Eğitimde Program Değerlendirme İsmail YÜKSEL Mustafa SAĞLAM Yaklaşımlar Modeller Standartlar
Yrd. Doç. Dr. İsmail YÜKSEL, Prof. Dr. Mustafa SAĞLAM EĞİTİMDE PROGRAM DEĞERLENDİRME ISBN 978-605-364-233-6 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz Kapak Tasarımı: Uğur Sarıer Baskı: Cantekin Matbaası (Ankara-0312-384 34 35) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No:15372 YAYINEVİ adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara tel: +90 312 4306750-51 (pbx) belgeç: +90 312 4354460 gsm: 0506 3451936-0541 9104545-0533 2055230 e-ileti: pegem@pegem.net DAĞITIM sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara tel: +90 312 4345424 belgeç: +90 312 4313738 gsm: 0506 3451937-0541 4345424-0533 2055231 e-ileti: siparis@pegem.net YAZIŞMA P.K.175 06442 yenişehir-ankara internet:
Yrd.Doç.Dr. İsmail YÜKSEL 2001 yılında Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Yabancı Diller Bölümü, İngilizce Öğretmenliği ABD ndan mezun oldu. 2001-2004 yılları arasında Tokat Gaziosmanpaşa üniversitesinde İngilizce okutmanlık yaptı. 2005 yılında Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalında araştırma görevlisi olarak göreve başladı ve 2010 yılında doktorasını tamamladı. 2011 yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri bölümüne yardımcı doçent olarak atandı. Yazar, halen Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü nde bölüm başkan yardımcısı olarak görevine devam etmektedir. Prof.Dr. Mustafa SAĞLAM 1981yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Programları ve Öğretim Bölümü nden mezun oldu. Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalında, 1985 yılında Ankara Üniversitesi nde yüksek lisansını; 1989 yılında Anadolu Üniversitesi nde doktorasını tamamladı. Aynı anabilim dalında 1990 yılında yardımcı doçent olarak atanan yazar, 1994 yılında doçent, 2000 yılında profesör oldu. 1986 1990 yılları arasında Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Batı Avrupa Bürosu nda Batı Avrupa Programları Sorumlusu, 1990 1998 yılları arasında Büro Yöneticisi ve 2002-2010 yılları arasında Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölüm Başkanlığı görevlerinde bulunan yazar, halen Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü nde öğretim üyesi olarak görevine devam etmektedir.
ÖNSÖZ Günümüzde değerlendirme yaşamın temel parçası haline gelmiştir. Belirli olgular hakkında yargılarda bulunma, verilen hizmetler hakkında hükümler verme, satın alınan ürünlerle ilgili yorumlarda bulunma, çözümlemesi yapılan sorunlarda bir karara varma gibi eylemlerin tümü değerlendirmeye dayanmaktadır. Günümüzün sorgulayıcı, eleştirel düşünebilen, sorunlara akılcı Çözümler üretebilen bireyleri, yöneticiler, kurumlar, siyasi ve sosyal kural koyucular artık eğitim kurumlarında eğitim hizmetlerinin nasıl yürütüldüğünü, öğrenci ve öğretmen performansının ne düzeyde olduğunu, öğrenci başarısının ya da başarısızlığının altında yer alan temel etkenlerin neler olduğunu öğrenmek istemektedir. Sorumlu bireyler hizmet talep edenler, aileler ve öğrenciler eğitim sağlayan kurumların ve örgütlerin hesap verilebilirlik ilkesi doğrultusunda kendilerine vaat edilen hizmetleri sağlayıp sağlamadıklarına, sağlandı ise ne düzeyde sağlandığına, başarımın ve ortaya konan çıktının niteliğine önem vermektedirler. Öte yandan kurumlarda çalışanlar da sağladıkları hizmetin niteliğinin düzeyinin bilinmesini, belli ölçütlere göre yetiştirilen çıktılarının istihdam edilmesini, ürettikleri ürünün sorunsuz şekilde kullanılmasını ve sağladıkları hizmetin niteliğinin güvence altına alınmasını istemektedirler. Kısaca eğitim sisteminde değerlendirme kaçınılmaz olarak yer almakta ve talep görmektedir. Eğitimde değerlendirme eğitimin temel bileşenlerinden programın değerlendirilmesiyle başlar. Çünkü eğitim programları, toplumun gereksinim duyduğu insan özelliklerinin belirleyicisidir. Bir ülkenin, bir kurumun eğitim programlarına bakılarak o ülkede yetiştirilecek bireylere hangi özelliklerin kazandırılıp kazandırılmayacağı, bireylerin hangi beceri ve tutumlara sahip olacağı hakkında yordamalar yapılabilir. Bu nedenle uygulanan programların aksaklık ve eksiklikleri giderilmeli toplumdaki ve bilim alanındaki değişmelere göre yeniden düzenlenmeli diğer bir ifadeyle program sürekli olarak değerlendirilmelidir. Öte yandan eğitim programları gelişigüzel değerlendirilemez. Program değerlendirmenin etkili olarak gerçekleştirilebilmesi için belirli yaklaşım ve modeller doğrultusunda uygun bilimsel araştırma yöntemleriyle belirli standartlar doğrultusunda yürütülmelidir. Program değerlendirme çalışmalarının bilimsel bir temel dayandırılması ve güncel değerlendirme yaklaşım ve modellerinin bu çalışmalarda yer alması böyle bir çalışmanın ortaya çıkmasında temel nedendir. Bu bağlamda bu çalışmanın gerek kuramsal gerek uygulamalı araştırma yapmak isteyenler için bir kaynak olması beklenmektedir. Kitap, üç temel bölüm altında oniki üniteden oluşmaktadır. Kitabın birinci bölümünde program değerlendirmeye ilişkin temel kavramlar irdelenmekte, program değerlendirmenin yurtiçi ve yurtdışı gelişimi tarihsel bir bakış açısıyla ele alınmakta,
değerlendirme süreci ve türlerine yer verilemektedir. Kitabın ikinci bölümünde ise program değerlendirme yaklaşımları altında beş farklı değerlendirme yaklaşımına bu yaklaşımlar altında değerlendirme modellerine değinilmektedir. Kitabın son bölümünde de program değerlendirme çalışmalarında süreçte dikkat edilmesi gereken ya da tamamlanmış bir değerlendirme çalışmasının yeniden değerlendirilmesinde kullanılabilecek standartlara yer verilmiştir. Bu bağlamda önce eğitimde program değerlendirme standartlarının kuramsal çerçevesi irdelenmiş, daha sonra yurtdışındaki değerlendirme standartları ele alınmış ve son olarak yazarlar tarafından bir tez kapsamında geliştirilen Türkiye Program Değerlendirme Standartları na yer verilmiştir. Bu çalışmanın alana katkı sağlaması yazarların en büyük temennisidir. Dr. İsmail YÜKSEL Dr. Mustafa SAĞLAM Eskişehir Eylül, 2011
İÇİNDEKİLER 1.KISIM PROGRAM DEĞERLENDİRMEYE GİRİŞ EĞİTİMDE PROGRAM DEĞERLENDİRMEDE TEMEL KAVRAMLAR Giriş...3 Eğitim Programı...5 Eğitim Programının Temel Öğeleri...7 Eğitimde Program Geliştirme...8 Eğitimde Program Geliştirme Aşamaları...9 Eğitimde Program Değerlendirme... 10 PROGRAM DEĞERLENDİRMENİN GELİŞİMİ Program Değerlendirmenin Yurtdışındaki Tarihsel Süreci... 13 Program Değerlendirmenin Türkiye deki Tarihsel Süreci... 15 PROGRAM DEĞERLENDİRME SÜRECİ Eğitimde Program Değerlendirmenin Amacı... 21 Program Değerlendirmenin İşlevi... 23 Program Değerlendirme Süreci... 25 PROGRAM DEĞERLENDİRME TÜRLERİ Formal Değerlendirme... 33 İnformal Değerlendirme... 33 Biçimlendirici Değerlendirme... 35 Toplam Değerlendirme... 35 Biçimlendirici ve Toplam Deperlendirme Arasındaki İlişki... 36 2. KISIM PROGRAM DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMLARI VE MODELLERİ AMACA DAYALI PROGRAM DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI VE MODELLERİ Tyler in Program Değerlendirme Modeli... 41 Metfessel-Michael Program Değerlendirme Modeli... 43 Provus un Çelişki / Fark Değerlendirme Modeli...45 Amaçtan Bağımsız Program Değerlendirme Modeli... 48 Amaca Dayalı Program Değerlendirme Yaklaşımının Üstünlükleri ve Sınırlıkları... 49
YÖNETİME DAYALI PROGRAM DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI VE MODELLERİ Çevre-Girdi-Süreç-Ürün Modeli (ÇGSÜ)... 52 Alkin in UCLA Program Değerlendirme Modeli... 59 Yönetime Dayalı Program Değerlendirme Yaklaşımının Üstünlükleri ve Sınırlıkları... 61 UZMAN ODAKLI PROGRAM DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI VE MODELLERİ Eğitsel Uzmanlık ve Eleştiri Modeli... 67 Uzman Odaklı Program Değerlendirme Yaklaşımının Üstünlükleri ve Sınırlılıkları... 69 TÜKETİCİ ODAKLI PROGRAM DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI VE MODELLERİ Ürün Değerlendirme Ölçütleri... 71 Ürün/Program Değerlendirme Kontrol Listeleri... 72 Tüketici Odaklı Değerlendirme Modelinin Üstünlükleri ve Sınırlılıkları... 74 KATILIMCI ODAKLI PROGRAM DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI VE MODELLERİ Stake in Değerlendirme Matrisi... 76 Yanıtlayıcı Değerlendirme... 81 Katılımcı Değerlendirme... 83 Doğal Değerlendirme... 85 Demirel in Analitik Program Değerlendirme Modeli... 86 Katılımcı Odaklı Program Değerlendirme Yaklaşımının Üstünlükleri ve Sınırlılıkları... 88 3. KISIM PROGRAM DEĞERLENDİRME STANDARTLARI EĞİTİMDE STANDARTLAR Kuramsal Çerçeve... 92 Standart Geliştirme Aşamaları... 93 Standart Türleri... 95 Program Değerlendirme Standartları... 98 PROGRAM DEĞERLENDİRME STANDARTLARI YURTDIŞI ÖRNEKLERİ Amerika Birleşik Devletleri nde Standart Geliştirme Çalışmaları...101 İsviçre de Standart Geliştirme Çalışmaları...108 Almanya da Standart Geliştirme Çalışmaları...109 Afrika da Standart Geliştirme Çalışmaları...111 Fransa da Standart Geliştirme Çalışmaları...113 viii Eğitimde Program Değerlendirme
Kanada da Standart Geliştirme Çalışmaları...114 Avustralya da Standart Geliştirme Çalışmaları...116 TÜRKİYE PROGRAM DEĞERLENDİRME STANDARTLARI Standart Geliştirme Araştırması ve Araştırma Sonuçları...119 Türk Program Değerlendirme Standartları...121 YARARLIK STANDARTLARI (YA)...121 YÜRÜTÜLEBİLİRLİK STANDARTLARI (YÜ)...123 UYGUNLUK STANDARTLARI (U)...124 DOĞRULUK STANDARTLARI (D)...126 KAYNAKLAR...128 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Eğitim Programının Öğeleri... 7 Şekil 2. Değerlendirme Yönetim Planı Örnek Formu... 29 Şekil 3. Program Değerlendirme Sürecinde Biçimlendirici Değerlendirme-Toplam Değerlendirme İlişkisi... 36 Şekil 4. Amaca Dayalı Program Değerlendirme Modelinin Aşamaları... 42 Şekil 5. Metfessel-Michael Değerlendirme Modeli... 44 Şekil 6. Çelişki/Fark Değerlendirme Süreci... 45 Şekil 7. Provus un Program Değerlendirme Modelinin Aşamaları... 46 Şekil 8. ÇGSÜ Değerlendirme Modelinin Temel Kavramları... 56 Şekil 9. Stake in Program Değerlendirme İçin Veri Toplama Planı... 77 Şekil 10. Betimsel Veri İşleme Süreci... 79 Şekil 11. Program Değerlendirmede Karar Süreci... 80 Şekil 12. Yanıtlayıcı Değerlendirmede Belirgin Eylemler... 82 Şekil 13. Katılımcı Değerlendirme Modelinin Temel Özellikleri... 83 Şekil 14. Katılımcı Program Değerlendirme Sürecinin Aşamaları... 84 Şekil 15. Program Değerlendirmede Demirel Modeli... 87 Şekil 16. Standart Geliştirme Süreci... 95 Şekil 17. ABD, İsviçre ve Almanya Program Değerlendirme Standartlarının Gelişim Süreci... 111 İçindekiler ix
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Veri Türlerine Göre Çözümleme Teknikleri Örnek Tablosu...30 Tablo 2. Biçimlendirici ve Toplam Değerlendirme Arasındaki Farklılıklar...37 Tablo 3. ÇGSÜ Değerlendirme Modelinin Dört Değerlendirme Türü...55 Tablo 4. Dört Değerlendirme Türünün Biçimlendirici ve Toplam Değerlendirme İşlevleri...59 Tablo 5. Uzmanlığa Dayalı Değerlendirme Yaklaşımının Değerlendirme Türleri...64 Tablo 6. Farklı Uzmanlara Göre Standartların Sınıflandırılması...96 Tablo 7. İsviçre Program Değerlendirme Standartları...109 Tablo 8. Alman Program Değerlendirme Standartları...110 Tablo 9. Afrika (Kenya) Program Değerlendirme Standartları...112 x Eğitimde Program Değerlendirme
1. KISIM PROGRAM DEĞERLENDİRMEYE GİRİŞ
EĞİTİMDE PROGRAM DEĞERLENDİRMEDE TEMEL KAVRAMLAR İsmail YÜKSEL - Mustafa SAĞLAM 1 Eğitim Programı Eğitim Programının Temel Öğeleri Eğitimde Program Geliştirme Eğitimde Program Değerlendirme Giriş Bilim ve teknolojide yaşanan hızlı değişme ve gelişmeler, tüm toplumları bilgi toplumu olma yolunda zorlamaktadır. Bilginin yarattığı bu hızlı değişimlere ayak uydurabilmenin önkoşulu, toplumsal kalkınmanın ve gelişmenin temel öğelerinden biri olan insan gücünü oluşturan bireylere çağın gerektirdiği yeni bilgi ve becerileri yeterli düzeyde kazandırmaktır. Her ülkede gereksinim duyulan nitelikli insan gücünün yetiştirilmesinde eğitim önemli bir görev üstlenmektedir. Eğitim, belli amaçlara göre bireyin davranışlarında değişiklik oluşturma sürecidir. Bu süreçte ortaya konan amaçlar, toplumların ve bireylerin istemlerini, gereksinmelerini yansıtır. Bu açıdan bakıldığında, her çağdaş toplum, yeni yetişen kuşaklara bir yandan var olan kültürünü aktarmayı, bir yandan da yeni kuşakların bu kültürü geliştirmesini ister. Bu durum, günümüzde toplumların yenilikçi ve yaratıcı bireyler yetiştirme konusunda eğitim hizmetlerinden yararlanması zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır. Yaşanan değişme ve gelişmelere ayak uydurabilecek bireylerin yetiştirilmesi ise eğitimin niteliğinin geliştirilmesini gerektirmektedir. Eğitimin niteliği, eğitim sisteminin çıktısı ya da ürünü olan ve tüm toplumsal sistemlerin işleyişini ve verimliliğini etkileyen insan gücünün niteliğini de belirler. Bu nedenle eğitimde niteliğin geliştirilmesi, ülkedeki yürütme erkince belirlenen eğitim
PROGRAM DEĞERLENDİRMENİN GELİŞİMİ İsmail YÜKSEL - Mustafa SAĞLAM 2 Program Değerlendirmenin Tarihsel Süreci Program Değerlendirmenin Türkiye deki Tarihsel Süreci Program Değerlendirmenin Yurtdışındaki Tarihsel Süreci Eğitimde değerlendirme çalışmalarının oldukça eski bir geçmişi vardır. İlk bulgular değerlendirmenin, M.Ö 2000 li yıllarda Çinli yöneticilerin saray görevleri için yaptıkları sınavlarla adayların yeterliklerini belirleme amacıyla kullanıldığıdır (Shadish, Cook ve Leviton, 1995). Yine Eski Yunan felsefe bilginlerinden Sokrat ın öğrenme sürecinin bir parçası olarak değerlendirmeyi sözel olarak yaptığı bilgisi değerlendirme ile ilgili ilk bulgular arasında yer almaktadır (Fitzpatrick, Sanders ve Worthen, 2004). Ancak sistematik program değerlendirme etkinliklerinin örgün eğitimin yaygınlaşması ve test tekniklerinin gelişmesi ile başladığı söylenebilir (Stufflebeam, Madaus ve Kellaghan, 2002). 1792 yılında William Farish sınavları değerlendirmek için ilk kez nicel puanlar kullanmıştır. O güne kadar öğrenci değerlendirmeleri için genelde doğru sözcüğü ile kullanılan nitel değerlendirmelerin yerini alan nicel değerlendirmeler öğrencilerin başarıya göre sıralanmasına, puanların ortalamalarının alınmasına olanak vermiştir. Bu, psikometri alanındaki ilk önemli gelişmedir ve bu gelişme geçmişten günümüze program değerlendirmeye çok önemli katkılar sağlamıştır (Stufflebeam, Madaus ve Kellaghan, 2002). 1800 lü yıllarda Büyük Britanya da eğitim ve sosyal programlardaki bazı sorunlar, hükümet tarafından lordlardan oluşan bir komisyonca ilgili kurumların değerlendirilmesiyle giderilmeye çalışılmıştır. Yapılan değerlendirme sonucu yeni programlar uygulamaya konulmuş ve her yıl programları uygulayan okullar müfettişlerce değerlendirilmiş ve sonuçlar raporlaştırılmıştır.
PROGRAM DEĞERLENDİRME SÜRECİ İsmail YÜKSEL - Mustafa SAĞLAM 3 Eğitimde Program Değerlendirmenin Amacı Program Değerlendirmenin İşlevi Program Değerlendirme Süreci Eğitimde Program Değerlendirmenin Amacı Eğitim kurumlarının en önemli görevlerinden biri toplumun, gelişen dünyanın, bilim ve teknolojinin istemlerini karşılayabilen özelliklere sahip insanları yetiştirmektir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları bu işlevini, nitelikli programlar hazırlayarak, bu programları uygun koşullarda uygulamaya koyarak ve programlarını sürekli olarak geliştirerek yerine getirebilir. Eğitim sistemleri, gelişmelere uyum sağlayabilecek ve gelişmeleri yönlendirebilecek bireyleri, ancak ülkenin kalkınma amaçlarıyla tutarlı eğitim programları uygulayabildikleri zaman yetiştirebilirler. Çünkü programlar; eğitilecek bireylere kazandırılacak davranış standartlarını, öğretilecek bilgi, beceri ve değerleri belirler, öğretme-öğrenme etkinliklerine ve değerlendirme çalışmalarına rehberlik eder. Demirel in (2006) de belirttiği gibi, Milli Eğitim Politikasının uygulamaya geçişi ancak eğitim programlarının aracılığı ile sağlanabilir. Eğitimin niteliği eğitim programlarının niteliği ile özdeştir. Çünkü nitelikli bir eğitim ancak nitelikli eğitim programları yoluyla sağlanabilir. Bir ülkenin, bir kurumun eğitim programlarına bakılarak bu programların uygulanması sonucunda ortaya çıkacak eğitim çıktıları konusunda yordamalar yapılabilir. Kuşkusuz bir programın değeri uygulamadaki başarısıyla doğru orantılıdır. Bireyin ve toplumun gereksinimleri ile bilim ve teknolojide meydana gelen değişme ve gelişmelere koşut olarak programlarını geliştiremeyen toplumlar ya da ülkeler yurttaşlarını gelecekleri için yetiştirmiyorlar demektir. Bu açıdan bir eğitim sistemi, sistemin başarısından emin olmak ve uyguladığı programların toplumun istemlerini karşılayıp karşılamadığını kontrol