T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2926 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: YEN TEKNOLOJ LER VE ÇALIfiMA HAYATI

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2926 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1883 YEN TEKNOLOJ LER VE ÇALIfiMA HAYATI Yazarlar Prof.Dr. Hüsnü ERKAN (Ünite 1, 3) Doç.Dr. fiuayyip ÇALIfi (Ünite 4, 6) Doç.Dr. Aflk n KESER (Ünite 5, 7) Doç.Dr. Verda CANBEY ÖZGÜLER (Ünite 8) Yrd.Doç.Dr. Fuat MAN (Ünite 2) Editör Doç.Dr. Verda CANBEY ÖZGÜLER ANADOLU ÜN VERS TES

Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flmanlar Emine Koyuncu Funda Gürbüz Gözde Metin Grafikerler Ayflegül Dibek Gülflah Karabulut Hilal Küçükda aflan Aysun fiavl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Yeni Teknolojiler ve Çal flma Hayat ISBN 978-975-06-1589-4 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 12.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

çindekiler iii çindekiler Önsöz... viii Yeni letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin Ortaya Ç k fl... 2 G R fi... 3 TEKNOLOJ, B LG VE TOPLUMSAL DÖNÜfiÜMLER... 4 LK LET fi M VE B L fi M TEKNOLOJ LER : MATBAA, GAZETE, DERG, TELGRAF VE TELEFON... 7 LK KUfiAK LET fi M VE B L fi M TEKNOLOJ LER YEN AÇILIMLAR: RADYO VE TELEV ZYON... 11 LK ELEKTRON K B LG SAYARLARDAN 1980 LERE: SAYISAL (D J TAL) DEVR M... 13 K fi SEL B LG SAYARLARDAN A LARA VE KÜRESEL SAYISAL (D J TAL) MEDYAYA... 18 HER YERDE OLAB LEN B LG SAYARLARDAN GELECE N B LG SAYARLARINA... 22 E-DÖNÜfiÜM... 25 E- fi VE E-T CARET... 27 E-DEVLET VE POST-BÜROKRAS... 28 Özet... 31 Kendimizi S nayal m... 34 Yaflam n çinden... 35 Okuma Parças... 35 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 37 S ra Sizde Yan t Anahtar... 37 Yararlan lan Kaynaklar... 39 Üretim Teknolojilerinin Bilgisayarlaflmas ve Sonuçlar... 40 G R fi... 41 MEKATRON K... 42 Tarihsel Geliflim... 42 Mekatroni in Anlam... 42 Farkl Mühendislik Alanlar n n Mekatronikteki Yeri... 43 Kullan m Alanlar... 43 Mekatronik Uygulamalar n n Kullan m n Gerekli K lan Nedenler... 44 CAD / CAM... 45 FMS (Flexible Manufacturing Systems - Esnek malat Sistemleri)... 46 Teknolojinin Üretim Sürecine Etkisi... 46 Esnekli in Sosyo Politik Arka Plan... 48 Esnek malat Sistemi (E S) Nedir?... 50 ESNEK UZMANLAfiMA VE YALIN ÜRET M... 52 Esnek Uzmanlaflma... 52 1. ÜN TE 2. ÜN TE

iv çindekiler Yal n Üretim... 54 Tam Zaman nda Üretim (Just In Time)... 56 Toplam Kalite Kontrol... 58 MADALYONUN TERS NE BAKMAK... 59 Özet... 61 Kendimizi S nayal m... 62 Okuma Parças..... 63 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 64 S ra Sizde Yan t Anahtar... 65 Yararlan lan Kaynaklar... 66 3. ÜN TE 4. ÜN TE Bilgi Toplumunun Do uflu ve Anlam... 68 G R fi... 69 B LG TOPLUMUNUN DO UfiU... 69 B LG VE B LG TOPLUMUNUN TANIMI... 71 B L fi M A LARINDA B LG N N YARATILMASI... 73 B LG TOPLUMUNA GEÇ fi: KUANTUM TEMELL DÜfiÜNCE PARAD GMALARINA KAYIfiTIR... 74 B LG TOPLUMU A ÖRGÜTLENMES NE DAYALI TOPLUMSAL YAPILANMADIR... 76 A ÖRGÜTLENMES N B L fi M TEKNOLOJ LER VE B LG OTOYOLLARI fiek LLEND R R... 79 B LG TOPLUMUNUN YAPILANIfiI... 81 Düflünce Sisteminde Yap lanma ve Etkin nsan... 83 Bilgi Ekonomisinin Yap lan fl... 84 Sosyal A lar n Sinerjik Yap lan fl... 86 Kat l mc Demokrasinin Yap lan fl... 89 Küresel A larda Kültürel Yap lanma... 90 Toplumsal Bütündeki Yap lanman n Birlikteli i... 93 B LG TOPLUMUNA GEÇ fi SÜREC N N BUNALIMLARI: YEN K ML K ARAYIfiI... 96 Özet... 99 Kendimizi S nayal m... 101 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 102 S ra Sizde Yan t Anahtar... 102 Yararlan lan Kaynaklar... 103 Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Geçiflin Üretim ve stihdama Etkileri... 104 G R fi... 105 TEKNOLOJ K fis ZL K... 105 ST HDAMDA DEZAVANTAJLI GRUPLAR VE TEKNOLOJ... 107 ÜCRETLER, VER ML L K VE ÇALIfiMA SÜRELER, fi YAfiAM DENGES... 111

çindekiler v EMEK P YASASININ BÖLÜMLENMES... 112 Özet... 115 Kendimizi S nayal m... 118 Yaflam n çinden... 119 Okuma Parças..... 120 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 123 S ra Sizde Yan t Anahtar... 123 Yararlan lan Kaynaklar... 125 Yeni Teknolojilerin Çal flma Hayat na Etkileri... 128 G R fi... 129 H ZMETLER SEKTÖRÜNÜN YÜKSEL fi... 129 TEKNOLOJ KAVRAMI... 131 B LG fiç S... 133 De iflen flyeri Organizasyonu... 135 TELE ÇALIfiMA... 136 Evde Çal flma... 139 Uydu Büro... 139 Komflu Büro... 139 Mobil Çal flma... 140 ÇA RI MERKEZLER... 140 stihdam Boyutuyla Ça r Merkezleri... 143 DUYGUSAL EMEK... 144 Duygusal Eme in Tan m... 144 Duygusal Emek Yaklafl mlar... 145 Ashforth ve Humphrey Yaklafl m... 147 Morris ve Feldman Yaklafl m... 147 Grandey Yaklafl m... 149 Özet... 151 Kendimizi S nayal m... 153 Yaflam n çinden... 154 Okuma Parças... 154 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 155 S ra Sizde Yan t Anahtar... 156 Yararlan lan Kaynaklar... 157 Yeni Teknolojiler ve Çal flanlar n Örgütlenmesinin Yeni Boyutu... 160 G R fi... 161 NG LTERE N N MAK NE KIRICILARI... 161 LUDDIZM VE MAK NE KIRICILI I... 163 YEN -LUDD ZM... 167 KOLEKT F EYLEM VE KOLEKT V ZM... 170 5. ÜN TE 6. ÜN TE

vi çindekiler Özet... 173 Kendimizi S nayal m... 174 Okuma Parças 1... 175 Okuma Parças 2... 175 Okuma Parças 3... 176 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 179 S ra Sizde Yan t Anahtar... 179 Yararlan lan Kaynaklar... 180 7. ÜN TE 8. ÜN TE Yeni Teknolojiler ve Çal flma Hayat n n Gelece i... 182 G R fi... 183 ÇALIfiMA HAYATINDA DE fi M... 183 YEN TEKNOLOJ LER N ST HDAMA ETK LER... 185 Yeni Teknolojilerin fl Yaratma Etkisi... 185 Yeni Teknolojilerin fl Yok Etme Etkisi... 187 ESNEKL K... 188 Esnek Çal flma... 189 Esneklik Türleri... 191 Say sal Esneklik... 191 Fonksiyonel Esneklik... 192 Zamana Göre Esneklik... 193 Ücret Esnekli i... 194 Esnek Çal flma fiekilleri... 194 K smi Süreli Çal flma (Part-Time Çal flma)... 195 fl Paylafl m... 196 S k flt r lm fl fl Haftas... 197 Ça r Üzerine Çal flma... 197 Tele Çal flma... 198 Özet... 199 Kendimizi S nayal m... 201 Yaflam n çinden 1... 202 Yaflam n çinden 2... 204 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 205 S ra Sizde Yan t Anahtar... 205 Yararlan lan Kaynaklar... 206 Yeni Teknolojiler ve Türkiye de Biliflim letiflim Teknolojileri Uygulamalar... 208 G R fi... 209 B L fi M LET fi M TEKNOLOJ LER VE TÜRK YE... 210 Biliflim letiflim Teknolojilerinin Türkiye ye Girifli... 211 e-dönüflüm Türkiye (e-dtr) Projesi... 213 Türkiye nin Avrupa Birli i (AB) Bilgi Toplumu Politikalar na Uyumu... 216

çindekiler vii Türkiye de Biliflim letiflim Teknolojileri Uygulamalar... 221 Elektronik Ticaret (e-ticaret)... 221 Elektronik Devlet (e-devlet)... 222 Elektronik Pazaryerleri (e-pazaryerleri)... 223 Elektronik mza (e- mza)... 224 TÜRK YE DE B L fi M LET fi M TEKNOLOJ LER VE ÇALIfiMA HAYATI... 224 Kad nlar ve Biliflim letiflim Teknolojileri... 225 Çocuk ve Gençler le Biliflim letiflim Teknolojileri... 229 Yafll lar ve Biliflim letiflim Teknolojileri... 232 Engelliler ve Biliflim letiflim Teknolojileri... 233 Özet... 236 Kendimizi S nayal m... 238 Yaflam n çinden... 239 Okuma Parças..... 239 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 240 S ra Sizde Yan t Anahtar... 241 Yararlan lan Kaynaklar... 242

viii Önsöz Önsöz Milyonlarca y ld r teknoloji insan n do ayla mücadele etmesinde ve hayatta kalmas nda önemli bir faktör olmufltur. Günümüzde; genel olarak teknoloji, özel olarak da bilgi ve iletiflim teknolojilerinin kullan m yaflam n her alan n etkilemektedir. Teknoloji insan n refah düzeyini art ran özellikleriyle önemini korumaya devam ederken çal flma yaflam nda da önemli rol oynamaktad r. Teknolojik geliflmenin büyüme ve kalk nmada rol oynayan temel güçlerden biri oldu u de iflmeyen bir gerçektir. Son y llardaki teknolojik geliflmeler tüm dünyada insanlar n yaflam düzeylerindeki art fl n temel kayna d r. Bir ülkenin ayn anda hem yüksek ücretlere hem istihdam art fl na ve beraberinde de yüksek bir refah düzeyine ulaflabilmesi teknoloji alan ndaki baflar s na ve ilerlemesine ba l olmaktad r. Daha fazla iflgücü, sermaye ve hammadde kullan larak da üretim art - fl sa lanabilse de teknolojinin geliflmesi üretim maliyetlerini düflürerek mevcut üretimin rasyonalizasyonunu sa lamaktad r. Teknoloji; verimlilik üzerindeki pozitif yönlü katk lar ile ülkelerin büyüme oranlar n etkilemekte ve bu da sermaye hareketlili i, iflgücü rekabeti ve mal piyasalar ndaki rekabetin art fl ile sonuçlanmaktad r. Bu geliflmeler tar m toplumundan sanayi toplumuna ve ça m z n bilgi toplumuna geçifli de beraberinde getirmifltir. Yeni teknolojilerin ve özellikle biliflim iletiflim teknolojilerinin çal flma koflullar üzerindeki etkilerinden bahsedildi inde ilk akla gelen esnek çal flma biçimleri olmaktad r. Farkl sektörlerdeki teknoloji kullan m ve özellikle de biliflim iletiflim teknolojilerinin kullan m na dayal farkl l klar, sanal iflyerleri, bilgisayarl kontrol süreçleri ve iflin bilgisayarlaflmas ndan kaynaklanan de ifliklikler co rafi s n rlar ve mesafeleri ortadan kald rarak yeni teknolojiler ile yeni bir çal flma ortam yaratmaktad r. Bilgi ça ile artan e-ifl ve e-ticaret uygulamalar sayesinde sat n alma, stok kontrolü, lojistik, iletiflim, destek hizmetleri, on-line e itim gibi alanlar ortaya ç kmaktad r. Biliflim iletiflim teknolojilerinde yaflanan h zl geliflmeler çal flanlar n sahip olmas gereken beceriler üzerinde de de iflikliklere neden olmaktad r. Günümüzde teknolojideki geliflmelerle birlikte yarat c l k ve yenilikçilik yönü geliflmifl, iflgücü piyasas bilgisine hâkim çal flanlar, bilgi iflçileri daha önemli hale gelmektedir. Küreselleflen iflgücü piyasas nda bilgi iflçisi ile ilgili geliflmeler ve çal flma koflullar n n de iflmesi emek örgütlenmesi alan ndaki küresel sorunlar da beraberinde getirmifltir. Sendikal hareket önemli bir toplumsal kurum olma özelli ini kaybetmek üzeredir. Bilginin, yarat c l n ve giriflimcili in bir arada bulundu u günümüz bilgi toplumlar nda geliflmeler bütün ülkelerde ayn derecede etkili olamamaktad r. Biliflim iletiflim teknolojileri ve internet erifliminde; sahip olanlar ile olmayanlar, kullan c olanlar ile olmayanlar gibi önemli bir kutuplaflmadan söz edilmektedir. Bu kutuplaflma say sal bölünme kavram çerçevesinde tart fl lmaktad r. Dünya genelinde yaflanan farkl geliflmeler, say sal bölünme ve eflitsizli in en ucunda yer alanlar bak m ndan önemli bir eflitsizlik anlam na gelmektedir.

Önsöz ix Bu kitapta günümüzün yeni teknolojileri olan biliflim iletiflim teknolojileri ekseninde çal flma yaflam nda yaflanan dönüflümler ele al nmaktad r. flin ve iflyerinin de iflmesi, esnek çal flma biçimleri, çal flanlar n örgütlenmesinin yeni boyutlar ele al nmakta ve yaflanan dönüflüme uyum sa lama noktas nda oluflturulan politikalar, ortaya ç kan yeni kavramlar çerçevesinde ele al nmaktad r. Baflta kitab n yazarlar olmak üzere kitab n haz rlanmas nda eme i geçen herkese teflekkür eder, kitab n ö renciler ve konu ile ilgilenen tüm okuyuculara yararl olmas n dilerim. Editör Doç.Dr. Verda CANBEY ÖZGÜLER

1YEN TEKNOLOJ LER VE ÇALIfiMA HAYATI Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Günümüz bilgi ça ve bilgi toplumunun do ufluna neden olan, bilimsel ve teknolojik paradigma alg s nda yaflanan köklü dönüflüm ve kaymay aç klayabilecek, lk letiflim ve Biliflim Teknolojileri olan matbaa, gazete, dergi, telgraf ve telefonun teknolojik yenilikler olarak ortaya ç k fl ile bunlar n toplumsal yaflama etki ve yans malar n aç klayabilecek, lk kuflak letiflim ve Biliflim Teknolojilerinde yeni aç l m olan radyo ve televizyonun ortaya ç k fl n ve toplumsal etkilerini analiz edebilecek, lk elektronik bilgisayar n ortaya ç k fl ve evrimini özetleyebilecek, Kiflisel bilgisayardan küresel internet a lar na geçiflin tarihsel evrimini ve yaratt toplumsal de iflimi aç klayabilecek, Bilgisayarlar n gelecekte ne yönde geliflmekte oldu unu tart flabilecek ve Bilgisayar ve internet a lar n n yaratt e-dönüflüm ile e-devlet ve e-ticaretin durumunu aç klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar letiflim ve Biliflim Teknolojileri Bilimsel Paradigma Birinci ve kinci Bilimsel Devrim Teknolojik Paradigma Say sal (Dijital) Devrim Say sal (Dijital) Bilgisayar nternet www E-Dönüflüm Bulut Bilgisayar Moleküler Bilgisayar Kuantum Bilgisayar çindekiler Yeni Teknolojiler ve Çal flma Hayat Yeni letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin Ortaya Ç k fl G R fi TEKNOLOJ, B LG VE TOPLUMSAL DÖNÜfiÜMLER LK LET fi M VE B L fi M TEKNOLOJ LER : MATBAA, GAZETE, DERG, TELGRAF VE TELEFON LK KUfiAK LET fi M VE B L fi M TEKNOLOJ LER YENI AÇILIMLAR: RADYO VE TELEVIZYON LK ELEKTRON K B LG SAYARLARDAN 1980 LERE: SAYISAL (D J TAL) DEVR M K fi SEL B LG SAYARLARDAN A LARA VE KÜRESEL SAYISAL (D J TAL) MEDYAYA HER YERDE OLAB LEN B LG SAYARLARDAN GELECE N B LG SAYARLARINA E-DÖNÜfiÜM E- fi VE E-T CARET E-DEVLET VE POST-BÜROKRAS

Yeni letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin Ortaya Ç k fl G R fi Günümüz bilgi ça ve bilgi uygarl n n ortaya ç k fl n ve bu yeni toplumsal yap lanmalar öncelikli ve a rl kl olarak iletiflim ve biliflim teknolojileri (ICT) tetiklemifl bulunuyor. Geçmiflte sanayi toplumu için gözlenen örgütlenifl, iflleyifl, sosyal iliflkiler, üretim, piyasa, pazarlama, tüketim iliflkileri ile politik süreçlerin yap lan fl ve iflleyiflleri, bugün köklü dönüflümler geçirerek yeniden flekillenmekte ve yap lanmaktad r. Böylesi köklü bir dönüflüm, toplumsal örgütlenme ve yap - lanma kal plar n n yeniden flekillenmesinde etkili olan temel unsur, teknolojik paradigmadaki kayma ile ilgilidir. Sanayi Devrimiyle yap lanan sanayi toplumunun örgütlenme ve yap lanma kal plar, mekanik paradigmaya dayal olarak gerçekleflmiflti. Bilgi toplumu ve bilgi ça ise iletiflim ve biliflim teknolojilerinin yani iletiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas n n flekillendirdi i toplumsal kal p ve yap lanmalar devreye sokuyor. Böylece sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçifl, toplumsal bütünün merkezî ve temel unsuru olan teknolojik paradigmadaki kayma ile devreye girmifl bulunuyor. Zira iletiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas toplumsal yap lanmalara yeni bir örgütlenme ba lam ve taban sunmufl bulunuyor. etiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas n n getirdi i örgütsel yap lanma modeli, a sistemi olarak flekillendi. Sanayi toplumunun makine modeline dayal mekanik paradigmas, örgütlenme modeli olarak noktasal, tekil ve kapal bir sistem getirmiflti. Bu yüzden ekonomi biliminde homo-economicus varsay m ile tüketici ve üretici birimler, tektip olduklar gibi bu birimlerin iç ve d fl iliflki ve ba lant lar yoktu. Ayr ca birbirinden farkl ve de iflken davran fl seçenekleri gündeme gelemezdi. Ancak, standart, de iflmez, önceden hesaplanabilir, tekdüze karar ve davran fl kal plar üretebilirlerdi. Buna karfl n iletiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas yla noktadan a a kay fl, a n bir sistem yap lanmas olgusunu gündeme tafl r. A bir sistem olarak iç ve d fl iliflkileri ile sistem içinde ve sistem d fl nda geçerli olan çoklu ve karmafl k etkileflimle, sürekli dinamik de iflken ve farkl laflan bir örgütlenme ve iflleyifl yap lan fl gösterir. Bu özellikleri ile iletiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas, iletiflim ve biliflim a lar olarak yap lanan sistem ve süreçlere dayal dinamik iflleyifl modeli sergiler. letiflim ve biliflim a lar n n, hem donan m, hem iflleyifl olarak toplumsal ve ekonomik alanlarda yeni bir örgütlenme biçimi olarak devreye girmesi, sanayi toplumundan sonra bilgi toplumu olarak yeni bir toplumsal örgütlenme yap s ile top- letiflim ve biliflim teknolojileri: (Information and Communication Tachnologies) ICT k saltmas n n ngilizce aç l m dilimize Enformasyon ve letiflim Teknolojileri olarak tercüme edilmesi gerekirken, günlük kullan mda bunu karfl layan kavram olarak letiflim ve Biliflim bazen Bilgi ve letiflim kavramlar daha yayg n bir kullan ma sahip oldu u için ve ICT k saltmas da dünya çap ndaki yayg n kullan m nedeniyle, küçük farkl l lara ra men eflde er veya ayn içeri i karfl lad düflüncesi ile kullan lmaktad r.

4 Yeni Teknolojiler ve Çal flma Hayat letiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas, iletiflim ve biliflim a lar olarak yap lanan sistem ve süreçlere dayal dinamik iflleyifl modeli sergiler. nsan, di er canl lardan farkl olarak do aya bilinçli bir biçimde müdahale etmektedir. lumsal sistemleri ve bu sistemler içinde yeni süreçleri devreye sokmufl bulunuyor. Ayr ca iletiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas yeni bir toplum yap lanmas ile birlikte yeni bir ça ve uygarl n kap s n aralayarak peflinden sürüklüyor. Ancak iletiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas, gökten düflen cennet meyvesi veya bofllukta oluflan bir olgu de ildir. Aksine insanl k ve uygarl n geliflim ve evrim süreci içinde üretti i olgular olup bu ba lamda insanl k yeni bir uygarl k aflamas - na ulaflm fl bulunuyor. Böylece, insan akl n n ürünü ve insan yap s örgütlenmeler ile toplumsal evrimin yaratt belli süreç ve aflamalardan geçerek insanl k bugünkü bilgi toplumu ve bilgi ça aflamas na gelmifl bulunuyor. De inilen olgular fl nda bu ünitede a rl kl olarak iletiflim ve biliflim teknolojileri paradigmas ve içeri ini oluflturan unsurlar n evrim sürecinin k sa bir özeti sunuluyor. Ancak bu evrim sürecine geçmeden önce, iletiflim ve biliflim teknolojilerinin oluflumunu belirleyen unsurlara ve onlarla olan etkileflim iliflkilerine aç kl k kazand rmak gerekiyor. Bu ba lamda teknolojik paradigman n flekillenmesini netlefltirebilmek için teknolojinin, bilgi ve bilimsel paradigma ile ba lant lar na aç kl k getirmek gerekir. TEKNOLOJ, B LG VE TOPLUMSAL DÖNÜfiÜMLER lkel insan, di er canl lar gibi do an n bir parças d r. Bu nedenle bafllang çta do a ile bütünleflik bir yaflam sürmüfltür. Ancak di er canl lardan ayr olarak insan n akl n kullanma, düflünme ve bilinçli davranma yetene ine sahip olmas, içinde yaflad do aya bilinçli müdahale etmesine yol açt. Kendi varl n koruyabilmek için sürüngenlerin dahi alt beyninde kodlanm fl olarak var olan, sald rmak ya da kaçman n ötesinde insan, düflünce üreterek do aya müdahale etme yetene ini gelifltirdi. flte insan n, do a ve evrenle iliflkisinde, ona egemen olabilme yönünde, yeni düflünce sistemleri içinde gelifltirdi i yeni müdahale yöntem ve biçimleri teknolojiyi do urdu. lkel insan n do aya egemen olma u rafl n n bafllang c nda, iki önemli geliflme yatar. nsan n homo-erectus olarak iki aya üstünde yürümesi ile el ve parmaklar n do aya müdahale yönünde kullanmas onu do ada farkl k ld - gibi ayn zamanda onun zihinsel evrimini tetikledi. nsan n, do a nimetlerini toplamas, avlamas ve yemesi, elin ve parmaklar n kullan m ile gerçekleflti. Bu nedenle insan n, zorunlu ihtiyaçlar n karfl lamak amac yla sistematik olarak kulland ilk araç, eli ve parmaklar d r. nsanda üst beynin, yani neo-korteksin evrimini tetikleyen de bu olgudur. Daha sonra, konuflma ve dilin geliflimi ile insanlar aras bilgi paylafl m ve bu bilgi paylafl m üzerine insan n yeniden düflünme ve iflbirli i yetene i olmas, insan do a karfl s nda giderek daha güçlü k larken di er hayvanlardan ayr flmas n sa lad. Baflka bir deyimle insan n, el ve beyin faaliyetlerinin interaktif etkileflimi ve birlikte evrimi yoluyla gerçeklefltirdi i sentez sayesinde do a üzerinde egemenlik kurma u rafl nda baflar kazand. nsan-do a iliflkisinde, do aya müdahale düflüncede bafllar ve el yard m ile uygulama flans bulur. Zamanla elin uzant s olan sopa veya sivriltilmifl tafl, alet ve edevat olarak gündeme gelen araçlar, insan zihninde olan düflüncenin do aya uygulan fl ile gerçekleflir. Bu flekilde insan n do aya müdahale için üretti i yeme, içme, toplama ve avlama ile ilgili ilk düflünceler el ve elin uzant s aletlerle gerçekleflmifltir. Bu nedenle ilk teknolojiler el ile ba lant l olarak ilkel toplum yap s - n n flekilleniflini yönlendirdi. Bir baflka deyimle insanl n do aya müdahale etme ve ona egemen olma yönünde kulland ilk temel teknolojik paradigma, ilk-el teknoloji olarak adland r ld (Erkan, 2004: 227-237 ve 2012: Ünite 1-2).

1. Ünite - Yeni letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin Ortaya Ç k fl 5 nsanlar n uzun evrim süreci içinde do aya iliflkin olarak kazand bilgi birikimi, düflünce biçimi ve deneyimi, elin uzant s olan yeni alet ve edevatlar n gelifltirilmesine yol açt. Bu alet ve edevat, yaflanan bilgi birikiminin fl nda ve onun yans mas olarak, do adan al nan malzemenin içerik ve genel niteli ini de ifltirmeden flekil verilmesi biçiminde örne in a aç parças sabana dönüfltürülerek gerçeklefltirildi. Ancak bu flekillendirme, zihinde oluflan, ekip biçme, topra iflleme veya hayvanlar ehlilefltirme fleklindeki düflünce ve bilgi birikim kal plar biçiminde yeni konseptlere dönüflerek gerçekleflti. Böylece düflüncenin ve bilginin do aya aktar m, elin do rudan kullan m yerine daha karmafl k ve dolambaçl aletler üzerinden gerçekleflti. Bu yeni teknolojik paradigma, tar m toplumlar n n oluflmas n yaflama geçirdi. Tar m toplumlar nda kullan lan bilgi birikimi, hemen hemen hiç de- iflmeden bin y llar boyu kuflaktan kufla a aktar ld için bu teknolojik paradigma, geleneksel teknolojik paradigma olarak adland r l r oldu. Tar m toplumlar nda gerçekleflen bilgi birikimlerinin yaflama aktar m, toplumsal yap lanman n ekonomik, sosyal, politik ve kültürel sistemlerinde yeni yap lanmalara yol açt. Örne in; evdeki geçimlik üretim, büyük aile yap lanmas, yerleflim birimlerinin oluflmas, kent devletleri, krall k sistemi ve geleneksel kültür de erlerinin oluflumu gündeme geldi. lkel ve geleneksel teknolojilerin geçerli oldu u dönemlerde insanlar n do a ile iliflkisi, do an n pratik gözlemlenmesine dayan r ve onunla yaflad karfl l kl etkileflim iliflkisinde bu iliflkiye odaklanm fl beyinlerin edindi i k s tl da olsa bilgi birikimi ile gerçekleflen bulufl ve ilerlemeler bu pratik teknolojik paradigmalar n evrimleflmesini sa lar. Zira teknoloji; bir yandan bilgi ve insan zihninde yerleflik olarak di er yandan bu birikmifl bilgi donan m fleklinde alet ve edevata yans yarak onlarda içerilmifl olarak flekillenir. Bu anlamda teknoloji, belli amaçlar için do aya uygulanabilir olan organize bilginin birikmifl durumudur. Ayr ca teknolojinin birikmifl bilgi ve donan m olarak somutlaflmas, yeni bilgi üretimi ve kullan m için ön koflul, altyap veya ortam oluflturur. nsan zihni, bu altyap üzerinden, onu kullanarak ve ona sürekli yeni bilgi birikimlerini ekleyerek sürekli teknoloji havuzunu büyütür. K sacas birikmifl bilgi olan teknoloji, do aya müdahale yönünde kendini sürekli yenileyen uygulamalard r. Bu anlamda teknoloji, insanla ilgili; insan n bilgi birikiminden kaynaklanan do aya yönelik uygulamalard r. Bilginin donan msal birikimi olan teknoloji bu yüzden sürekli birikir ve evrimleflir. Bu evrim sürecindeki köklü s çramalar, teknolojik paradigmal kaymalard r. Bu yüzden, teknolojik paradigmal kaymalar, do a ile insan zihni aras ndaki etkileflim yöntemindeki köklü de iflimlerdir. lk iki teknolojik paradigma olan ilkel teknolojiler ile geleneksel teknolojik paradigma, do an n gözlenmesine dayal bilgi birikimiyle flekillenmiflken daha sonra meydana gelen mekanik teknolojik paradigma, do an n sadece gözlenmesiyle de il; bunun yan nda insan akl n n bir üst düzeyde kullan m olan bilimsel yöntemlerin do an n iflleyiflini ve aç klanmas n yaparak gelifltirdi i bilimsel paradigmaya dayan r. lk bilimsel paradigma, Newton un hareketin üç yasas, yani mekanik yasalar olarak gündeme geldi. Bilimsel paradigma, do a ve yaflam kaosundan bir parça alarak bunun iflleyiflini aç klayan etkileflimi, neden-sonuç iliflkisi ve mant ksal tutarl l k içinde formüle eder. Dolay s yla do adaki iflleyifl, zihindeki mant ksal iliflkilerle belli bir soyutlama düzeyinde, evren kaosundan al nm fl bir parça olarak aç klan r. Örne in a açtan düflen elman n yer çekimi nedeniyle düflmesi ak l yoluyla ortaya konur. Ancak insanl k yaflam nda insan akl n n, do an n iflleyiflini aç klamak için kullan m uzun bir evrim süreci sonucunda geliflmifl bulunuyor. Zira do- nsanl n do aya müdahale etme ve ona egemen olma yönünde kulland ilk temel teknolojik paradigma, ilkel teknoloji olarak adland r l r. Teknoloji, belli amaçlar için do aya uygulanabilir olan organize bilginin birikmifl durumudur. Paradigmal kaymalar, do a ile insan zihni aras ndaki etkileflim yöntemindeki köklü de iflimlerdir.

6 Yeni Teknolojiler ve Çal flma Hayat Mekanik paradigma görünen do an n ç plak gözle irdelenip ak fl ve iflleyifl kurallar n n aç a ç kar lmas na odaklanm fl iken kuantum paradigmas, görünmez do an n iflleyifl yasalar n aç a ç karm flt r. a ve evrenin aç klamas nda akl n sistematik kullan m ilk kez Miletli ve yonyal do a filozoflar nda, mitolojik düflünceden akli düflünceye, yani Mitos dan Logos a geçiflle gerçekleflti. Ancak daha do ufltan günahkâr olan insan akl n n kötüye ve günaha iflledi i fleklindeki Hristiyanl k düflüncesi, bu kez Logos tan Teos a yönelmiflse de Rönesans, insan akl n n iyiyi ve güzeli yaratmaya muktedir oldu u düflüncesiyle, lk Ça n geometri düflüncesini, Rönesans n mimarl k ve heykelt rafll kta yaratt yeniden do ufl ile kan tlad. nsan akl n n yeniden keflfi, akla sahip insan n de erini öne ç kararak hümanizmay ; arkas ndan reformasyon, Ayd nlanma Ça ve pozitivizmi getirme sürecinde ve bu süreçlerin oluflumunu sa layan bilgi birikimi içinde Newtongil yasalar ilk bilimsel paradigma olarak do mufl bulunuyor. Newtongil bilimsel paradigma, ilk bilimsel devrimle do an n gözlenmesine dayal geleneksel teknolojik paradigma yerine, do an n iflleyiflinin bilimsel aç klamas na dayal, yeni bir bilimsel teknolojik paradigma yaratt. Zira Newton yasalar do an n bir makine modeline benzer biçimde iflledi i alg ve düflüncesine dayanarak mekanik teknolojiler üretmeye hizmet etti. Söz konusu ilk bilimsel ve teknolojik paradigmalardaki geliflmeler, insanl ve uygarl tar m toplumundan sanayi toplumuna dönüfltürdü. Bu süreçte tar msal geçimlik ve geleneksel üretim, kitlevi s nai üretim ile piyasa ekonomisine; tar m toplumunun krall klar parlamenter demokrasi fleklinde yeni bir politik sisteme; feodal toprak lordu ve köle iliflkisi fleklindeki geleneksel sosyal yap, kapitalist burjuvazi ve iflçi s n f fleklindeki sosyal yap lanmaya ve nihayet geleneksel toplumun ba ml l k ve itaate dayal davran fl kal plar yla flekillenen kültürel yap lar, ba ms z, bireysel ve özgür davran fl kal plar yla yeni bir kültür ortam na dönüfltü. Sanayi uygarl nda gerçekleflen bilgi birikimi içinde özellikle 1890 larda termodinamikte mekanik yasalar n geçersiz oldu unun gözlenmesi, 1905 te Einstein n izafiyet teorisi ve parçac k fizi indeki yeni bilgi birikimi, ikinci bilimsel devrim olan kuantum paradigmas n yaratt. Mekanik paradigma görünen do an n ç plak gözle irdelenip ak fl ve iflleyifl kurallar n n aç a ç kar lmas na odaklanm fl iken kuantum paradigmas, atom alt ndaki parçac klara ve bunlar aras ndaki etkileflim ile bunlar n yaratt manyetik ortama odaklanarak görünmez do an n iflleyifl yasalar n aç a ç karm flt r. Kuantum düflüncesi ile atom alt ndaki iliflkilerin bir sistem ve bütün oluflturmas, ayr ca oradaki iflleyiflin sürekli ve dinamik olmas, bilimde sistem ve süreç düflüncesini öne ç kard. Atom alt ndaki çoklu, karmafl k ve dinamik iflleyifl; mekani in, statik, do rusal ve standart iflleyifl alg lar m z ve düflünce sistemlerimizi de ifltirmifl bulunuyor. kinci bilimsel devrim olan kuantum paradigmas ndan kaynaklanan düflünsel ve zihinsel bilgi birikimi, yeni teknolojik uyarlamalar ve yeni teknolojik paradigma olarak önce iletiflim ve biliflim teknolojilerini gündeme tafl d. letiflim ve biliflim teknolojileri do a ve evrendeki iflleyiflin, sistem ve süreç mant içinde çoklu ve karmafl k etkileflim iliflkileri olarak do adaki parçac k etkileflimi ile bunun yan nda canl lardaki DNA ve sinir a lar içinde gerçekleflen iletiflim ve etkileflimi, a etkileflim sistemleri ve bu sistemler içindeki ak fl ve iflleyifl iliflkileri olarak gündeme getirir. nsan genom haritas n n ç kar lmas canl sistemlerin etkileflim ve iflleyifline aç kl k getirdi. Di er yandan atom alt parçac klarla oynayarak ya da onlar n bileflimini de ifltirerek yeni maddeler yaratmak, nanoteknolojiler olarak insanl n gündemine girmifl bulunuyor. K sacas bilimsel paradigma olarak Newtongil bilimsel düflüncenin mekanik teknolojik paradigmay tetikledi i gibi kuantum bilimsel devrimi; iletiflim ve biliflim teknolojileri, DNA ve nanoteknolojik devrimleri tetikle-

1. Ünite - Yeni letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin Ortaya Ç k fl mifl bulunuyor. Bu teknolojilerin hepsinin ortak yönü çoklu etkileflim sistemleri olarak kendine özgü yap lan fl ve oluflumudur. flte bu yeni bilimsel paradigman n yaratt yeni do a ve evren alg s içinde oluflan bilimsel bilgi birikimi yeni teknolojik paradigma olarak yeni toplumsal yap lanmay bilgi toplumunun flekillenme sürecine tafl nm fl bulunuyor. Bugünkü yeni yap lanmada, sermaye birikimine dayal kapitalist piyasa ekonomisi yerine, sürekli bilgi birikimine dayal yenilikçi bilgi ekonomisi; bireysel ve kiflisel iliflkilere dayal sosyal yap lanma yerine, ekip çal flmas ve sosyal a lar fleklindeki aç k toplumun sosyal yap lanmas ; mutlakç ve bireyci kültürel de erler yerine, esnek ve göreceli, ço ulcu kozmopolit kültür; bireysel ve toplumsal makroideolojilere dayal politik yap lanma yerine, yerele inmifl grupsal kat l mlara dayal kat l mc demokrasi öne ç km fl bulunuyor. Toplumsal yap lanmalar, bir yandan bilim, bilgi, teknoloji, toplumsal bütünün parçalar aras ndaki iliflkilerin kendi evrim ve do al seleksiyonuyla flekillenerek kendili inden oluflmufl yap lar di er yandan insan akl n n ürünü olan tasarlanm fl yap lanmalar n (reform gayretlerinin) birlikte yaratt süreçler olarak ortaya ç karlar. Bu ikili dinami in karfl l kl ve interaktif etkileflim iliflkisi, toplumsal yap lanmalar n canl organizmalarda yafland gibi süreç içinde kendi kendini yenileyici, üretici ve yap land r c özellikler gösterirler. flte bu anlamda, bilimsel paradigmalar yeni teknolojik paradigmalar tetiklerken yeni teknolojik paradigmalar n yaratt ortam ve iklim içinde toplumsal bütün kendi içyap s ve bütünü oluflturan unsurlar yla birlikte yeniden yap lan r ve flekillenir. Nas l ki geçmiflte tar m toplumu, sanayi toplumuna dönüflmüfl ise bugün de sanayi toplumu bilgi toplumuna, kendini yeniden flekillendirerek dönüflüyor. Bilgi toplumunun dönüflüm ve yeniden yap lanmas, sanayi toplumunun noktasal ve tekilci bak fl yerine kuantum düflüncesinin çoklu ve interaktif etkilefliminin a sistemi yap lanmas ve iflleyifli, kendini iletiflim ve biliflim teknolojilerinin yap lan fl ve iflleyiflinde bize yans tm fl bulunuyor (Erkan, 2011: Ünite 2). 7 nsan genom haritas n n ç kar lmas canl sistemlerin etkileflim ve iflleyifline aç kl k getirdi. Nas l ki geçmiflte tar m toplumu sanayi toplumuna dönüflmüfl ise, bugün de sanayi toplumu bilgi toplumuna, kendini yeniden flekillendirerek dönüflüyor. LK LET fi M VE B L fi M TEKNOLOJ LER : MATBAA, GAZETE, DERG, TELGRAF VE TELEFON Matbaa devrimi, Orta Ça ile modern ça ay ran en temel geliflme ve dönüm noktas d r (Kovarik, 2011: 13-18). Matbaa, insanl k tarihinde kitlesel iletiflimi sa layan ilk araç olsa da yaz n n bulunmas ndan bile daha önceki dönemlerde insanlar sözlü kültür arac l yla iletiflim kuruyordu. Zira iletiflim, insan toplulu unun en temel unsurlar ndan birisidir. Bu nedenle, bilgi ve iletiflimin zaman içinde geliflerek artmas, evrilmesi ve matbaa gibi devrimsel süreçleri do urmas ile iletiflim ve biliflim teknolojileri günümüzdeki düzeyine ulaflt. Bu süreçler; dinî, siyasi, ekonomik, kültürel ve hukuksal çok say da yap sal de iflim ve dönüflüm uygulamalar yla birlikte gerçekleflti. Yeni iletiflim ve biliflim teknolojilerine aç kl k kazand rmada matbaa, do ru bir ç k fl noktas d r. Gutenberg ile bafllayan modern bas m ça na gelene kadar matbaa teknolojisinin gelifliminde; damga dönemi, blok dönemi ve hareketli harf dönemi olmak üzere üç dönem söz konusudur. lk dönem olan damga dönemi, yaz n n icad n takip eden süreçte sert cisimler (tafl ve çeflitli metaller) kullan larak kil, hayvan derisi, parflömen ve ahflap üzerine ifllenen yaz larla yap lan bask lara rastlan ld süreçtir. Asur baflkenti Ninova da II. Sargon a (MÖ 722-755) ait oyulduktan sonra piflirilmifl tu lalardan oluflan kitapl a rastlanm flt r. Bu damga tekni-

8 Yeni Teknolojiler ve Çal flma Hayat Hareketli harf döneminde bask n n temel ilkesi, birbirinden ayr olarak tasarlanan hareketli harflerin bir kal p üzerine dizilmesi esas na dayan r. K sa sürede Avrupa da yayg nlaflan matbaa kullan m Ayd nlanma Ça n n önemli bir unsuru oldu. i günümüzde resmî mühürler ve so uk damgalarla hâlen yafl yor. Matbaa n n temellerinin infla edildi i blok dönemine (krilografi) gelindi inde sistem, bas lacak yaz lar n bir ahflap plakaya yekpare bir flekilde ve negatif olarak kaz nd ve mürekkeplenip bask n n yap laca yüzeye preslenmesi ilkesine dayan yordu. Bu teknolojinin tespit edildi i en erken dönem ve co rafya MS 600 lü y llar n bafl ndaki Çin dir. MS 700 de Çin de ilk kez gazete bas lm flt r ve 770 y l ndan sonra Japonya da da görülmüfltür. 20. yüzy l bafl nda Türkistan n Kansu ilinde bulunan ve bu tekni in uyguland en eski kitab n Wang Chieh taraf ndan 11 May s 868 tarihinde bas ld da bilinmektedir. Yine bu teknik uygulanarak bas lm fl bilinen ilk gazetenin Pekin de 911 y l nda bas lan saray raporu anlam na gelen T -PAO oldu- u iddia edilmektedir. Avrupa da bu tekni in uygulamas n n görüldü ü ilk eser 14. yüzy la ait Hollandal Laurens Coster in sekiz sayfal k din kitab d r. Avrupa da krilografiyi kullanan zanaatç lar n 15. yüzy lda Hollanda da say lar n n artt da bilinmektedir ( nu ur, 2005). Hareketli harf döneminde bask n n temel ilkesi, ad ndan da anlafl laca üzere birbirinden ayr olarak tasarlanan hareketli harflerin bir kal p üzerine dizilmesi esas na dayan r. Dünya literatüründe bu tekni in menfleinin yayg n olarak Çin e dayand sav, Kansu daki Tun-Huang civar nda bulunan ma aradaki bulgular fl - nda çürütülmüfl, tekni i ilk uygulayanlar n 9. yüzy lda Uygurlar oldu u ortaya ç km flt r. Nitekim alfabeden farkl olarak Çin yaz karakterini oluflturan hànzi nin kalabal kl n n da etkisiyle böyle bir buluflun Çin kültürüne mal edilmesi tezini zay flat yor. Ancak çeflitli bulgularla ortaya kondu u flekliyle Çinli demirci Pî-Sheng in (1041-1049) tahta yerine müteharrik harfleri, bir baflka deyiflle hànzi leri demirden dökmesiyle bu teknik kal c bir biçim alm fl ve modern matbaan n temelini oluflturmufltur. Modern bas m ça n bafllatan bask makinesinin mucidi olarak her ne kadar talyanlar Milanolu Pamfilio Castaldi yi, Hollandal lar da yukar da ismi geçen Laurence Coster i hareketli harf tekni i ile yapt klar çal flmalar nedeniyle öne ç - karsalar da bas m tekni inin ve malzemenin esaslar n belirlemesi bak m ndan Alman Johan Gutenberg matbaan n mucidi kabul edilmektedir. Metal harflerle bas m tekni i, 1450 y l nda Gutenberg taraf ndan icat edilmifl ve matbaa devrimi olarak bilinen bu icat, yeni iletiflim ve biliflim teknolojileri için bir milat olmufltur. Demirden dökülen harflerin sert oluflu ve kâ d delmesi Gutenberg i yeni madde aray fl na itmifltir. Önce daha yumuflak olan kurflun denenmifl, çok say da bask ya dayan kl olmayan kurfluna antimuan kar flt r larak uygun alafl m elde edilmifltir. Bu teknikle bas lan ilk kitap 1440 tarihlidir. On dört y l sonra ilk Latince ncil 300 adet bas lm flt r. Bugünkü anlamda ilk gazete de, Avusturya da Strausbourg da haftal k olarak 1609 da Avisa, Relation oder Zeitung ad yla Almanca yay mlanm flt r. Matbaa devrimi ile birlikte kitap fiyatlar büyük bir h zla gerilemifl ve 16. yüzy ldan itibaren Avrupa da halka düzenli aral klarla bilgi veren gazete ve dergiler bas lmaya bafllam flt r. Bu yolla, kitlelerin bilgiye ulaflabilmesi Ayd nlanma Ça yolunda at lm fl büyük bir ad md r. K sa sürede Avrupa da yayg nlaflan matbaa kullan m Ayd nlanma Ça n n önemli bir unsuru olmufltur (Kovarik, 2011: 18 ve devam ). Günümüzdeki modern iletiflim ve biliflim ça na ulaflmada matbaa ve bas m devrimi oldukça önemli bir rol oynam fl olsa da sanayi öncesi dönemlerde ve kültürlerde, insanlar h zl koflan bir at, bir gemi veya mesaj getirip götüren elçiler sayesinde bir yerden di erine, büyük gecikmelere katlanarak önemli haberleri ilete-

1. Ünite - Yeni letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin Ortaya Ç k fl biliyorlard. Yaflanan gecikmeler haftalar ya da aylara uzan yordu. Örne in ABD iç savafl nda, Londra dan Louisiana ya bar fl mesaj n iletecek en h zl geminin varmas yedi hafta alm fl ve bu nedenle askerler bofl yere birbirini öldürmeye devam etmiflti. Oysa izleyen elli y ll k süreçte ayn mesaj n iletilmesi, Morse Alfabesi (yaz l m ve donan m n ilk eflsiz bileflimi) sayesinde, bir saatten daha az bir zamanda mümkün olabildi. Matbaan n icad yla bafllayan bilgi ve iletiflim teknolojileri için ikinci büyük ad m, 1792 y l nda Chappe taraf ndan temelleri at lan ve 1832 y l nda Morse taraf ndan gelifltirilen telgraft r. Belirli iki merkez aras nda, elektrik ak m kullanarak, belirlenmifl kodlar vas tas yla haber ve belge iletimini sa layan telgraf n icad yla telekomünikasyon (uzak iletiflim) teknolojisi bafllam flt r. Telgrafla birlikte bilgi ak fl h z, ulafl m h z na olan ba ml l ndan kurtulmufl ve ola anüstü boyutlara ulaflm flt r. letiflim ve biliflim teknolojileri için üçüncü büyük ad m 1880 y l nda Bell taraf ndan icat edilen ve birbirinden uzak konumda bulunan insanlar aras nda sesli iletiflime olanak sa layan telefondur. Matbaa ile birlikte yaz l iletiflim halk n kullan - m na girmifl; telgraf ile birlikte yaz l iletiflim mekânsal s n rlar aflm fl; telefon ile birlikte sembollerden (harf) oluflan dolayl bilgi ak fl, mekânsal s n rlardan ba ms z olarak sesli iletiflimin bafllamas yla do rudan bilgi ak fl na dönüflmüfltür. Telgraf ve telefon, kitlesel medyan n (mass media) geliflimine önemli katk - lar sa lad (Kovarik, 2011: 191 ve devam ). Telgraf sistemi, telgraf mesajlar (telegrams) yoluyla bir taraftan di erine (birebir) özel iletiflimin temelini olufltururken ayn zamanda kitlesel medya arac l yla dünyan n bir köflesinden di erine ekonomik ve politik geliflmeleri içeren haberlerin ulaflmas na da olanak sa l - yordu. 1850 ve 1980 y llar aras ndaki dönemde telgraf, iki aflamal kitlesel iletiflim sistemi nin (two-stage mass communications system) en temel altyap eleman görünümündeydi. Bir bölgede üretilen haberler, yerel gazetelere Reuters, Havas ve The Associated Press gibi kablo hizmetleri (flebekeleri) sayesinde zincirin halkalar n n tamamlanmas ile da t lmaktayd. Önceleri birebir özel iletiflim arac olarak kullan lan telefon sistemi de 1920 li y llara gelindi inde, ulusal radyo a lar n n altyap unsuru görünümüne büründü. Haberler, tiyatro oyunlar ve güldürü programlar, ülkenin herhangi bir köflesinde üretiliyor ve daha sonra telefon hatlar kanal yla ülkenin geri kalan na, bölgesel radyo istasyonlar yard m yla ulaflt r l yordu. Telgraf gibi telefon da iki aflamal kitlesel iletiflim sisteminin vazgeçilmez bir ögesi olmufltu. Ne var ki bu tablo, 1980 lerde uydularla tan fl ld nda de iflti. Özünde telgraf, ilk elektronik a d r. Telgraf mesajlar sadece saatler içerisinde gönderiliyor ve yine h zl bir biçimde yan tlan yordu. 1800 lü y llar n bafl ndan beri çok çeflitli biçimler alm fl telgraf sistemine en büyük katk n n Samuel F. B. Morse taraf ndan yap ld ileri sürülebilir. Morse, telgraf n mucidi olmasa da ona önemli bir ifllerlik kazand ran yaz l m olan Morse alfabesini gelifltirmifl ve telgraf n kullan m n kolaylaflt r p yayg nlaflt rm flt r. Morse nin katk s na benzer öncü katk - lar moveable type bask tekni ini bulan Gutenberg veya günümüzde World Wide Web düflüncesini gelifltiren Tim Berners-Lee taraf ndan yap lm flt r. Burada önemli olan nokta, bir mucidin herhangi bir teknolojiyi bulmas de il; önemli bir teknik sorunun destekleyici bir iflletme mant yla ve kültürel çerçevede toplum yaflam na girmesidir. Matbaa ve bask devriminin anlafl lmas bu düflüncenin benimsenmesi sayesinde olmufltur. Telgraf da benzer biçimde, yeni bir iletiflim ça - n n bafllamas na katk sa lam fl ve iletiflime yeni ifllevler kazand rarak elektronik Belirli iki merkez aras nda, elektrik ak m kullanarak belirlenmifl kodlar vas tas yla haber ve belge iletimini sa layan telgraf n icad yla telekomünikasyon (uzak iletiflim) teknolojisi bafllam flt r. 9

10 Yeni Teknolojiler ve Çal flma Hayat Telgraf, yeni bir iletiflim ça n n bafllamas na katk sa lam fl ve iletiflime yeni ifllevler kazand rarak elektronik devrimin kilometre tafl olmufltur. Telefonun icad ndan sadece 10 y l sonra 150.000 kifli telefon sahibi olmufltur. SIRA S ZDE 1 devrimin kilometre tafl oldu u gerçe ini gündeme getirmifltir. Telgraf ayn zamanda haberlerin yaz l fl flekillerini de de ifltirdi. Telgraf n kullan lmas ndan önceki haberlerde haberi tafl yan kiflinin de er yarg lar ve kiflisel düflüncesi ön plana ç kmaktayd. Oysa telgraf mesajlar n n dili ise daha yal nd r. Bu mesajlar düflüncelerden çok gerçeklere odaklan r. Ne var ki telgraf mesajlar n n da belli bir düflünceye vurgu yapmad tümüyle söylenemez. Bu yeni araç, bu nedenle haberlerin do ru ve sapt r lmadan iletimini garanti edememifltir. Gerçekten de The Associated Press (AP) ve Western Union gibi tekeller neredeyse bir as r boyunca tart flmal haberler üretmifllerdir. O dönemde, AP için rekabet koflullar n n geliflti i ve tekelleflmenin geriledi i de gözlenmektedir. Ba ms z yay nc lar n ayr haber ajanslar kurma giriflimleri dikkat çekicidir. ABD nin ilk gazete zincirinin yay nc s olan E. W. Scripps, 1907 y l - n n Haziran ay nda United Press Association isimli yeni bir rekabetçi haber servisi kurmufltur. Yaln zca iki y l sonra, W. R. Hearst kendi gazete zinciri için International News Service flirketini kurmufltur. Gazete yay nc s Scripps, ülkesinin insanlar - na hayat boyunca sundu u en önemli hizmetin United Press flirketini kurmak oldu unu ifade etmifltir. Benzer olarak, ayn flirkette 1950 li y llarda editör olarak çal flm fl olan Lucian Carr da United Press flirketinin en önemli özelli inin AP ile bafl edebilecek tek küçük adam oldu una vurgu yapm flt r. Gerçekten de o dönemdeki AP-Western Union haber tekelleflmesi, en fazla göze çarpan yap olmakla kalmam fl, di er pek çok sanayi dal nda da benzer oluflumlara zemin haz rlam flt r. 1800 lü y llar n sonuna gelindi inde neredeyse her sanayi dal nda birleflme e ilimleri gözlenmifltir. Ham petrol, tren yollar, dam t m flirketleri, fleker, tah l gibi önemli sanayilerdeki tekeller birleflerek ticarete konu olan miktarlar n kontrolünü sa layan tröstler oluflmufltur. Tröstler müflterilerin ihtiyaçlar n göz ard etmifller, rekabetçi firmalar sanayi sektöründen d fllam fllar ve fiyatlar istedikleri gibi art r p azaltabilmifllerdir. 1890 y l nda ABD Meclisi ç kard anti-tröst yasas yla bu sürecin önüne geçmeye çal flm flt r. Telefonun 1876 y l ndaki icad da Western Union flirketinin rahats z edici tekelleflme e ilimine do rudan tepki olarak düflünülebilir. Zira, Alexander Graham Bell in kay npederi olan Gardiner Hubbard, tekel gücünden ötürü ulusal düflman (national nemesis) olarak nitelendirdi i Western Union flirketine karfl meclisten bir yasa ç kartarak telgraf sisteminin di er posta hizmetlerinin bir parças olarak ulusallaflt r lmas na çaba harcam flt r. Hubbard n bu çabas sonuçsuz kald nda, o dönemlerde duyma kayb olan insanlar hedef alarak, sesi yükseltebilen cihazlar üzerinde çal flan Bell in telefonla ilgili umut veren deneylerine parasal destek vermeye bafllam flt r. Bell, telefonla ilgili deneysel çal flmalar tamamlay p patent haklar n da ele geçirdikten sonra Bell Telefon fiirketi nin kurulmas için Hubbard finansman sa lam flt r. Bu önemli icad izleyen on y l içerisinde 150.000 kifli telefon sahibi olmufltur. Bell, icad üzerindeki çal flmalar derinlefltirirken (Edison un karbon mikrofonu gibi) 6000 telefon flirketi, kendi telefon sistemlerini çoktan kurmufltu. Telefon ve telgraf elektroni i üzerine yap lan benzer çal flmalar, yay nc l k için gerekli olan di er yeniliklerin hayata geçirilmesine zemin haz rlam fl, bu ayg tlar n radyo ve televizyon yay nc l n n babas olarak an lmas na neden olmufltur. letiflim ve biliflim alan nda ortaya ç kan ilk yenilikleri kronolojik olarak s ralay n z.

1. Ünite - Yeni letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin Ortaya Ç k fl 11 LK KUfiAK LET fi M VE B L fi M TEKNOLOJ LER YEN AÇILIMLAR: RADYO VE TELEV ZYON Matbaa ile birlikte yaz l iletiflim sa lan rken telgraf ile birlikte yaz l iletiflimin mekânsal s n rlar aflmas sa lanm flt. Telefon ise telgrafla gelen sembollerden (harf) oluflan dolayl bilgi ak fl n, mekânsal s n rlardan ba ms z olarak sesli iletiflim fleklindeki do rudan bilgi ak fl na dönüfltürdü. Sesli iletiflimdeki daha sonraki aç l m radyo olarak gündeme gelirken telekomünikasyonda eksik halka olarak görüntü iletiflimi kalm flt. Bu eksik halka da televizyonun icad yla tamamlanarak ikinci bilimsel devrim öncesinin teknolojik paradigmas içindeki iletiflim ve biliflim teknolojilerinin önünü açacak teknolojik süreç tamamlanm fl oldu. Televizyon, bir vericiden elektromanyetik dalga biçiminde yay nlanan görüntü ve seslerin, elektronik al c larla yeniden görüntü ve sese çevrilmesini sa layan bir iletiflim arac d r (Kovarik, 2011: 210-267). Takvimler 2 Eylül 1859 tarihini gösterdi inde gökyüzü sürekli devinim hâlindeki mor ve k rm z renkli fl klarla (Aurora Borealis) ayd nland. Bu manzara, o güne kadar efline hiç rastlanmam fl bir durumdu. Tüm dünyadaki telgraf sistemleri çöktü, makineleri alevler sard ve elektrik floklar bütün operatörlerin ifllevini yitirmesine neden oldu. Pusulalar ve di er duyarl ayg tlar, çok güçlü bir manyetik darbeye maruz kald klar için bozuldu. O tarih için çok flafl rt c olan bu do al olay günümüzde genellikle kutup bölgelerinde görülen kuzey fl klar olarak biliniyor. 1859 y l nda yaflanan bu olay, devasa bir günefl patlamas nedeniyle birkaç gün boyunca devam etti. Dahas, art k günümüzde elektromanyetik alanlar n atmosfer boyunca görünmeden hareket ettikleri, bilimsel bir gerçek olarak kan tland. ABD de Nikola Tesla, 1891 y l nda k sa menzilli kablosuz (telsiz) telgraf deneylerine bafllam flt. Benzer deneyler, ngiltere, Almanya, talya, Hindistan, Rusya, Brezilya ve Deniz Kuvvetleri taraf ndan ABD de de yürütülmekteydi. Bu deneylerin tümü ayn sorunu paylafl yordu: Gönderilen sinyaller yaln zca k sa mesafeleri aflabiliyordu. 1894 y l nda Guglielmo Marconi, Heinrich Hertz in deneylerini tekrarlad fakat o da uzak bir mesafeden sinyal alabilmeyi baflaramad. O dönemlerde araflt rmac lar n ço u, radyo spektrumunun daha yüksek frekansl k sm na odaklanm flt. Ayn zamanda fizikçiler, radyo dalgalar yla fl k dalgalar aras ndaki iliflkiyi anlamaya çal flmaktayd. Marconi, spektrumun alt na do ru ilerleyerek daha düflük frekansl dalgalar kulland. Günümüzde topraklama olarak bilinen sistemi ilk kullanan Marconi olmasa da bunu radyo sinyali için kullanan ilk araflt rmac oldu. Daha da önemlisi, Marconi, uzak mesafe sinyalinin ticari potansiyelini ilk olarak doyurucu biçimde aç klad. Di er pek çok bulufl ve yenilikte oldu u gibi, Marconi de en uygun zamanda, en uygun finansal ve siyasi deste i ve varl kl ailesinin bütün olanaklar n kulland. Büyük Bunal m y llar nda radyo, dinleyici say s n art rm fl ve öncesine k yasla reklam gelirlerini % 50 oran nda yükseltmifltir. Gazetelerin reklam gelirlerinde ise önemli düflüfller yafland. Amerikal gazete yay nc lar, radyonun bu h zl gelifliminden korkmufl ve aleyhte kampanyalar yürütmüfllerdir. Yine de uzlaflt r c görüfller bask n gelmifl ve 1930 lu y llarda NBC radyosunun baflkan olan M. H. Aylesworth taraf ndan da ifade edildi i gibi radyo ve gazete aras nda do al bir dostluk bulundu u düflüncesi benimsenmifltir. Aylesworth e göre Gutenberg in matbaa alan ndaki öncü katk lar, Marconi nin radyo sistemine yönelik eflsiz yaklafl m yla birleflti- inde toplum karanl a karfl en önemli silah n bulmufltu. Ne var ki bu silah n, Hitler döneminde oldu u gibi, tarihin belli dönemlerinde insanl a karfl da kullan labilirli i gündeme geldi. Marconi, spektrumun alt na do ru ilerleyerek daha düflük frekansl dalgalar kulland. Günümüzde topraklama olarak bilinen sistemi radyo sinyali için kullanan ilk araflt rmac oldu.

12 Yeni Teknolojiler ve Çal flma Hayat Murrow un çat lardan bomba ve uçaksavar sesleri eflli inde yapt radyo yay nlar, Londra n n kararl direncini ve savafl n zorlu unu bütün dünyan n görmesini sa lad. Müzik endüstrisi, radyo sayesinde flaha kalkm fl ve 1960 y l nda ABD de 600 milyon dolar olan plak sat fl düzeyi, 1970 y l na gelindi inde ikiye katlanarak 1,2 milyar dolara s çram flt. Birinci Dünya Savafl s ras nda radyo çok önemli ifllevler üstlenmiflti. 1 Eylül 1939 tarihinde Alman Nazi ordular Polonya y kuflatt nda uzun soluklu bir savafl n Avrupa ya geldi i anlafl ld. ABD bu savafl izleyen iki y l boyunca yans z bekledikten sonra, ngiltere deki radyo istasyonlar kanal yla yaklaflan büyük tehlikeyi görebildi. 1940 y l n n bafl ndaki bombard manlar s ras nda ngiltere deki durumu radyo arac l yla ABD ye aktaran E. R. Murrow, savafl dönemindeki radyo yay nc l n n simgeleflmifl ismi oldu. Murrow un çat lardan bomba ve uçaksavar sesleri eflli inde yapt yay nlar, Londra n n kararl direncini ve savafl n zorlu unu bütün dünyan n görmesini sa lad. Cephelerdeki her geliflme, cesur radyo haber muhabirleri taraf ndan tüm dünyadaki evlere tafl n yordu. Bu muhabirler aras nda, E. R. Murrow, daha sonra CBS Televizyonu nun haber birimine baflkan olan W. Cronkite, NBC Televizyonu nun haber biriminin bafl na geçen C. Huntley ve Üçüncü Reich n Yükselifli ve Çöküflü (The Rise and Fall of the Third Reich) isimli kitab n yazar olan W. L. Shirer bulunuyordu. Savafl y llar boyunca haber ve e lencenin merkezinde yer alan radyo, daha sonralar televizyonun yayg nlaflmas yla o güne kadar haber ve e lence sektöründeki elektroni in kalbi konumunu devretmek durumunda kald. Haber ve e lence, a rl kl olarak televizyonun alan na kayarken radyo, daha çok baflka ifller (otomobil kullanmak gibi) yaparken de insanlar n keyif alabilece i müzik yay nlar yla meflgul olmaya yöneldi. Radyo, müzik alan na kayd nda Zirvedeki 40 (Top-40) gibi programlar müzik sanatç lar aras ndaki rekabeti art rd. Sanatç lar n radyo programlar n n listelerindeki ilk s ralarda yer almak iste i ve çabas, albüm sat fllar n tetikledi. Radyo DJ leri (disk jockey) en alt s radan bafllay p ilk s raya do ru yay nlad klar üçer dakikal k müzik parçalar n n aralar na reklamlar, anonslar, yorumlar yerlefltiriyorlard. Her DJ, kendi çap nda bir flöhrete sahipti. 1960 l y llardaki en ünlü DJ, belki de New York taki Murray the K (Murray Kaufman) idi. Müzik dünyas nda radyonun egemenli inin pekiflti i 1970 li y llarda, müzik türlerinde de önemli bir çeflitlilik gündeme geldi. Radyo, müzik dünyas n zenginlefltirdi; heavy metal, klasik rock, alt n eskiler (golden oldies), klasik senfonik müzik gibi türlerin dinlenmesini sa lad. Buna ek olarak tart flma programlar da yap l yordu. Müzik endüstrisi, radyo sayesinde flaha kalkm fl ve 1960 y l nda 600 milyon dolar olan plak sat fl düzeyi, 1970 y l na gelindi inde ikiye katlanarak 1,2 milyar dolara s çram flt. Bu art fl oran, 1980 y l na gelindi inde de tekrarlanm fl ve ABD deki bu canlanma ngiltere, Fransa, Almanya ve Japonya gibi ülkelerde de gözlenmifltir (Gronow, 1983). Dünya ya yeni bir pencere açan televizyon, 1923 y l nda ngiliz John Baird taraf ndan icat edildikten çok k sa bir zaman sonra genifl kitleler taraf ndan kullan - lan iletiflim arac oldu. Televizyon zamanla renk, yüksek çözünürlük, kablo ve uydu da t m sistemleri gibi çok say da geliflmifl özellik kazanarak geliflmesini sürdürdü. Uluslararas iletiflim alan nda, elektronik öncüllerinden daha çok ilgi gördü. Televizyonun, bar fl ve anlay fl gibi toplumsal de erlere yapt katk kadar kültürler aras çat flmalara da ayn ölçüde neden oldu u ve onu güçlendirdi i de söylenebilir. Radyo gibi, televizyonun da insanl a katt de erler ve yerel kültürlerde neden oldu u yozlaflma günümüzde bile iletiflim uzmanlar aras nda tart fl l yor. Televizyon kitleler üzerindeki etkisi aç s ndan, belki de en ilginç rolünü Vietnam Savafl s ras nda üstlendi. Foto raf, görüntü ve yorumlar yla günümüzde kitlelerin etkilenmesinde en etkili iletiflim araçlar n n bafl nda televizyon gelmektedir. 1980 y l ndan 21. yüzy la kadarki süreçte yay nc l k politikas ndaki en büyük de iflim, piyasa ekonomisine daha fazla önem verilerek sosyal sorumluluk ilkesinin ikinci