T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BURSA İLİ FİDAN ÜRETİM VE PAZARLAMA YAPISININ BELİRLENMESİ TOLGA ERDEM

T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BURSA İLİ FİDAN ÜRETİM VE PAZARLAMA YAPISININ BELİRLENMESİ TOLGA ERDEM DÖNEM PROJESİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI 2016

T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BURSA İLİ FİDAN ÜRETİM VE PAZARLAMA YAPISININ BELİRLENMESİ TOLGA ERDEM DÖNEM PROJESİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Bu proje 11/06/2016 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Cengiz SAYIN Prof. Dr. Burhan ÖZKAN Yrd. Doç. Dr. Figen CEYLAN

ÖZET BURSA İLİ FİDAN ÜRETİM VE PAZARLAMA YAPISININ BELİRLENMESİ TOLGA ERDEM Dönem Projesi, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof.Dr.Cengiz SAYIN Mayıs 2016, - 42 sayfa Bu çalışmada, Türkiye meyve üretiminde büyük bir öneme sahip olan meyve türleri fidancılığı teknik açıdan incelenmiştir. Çalışmanın materyalini, Tarım Gıda ve Hayvancılık Bakanlığı Kayıtları, 2015 üretim dönemine ait olup, Bursa ilinde sertifikalı meyve türleri fidanı üreten işletmeden görüşmeler ve konu ile ilgili yapılmış çalışmalardan alınan ikincil veriler oluşturmaktadır. Veriler oran ve indeks hesaplamaları kullanılarak incelenmiştir. Türkiye de 2014 yılı verilerine göre, 37 ilde sertifikalı meyve fidanı üretimi yapan 18 i kamu kurumu, toplam 294 adet işletme bulunmaktadır. Fidancılığın günümüzdeki durumu incelendiğinde, üretim ve sertifikasyondaki sorunların tam olarak aşılamadığı görülmektedir. Üretimde kullanılan temel materyallerin dışında, sertifikalı meyve fidanı ithalatına gerek duymadan Türkiye nin ihtiyacını karşılayacak miktar ve kalitede fidan üretimi yapılmalıdır. Meyve fidanı yetiştiriciliğinde klasik yöntemleri kullanarak üretimde bulunmak, Türkiye fidancılığının gelişimi ve rekabetçiliğini olumsuz etkilemektedir. Araştırmadan elde edilen verilerden hareketle, bölgede faaliyet gösteren meyve fidanı işletmelerinin modern üretim tekniklerini kullanmaktadır. Fidan üretimi için gerekli olan damızlık materyal temini, fidancılıkta önemli bir sorundur. Bu materyali üreticiler bireysel olarak yetiştiremediklerinde ithalat yoluyla sağlamaktadır. Bu durum fidancılığı dışa bağlı bir sektör haline getirmektedir. ANAHTAR KELİMELER: Fidancılık, Teknik yapı, Aşılama, Bursa JÜRİ: Prof.Dr.Cengiz SAYIN (Danışman) i

ABSTRACT DETERMINATION OF THE STRUCTURE OF PRODUCTION AND MARKETING OF SEEDLINGS IN BURSA TOLGA ERDEM MSc Thesis in Agricultural Economy Supervisor: Prof.Dr.Cengiz SAYIN May, 2016-42 pages In this study, Turkey has a great importance in the production of the fruit of which has been investigated from a technical point of types of fruit nurseries. Study material of Agriculture, Food and livestock Ministry, the records belong to the production period to 2015, businesses that produce certified seedlings of fruit species in the province of Bursa from interviews and from secondary data consists of studies on the subject. Data rate has been investigated by using index calculations. According to the data of 2014 in Turkey, 37 provinces have engaged in the production of certified fruit trees, 18% of public institution, operating a total of 294 units. The current status of nurseries is examined, it is observed that cannot be overcome fully the problems in the production and certification. Outside of the basic materials used in the production of certified fruit seedlings without the need for imports to meet the needs of Turkey for the production of quantity and quality should be made. Production using classical methods in the cultivation of fruit trees to be found in Turkey, has a negative impact on the competitiveness and development of nurseries. Data collected from the research, from operating in the region, and businesses of modern fruit production techniques. The procurement of material required for the production of seedlings that are breeding, is an important problem in fidancilik. When you raise this material as individual producers through imports. This situation makes an outward bound sector nurseries. KEYWORDS: Nursery, Technical construction, Vaccination, Bursa COMMITTEE: Prof.Dr.Cengiz SAYIN (Supervisor) ii

ÖNSÖZ Bahçe bitkilerinin çeşitli kolları içerinde yer alan meyvecilik, Türkiye de yaygın olarak yapılan tarımsal faaliyetlerden biridir. Meyveciliğin temelini oluşturan fidancılığın hızlı ve verimli bir şekilde yapılabilmesi için, üretim sürecinin işleyişi ve ekonomisi hakkında yeterli bilgiye sahip olunması gereklidir. Yüksek lisans eğitimim süresince öğrenme ve yetişmeme katkıda bulunan, araştırma sürecinde bilgi ve deneyimiyle çalışmama destek olan danışman hocam Sayın Prof.Dr.Cengiz SAYIN a, Her türlü desteğiyle yanımda olan sevgili arkadaşlarıma ve manevi destekleri ile her zaman yanımda olan sevgili aileme, teşekkürlerimi sunarım. iii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii İÇİNDEKİLER... iv SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ... 1 2. KURAMSAL BİLGİLER VE KAYNAK TARAMALARI... 3 2.1. Türkiye de Meyve Fidanlıkları... 3 2.1.1. Meyve yetiştiriciliği... 6 2.2. Meyve Üretim Şekilleri... 7 2.2.3. Dikim sistemleri ve dikim sıklığı... 7 2.2.4. Fidan tipinin ve sayısının belirlenmesi... 7 2.2.5. Dikim zamanı... 8 2.2.6. Arazi hazırlığı... 8 2.2.7. Fidan dikimi... 8 2.3. Sertifikalı Fidan... 9 2.2.1. Sertifikalı fidan kullanmanın önemi... 9 2.2.2. Fidan sertifikasyonu... 9 2.4. Fidanların Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar... 13 2.5. Fidanlık Yerinin Seçimi... 13 2.6. Fidanlık Yerinin Hazırlanması ve Parselasyonu... 14 2.7. Bursa Meyve Fidanlığı Fidan Üretim Planlaması... 14 2.8. Bursa İli Fidan Üretim ve Pazarlama Yapısı... 19 2.9. Bursa İli Sertifikalı Asma ve Meyve Fidancılığının Mevcut Sorunları... 25 2.10. Bursa İli Sertifikalı Asma ve Meyve Fidancılığının Geliştirilmesine Yönelik Öneriler... 28 6. SONUÇ... 28 7. KAYNAKLAR... 30 ÖZGEÇMİŞ iv

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Türk Lirası sembolü % Yüzde (Oran) $ Değer Kısaltmalar FÜAB GTHM T.C. TİGEM TTSM vd. Fidan Üreticileri Alt Birliği Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkez Müdürlüğü Ve diğerleri v

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1. Üç nolu damızlık parsel -1... 5 Şekil 2.2. Üç nolu damızlık parsel -2... 6 Şekil 2.3. Fidan dikimi... 9 Şekil 2.4. Fidan sertifikasyonu... 10 Şekil 2.5. Fidan Parseli... 12 Şekil 2.6. Türkiye meyve fidanı üretimi... 17 Şekil 2.7. Meyve fidanı ve üretim materyali sertifikasyon şeması... 20 Şekil 2.8. Meyve fidanı dolaylı dağıtım şeması... 21 vi

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1. Bursa ili kamu ve özel kuruluşların üç yıla ait fidan üretimleri (1000 adet) 15 Çizelge 2.2. Bursa ilinde yıllara göre üretilen sertifikalı meyve fidanı... 17 Çizelge 2.3. Bursa 2013 yıldaki meyve fidanı miktarları... 21 Çizelge 2.4. Bursa 2014 yıldaki meyve fidanı miktarları... 22 Çizelge 2.5. Bursa 2015 yıldaki meyve fidanı miktarları 23 vii

GİRİŞ 1. GİRİŞ Fidan üretiminde kaliteli, sağlıklı fidan üretimi büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle, yalnız miktar olarak fidan üretmek yeterli değildir. Gerek ağaçlandırma çalışmalarında gerekse park bahçe düzenlemelerinde başarılı olabilmek için mutlak surette standartlara uygun fidan üretmek ön şart olmalıdır (Kalıpsız, 1988). Ülkemizin sahip olduğu iklim özellikleri ve toprak yapısı, pek çok meyve türünün yetiştirilmesine olanak sağlamaktadır. Son yıllarda artan ihracat, ticari amaçlı meyve tesislerinin yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır. Pazar istekleri doğrultusunda bölge şartlarına uyum sağlamış standart aşılı anaçlardan elde edilen sağlıklı fidanlar ile kurulan meyve bahçeleri, yüksek verimli ve kaliteli ürün güvencesinin ilk basamağını oluşturmaktadır. Özellikle, kaynağı ve cinsi belli olmayan fidanlarla kurulan tesislerde ileriki yıllarda verim ve kalite yönünden önemli sorunlarla karşılaşılmaktadır (Ergun vd, 2000). Bahçe bitkilerinin çeşitli kolları içerisinde yer alan meyvecilik, Türkiye de yaygın olarak yapılan tarımsal faaliyetlerden biridir. Meyvecilik, meyve fidanı üretimiyle başlar. Meyve fidanlarının üretimiyle ilgili tüm işlemlerin yapıldığı faaliyetlere fidancılık denilmektedir. Kârlı ve ekonomik bir meyvecilik için meyve bahçelerindeki kullanılacak fidanların ismine doğru, sağlıklı ve sertifikalı olmaları gereklidir. Türkiye de meyvecilik büyük önem arz etmesinden dolayı meyve fidancılığı da gelişmiştir (Yapıcı 1992). Ülkemizde son yıllara kadar, meyve ve asma fidanlarının çok önemli bir bölümü kamuya ait işletmelerde üretilirken, günümüzde fidan üretimi tamamen özel fidancılık işletmelerine bırakılmıştır. Bu amaçla; yurdun değişik yörelerindeki fidan üretme istasyonları kapatılarak bu işletmelere; özel fidancılık şirketlerinin gereksinme duyduğu anaç, aşı kalemi ve aşı gözü gibi fidan üretimi için gerekli ana materyali üretme görevi verilmiştir. Meyve bahçesi ve yeni bağ tesislerinin hızla arttığı günümüzde, yapılan desteğin kaldırılması sonucu son yıllarda meyve fidanı üretiminde önemli düşüşler olmuştur (Kün vd, 1995). Türkiye, Dünya da meyvecilik potansiyeli açısından önemli bir konumda yer almakta ve birçok meyve türünün anavatanı konumundadır (Ağaoğlu vd, 2010). Dünyada toplam 57.1 milyon hektar arazide yaş meyve üretimi yapılmakta ve söz konusu alandaki üretim miktarı 638 milyon tondur. Dünyada yaş meyve üretiminde Çin yaklaşık %21.2 lik pay ve 135 milyon tonluk üretim ile ilk sırada yer alırken bu ülkeyi sırasıyla Hindistan (74.8 milyon ton) ve Brezilya (40.9 milyon ton) izlemektedir. Türkiye ise 14.4 milyon tonluk yaş meyve üretimiyle %2.3 lük paya sahip olup, dünya sıralamasında 10. sırada yer almaktadır (Anonim 2013). Bahçe bitkilerinin çeşitli kolları içerinde yer alan meyvecilik, Türkiye de yaygın olarak yapılan tarımsal faaliyetlerden biridir. Günümüzde meyve fidanı ve süs bitkilerin üretimin çoğunluğu özel fidanlıklarca yapılır hale gelmiş bulunmaktadır Türkiye de süs bitkileri ve meyve fidanı üretimi çok büyük oranda özel sektör fidanlıklarınca yürütülmektedir. 1

GİRİŞ Meyveciliğin temelini oluşturan fidancılığın hızlı ve verimli bir şekilde yapılabilmesi için, üretim sürecinin işleyişi ve ekonomisi hakkında yeterli bilgiye sahip olunması gereklidir. Seçilen fidanlarla üretimde başarılı olabilmek için, ekolojiye ve yetiştirilen çeşide uygun yetiştirme tekniklerinin kullanılmasının bir zorunluluk olduğu da unutulmamalıdır. Günümüzde modern bahçe tarımının vazgeçilmez öğelerinden biri olan nitelikli fidan kullanımı ile uygun yetiştirme koşullarında verimi 3-4 katına kadar artırmak olanaklıdır. Ayrıca nitelikli fidan ürünün iç ve dış pazarlarda satış şansını arttırmakta, dolayısıyla üreticilerin birim alandan daha fazla kazanç elde etmesinde de etkili olmaktadır (Ergün vd, 2000). Fidan üretim randımanlarını arttırmaya yönelik çalışmaların yapılması yanında, sayıları pek de fazla olmayan bu işletmelerin, ekonomik faaliyetlerinin incelenmesi, sorunlarının belirlenmesi ve işletme etkinliklerinin ortaya konması, sürdürülebilir fidan üretimi açısından önem arz etmektedir. Bu çalışma, Bursa ilinde yapılmıştır. Bu araştırmada Türkiye de sertifikalı meyve türleri fidan üretiminin yoğun olarak yapıldığı Bursa ili seçilmiştir. Çalışmada, Bursa ili ve ilçelerinde faaliyet gösteren sertifikalı meyve fidanı üretim faaliyeti gösteren işletmeler araştırma kapsamında dâhil edilmiştir. Sertifikalı üretimde bulunan fidan işletmelerinin kayıtları T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Bursa İl Müdürlüğünden temin edilmiştir. Çalışma, Bursa ilinde bu alanda eksikliği görülen, ulusal ve uluslararası literatüre katkı sağlamak, sektörde yer alan karar birimlerine kullanabilecekleri veriler sunmak ve fidanı üretimine yönelik tavsiyelerde bulunmak amaçlanmıştır. 2

2. KURAMSAL BİLGİLER VE KAYNAK TARAMALARI 2.1. Türkiye de Meyve Fidanlıkları Meyvecilik, tarımın uzun zaman alan bir dalıdır. Meyveciliğin temelini oluşturan fidan önemli bir yer tutar. Bu yüzden, iyi bir meyve yetiştiriciliği için iyi bir fidan gereklidir. İsmine doğru, virüsten ari, kaliteli fidanlarla tesis edilecek olan meyve bahçeleri karlı yetiştiricilik için ilk adımdır. Bunun için sertifikalı fidan üretimine öncelik vermek gerekmektedir. Sertifikalı fidan üretimi ile üretilen fidanların pazarlanmasında birçok kolaylıklar bulunmaktadır. Ülkemizde her yıl ortalama 38 milyon meyve fidanı üretilmektedir. Bu miktarın 5 milyon kadarı kamu kurum ve kuruluşları, kalan 33 milyon fidan ise özel kişi ve kurumlar tarafından üretilmektedir. Ülkemizde fidan yetiştirme sistemleri, ilgili tüm üretim faaliyetlerinin bir bütün olduğu şeklinde uygulanmaktadır. Yani bir fidanlıkta tohumdan aşılı fidan elde edilmesine kadar tüm faaliyetler yapılmaktadır. Bazı durumlarda ise sadece çöğür üretimi gibi özel üretim yapan ihtisaslaşmış işletmeler de mevcuttur. Tarihsel süreç içerisinde meyve üretiminde dünyada olduğu gibi Türkiye de de önemli gelişmeler yaşanmıştır. Bu gelişmelerin başında, meyvecilikte üretim artışında klon anaç kullanımın yaygınlaşması gelmektedir. Dünya ölçeğinde fidancılık sektörü ele alındığında, modern yetiştiriciliğin temellerinden olan bodur-yarı bodur anaç kullanımını konusundaki çalışmalar 1900 lü yıllarda ağırlık kazanmıştır. Amerika ve Avrupa kıtasında meyvecilik işletmeleri düzeyinde modern bahçelerin yaygınlaşması 1950 li yıllarda başlamıştır. Türkiye de ise modern meyvecilik tanımlamaları içerisinde yer alan bodur-yarı bodur klon anaç kullanılarak tesis edilen meyvecilik işletmeleri 1990 lı yıllarda faaliyete başlamıştır (Gül 2005). Türkiye'de son yıllara kadar, meyve ve asma fidanı üretiminin önemli bir bölümü kamuya ait işletmelerde üretilirken, günümüzde fidan üretiminin tamamına yakını özel sektör fidancılık işletmeleri tarafından yapılmakta ve bunun sonucunda da farklı yörelerde özel sektör fidancılık işletmeleri yaygınlaşmaktadır (Gençtan vd, 2003). Kamu sektörünün fidan üretiminden aniden çekilmesinden sonra son yıllarda özellikle yerli sertifikalı fidan kullanımına yönelik destekleme uygulamalarına önem verilmesi, özel sektör işletmelerinin üretim değerlerinde önemli sayılabilecek artışlar sağlanmasına karşın, Türkiye de meyve ve asma fidancılığında devam eden plansız ve dağınık yapılaşma, özellikle üretimde kalite yönüyle istikrarsız ve yetersiz bir tabloyu yansıtmaktadır (Söylemezoğlu vd, 2010). Fidan üretiminin özel sektöre kademeli olarak kaydırması; dolayısıyla kamu kuruluşlarının fidan üretiminden zaman içerisinde çekilerek; tohum, fidan, fide, aşı gözü, aşı kalemi, klon, çelik ve anaç gibi üretim materyallerinin teminini sağlayan kuruluşlar durumuna getirilmesi politikası doğrultusunda; özel sektör fidancılığının geliştirilmesi amacıyla Tarım ve Köyişleri Bakanlığı üç ayrı uygulama getirmiştir. 3

Bunlardan birincisi; özel sektör tarafından üretilen fidanları teşvik için Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Uygulaması dır. Bu uygulama; 03 Ocak 1995 tarihinde tarımın söz konusu destek dışına çıkartılması ile sona erdirilmiştir. İkincisi; 19 Şubat 1992 tarihinden geçerli olmak üzere; projeye dayalı fidan üretimi yapacak olan özel sektör üreticilerine T.C. Ziraat Bankası kaynaklı % 34 faizli, üç yıl ödemesiz ve 9 yıl geri ödemeli kredi verilmesine yönelik uygulamadır. Bu uygulama da; banka tarafından 1999-2000 yılı döneminden itibaren yerine getirilememektedir. Bunun ana nedeni ise, bankaya bu konuda yeterli kaynağın hazine tarafından aktarılmamasıdır. Üçüncüsü; 1985 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile meyve ve asma fidanlarının yurt içi üretimini artırmak ve çoğaltım materyalinin kullanımını yaygınlaştırarak, üretimdeki verim ve kaliteyi yükseltmek amacına yönelik uygulamadır. Bu kapsamda, özel sektör fidancılığının gelişmesine katkı sağlamak amacıyla her yıl Para-Kredi Koordinasyon Kurulu kararı ile fidan başına destek getirilmiştir. Bu uygulamaya, 1992 yılında başlanmış, 2001 yılı sonunda diğer desteklerde olduğu gibi sona erdirilmiştir (Abak vd, 2000). Türkiye de yapılan farklı kalkınma planlarıyla, modern meyveciliğin geliştirilmesi hedeflemiştir. Bu kapsamda, meyvecilikte klon anaç kullanımı da yaygınlaştırılmaya başlanmıştır. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı kapsamında, tarım sektöründe tohumluk ve damızlık gibi üretim girdilerinin etkin kullanımıyla bitkisel ve hayvansal üretimi artırmak için kaliteli tohumluğun üretilmesi ve dağıtımı hedeflenmiştir (Anonim 2000). Bu amaçla, 1995 te Meyvecilik Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu kararnamesinde; fidan yetiştiricilerine fidan başına desteklemeler getirilmiş ve %34 faizli 3 yıl geri ödemesiz, 9 yıl vadeli krediyle destekleme kapsamında yer almıştır. Ayrıca T.C. Ziraat Bankası tarafından meyvecilik işletmelerine kredi desteği verilmeye devam edilmiştir. Yatırım kredileri var olan ya da yeni kurulacak işletmelerin yapacakları sabit yatırımlara (fidan, gübre, ilaç, alet ekipman alımı gibi) finansman sağlamak amacıyla verilmektedir (Anonim 2001). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planında, kaliteli tohumluğun kullanımının yanında tohumluğun özel sektör tarafından üretimi ve yürütülmesinin yaygınlaştırmasını öngörülmüştür (Anonim 203). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı kapsamında, sertifikalı, virüsten ari ve ismine doğru fidan üretimi çalışmalarının hızlandırılmasının gerekliliği vurgulanmıştır. Fidan üretiminde ihtiyaçlar doğrultusunda üretim planlamasının yapılmasının bir gereklilik olduğu ve fidan çeşitlerinin ekolojik istekler ve adaptasyon kabiliyetleri göz önünde bulundurularak uzmanların önerileri doğrultusunda kullanımın yaygınlaştırılması amaçlanmıştır (Anonim 2001). Fidan üretiminde sertifikasyon çalışmaları 1991 yılında başlatılmakla birlikte günümüze kadar düzenli ve başarılı bir üretim zinciri kurulamamıştır. Ülkemizde asma fidanı üreten kuruluşların (kamu ve özel sektör) baz materyal kökenli anaç ve kalem 4

damızlıklarına sahip olmadıkları ya da bu damızlıkların yeterli düzeyde bulunmadıkları bir gerçektir. Bu nedenle, gerçek anlamda sertifikalı fidan üretimi için mevzuat, organizasyon ve üretim aşamaları ile sertifikasyon sisteminin en kısa sürede ıslah edilmesi ve uygulamaların hayata geçirilmesi gerekmektedir (Söylemezoğlu vd, 2010). Ancak gelinen noktada; özellikle ismine doğru kaliteli fidan üretiminde, yetersizlikler meydana gelmiştir. Sektörde yaşanan sorunların dünya ölçeğinde gelişen stratejilerle konumlandırma ve sektöre yeni bir ivme yaratma amacıyla 2006 yılında Tohumculuk Kanunu çıkarılmıştır. Bu kanunla fidan üretim ve sertifikasyonu adına düzenlemeler getirilmiştir. 5553 sayılı Tohumculuk Kanunu nun 2006 yılında yürürlüğe girmesiyle birlikte; fidan üreticileri arasında mesleki dayanışma ve mevzuatla ilgili görevleri yerine getirmek için FÜAB (Fidan Üreticileri Alt Birliği) kurulmuştur. Ayrıca bu kanunda yapılan değişikliklerle, 2008 yılından itibaren kamu ve özel kuruluşlarda anaç-çeşit damızlıklarını tesis etmeyen ve damızlık üretim materyalleri, sertifikasız olan üreticilere fidan üretme izni verilmeyeceği belirtilmiştir (Anonim 2006). Söz konusu kanun gereğince; 2010 yılında 5977 sayılı Biyogüvenlik Kanunu ile önemli gelişmeler kaydedilmiş ve sektörün mevzuat alt yapısı oluşturulmuştur. Ayrıca Sekizinci Kalkınma Planı döneminde 2004 te yasalaşan Islahçı Hakları Korunma Kanunu da sektör açısından önemli bir yapı taşı olmuştur (Anonim, 2014). Ayrıca 2014-2015 yılı itibariyle FÜAB kendi bünyesinde FİDAN A.Ş adı altında şirket kurarak Bursa Karacabey ve Muğla Dalaman da bulunan Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü ne (TİGEM) ait arazileri kiralayarak üyelerine sertifikalı kalem temin etmek amacıyla damızlık bahçeler kurmuşlardır. Şekil 2.1. Üç nolu damızlık parsel -1 5

Ulusal Tarım Stratejisi Doğrultusunda Tarımsal Destek Ödemelerine ve Sürdürülebilir Çiftçi Kayıt Sisteminin Geliştirilmesine İlişkin Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair bakanlar kurulu kararına istinaden, Türkiye de 2006/10243 sayılı tebliğ ile yurt içinde üretilip sertifikalandırılan tohumlukları kullanan ve sertifikalı fidan ile bahçe ve bağ tesis eden çiftçilere birim alan başına desteklemeler getirilmiştir (Anonim, 2012). Söz konusu desteklemelerin 2006 yılından itibaren verilmesi devam etmektedir. Şekil 2.2. Üç nolu damızlık parsel-2 2.1.1. Meyve yetiştiriciliği Türkiye, dünya üzerinde uygun iklim kuşağındaki konumu itibariyle bahçe bitkileri yetiştiriciliği açısından üstün ekolojik avantaja sahiptir. Dünyada mevcut gen merkezleri arasında hem Yakındoğu ve hem de Akdeniz havzası içinde yer alan Türkiye, birçok tür ve çeşidin gen merkezi durumundadır. Nitekim, bu gün dünya üzerinde kültürü yapılan 138 meyve türünden, subtropik meyve türleri de dahil olmak üzere 75 kadar tür ülkemizde yetiştirilebilmektedir. Çok sayıda tür ve çeşit zenginliğinin oluşturduğu bu potansiyel, farklı iklim ve toprak koşullarına adapte olabilecek çeşitlerin seçimi, farklı iç ve dış pazar taleplerine uygun ürün sunumu ve hastalıklara dayanıklı çeşitlerin seçimine olanak sağlayarak farklı amaçlara hizmet verebilecek alternatifler yaratmaktadır (Şehirali, 1997). 6

2.2. Meyve Üretim Şekilleri Ülkemizin çok farklı iklim koşullarına sahip olması nedeniyle, her yerde aynı meyve tür ve çeşitlerini yetiştirmek olanaksızdır. Başarılı bir meyve yetiştiriciliğinin anahtarı, seçilmiş tür ve çeşitlerle yetiştiricilik yapmaktır. Ancak, başlangıçta iyi bir bitki gelişimi için gerekli olan bütün koşullara sahip, doğru bir yer seçiminin ve zorunlu incelemelerin yapılmış olması gerekmektedir. Bu nedenle meyve bahçesi tesis edilirken dikkate alınması gereken konuları şöyle sıralamak mümkündür: Yer seçimi, Tür ve çeşit seçimi, Anaç seçimi, Tozlanma isteğinin bilinmesi, Dikim sistemleri ve dikim sıklığı, Fidan tipinin ve sayısının belirlenmesi, Dikim zamanı, Arazi hazırlığı, Fidan dikimi, Ara tarımı (Aybaş ve Özçoban, 2002). 2.2.3. Dikim sistemleri ve dikim sıklığı Meyve türlerinin sulama, gübreleme ve toprak işleme istekleri birbirinden çok farklı olduğundan, türlere bahçe içinde ayrı ayrı parseller ayrılmalıdır. Bunun yanında, karışık parsellerde hastalık ve zararlılarla mücadele ve derim de güçleşmektedir. Dikim aralıklarının belirlenmesinde seçilen anacın gelişme kuvveti ve ağaçların dikim şekilleri çok önemlidir. Bu amaçla, kuvvetli veya zayıf anaçlar kullanılabilir. Toprak yapısı ve sulama koşullarının uygun olmadığı yerlerde, vegetatif anaçların daha iyi kültürel koşullar istemeleri nedeniyle, çöğür anaçlar tercih edilmelidir. Çöğür anaçlar kullanıldığında dikim aralıkları daha geniş tutulmalıdır. Bodur anaçlar kullanıldığında dikim aralıkları daha dardır. Dikim aralıklarının belirlenmesinde, anaç ve çeşidin büyüme özellikleri yanında sulama olanağı, hava ve toprak nemi, ara tarımı yapılıp yapılmayacağı ve mekanizasyon da etkili olan faktörlerdir. Örneğin, genellikle verimli topraklarda aralıklar geniş tutulurken, az verimli topraklarda ağaçların daha zayıf gelişmesi nedeniyle daha dar aralıklar verilmektedir (Çelik vd, 2000). 2.2.4. Fidan tipinin ve sayısının belirlenmesi Dikimde bir yaşlı fidanlar tercih edilmelidir. Bunun nedenleri şunlardır: Bir yaşlı fidan daha ucuzdur, Taşınması daha kolaydır, Dikim, ağaçlar küçük olduğu için daha kolaydır, Büyüme daha erken başlamaktadır, Yetiştirici tacı oluşturmak için istediği dalı seçme şansına sahiptir, Ağaçlar daha kuvvetli gelişmektedir (Ergun vd, 2000). 7

2.2.5. Dikim zamanı Dikim zamanını belirleyen faktörler iklim, bitki türü, toprak koşulları ve sudur. Örneğin kışları soğuk ve kurak geçen ve kışın kalın bir bitki örtüsünün olmadığı yerlerde ilkbahar dikimi; kışın toprağın derinlere kadar donmadığı, kalın bir kar örtüsünün bulunduğu veya ılık yerlerde ise sonbahar dikimi daha uygundur. Çünkü toprak sıcaklığı 2 7 o C olduğu zaman kök büyümesi başlayacaktır. Dikimde asıl dikkat edilecek konu, donma ve kurumadan korumak ve kökleri toprak nemi ile sıkıca temas ettirmektedir (Gençtan vd, 1990). 2.2.6. Arazi hazırlığı Tesviye: Eğer sulama salma ve karık sulama ile yapılacaksa tesviye zorunludur. Doğal olarak, düzgün olmayan alanların tesviyesinde en büyük sorun, iyi kalitede üst toprağın kazılarak çukur yerlere doldurulmasıdır. Kazılan alanlara dikilen ağaçlar, düşük toprak verimliliği nedeniyle iyi gelişemezler (Kün vd, 1995). Toprak işleme: Günümüzde meyve bahçesi kurulacak arazilerin çoğu, pulluk derinliğinin tam altında "pulluk tabanı" olarak isimlendirilen 10-30 cm kalınlığında sıkı, sert bir toprak tabakasına sahiptir. Bu tabaka yıllarca aynı derinlikte toprak işleme, ekipmanların hareketi ve bazı durumlarda ise çiğnemeden dolayı sıkışma sonucu oluşur ve sulama suyunun köklere düzgün bir şekilde dağılımını engeller. Sert tabaka, toprak parçacıklarının doğal olarak sertleşerek oluşturduğu sıkı bir tabakadır. Pulluk tabanı ise sürekli aynı derinlikte pullukla işleme sonucu oluşan sert bir tabakadır ve özellikle toprağın nemli (tavsız) işlenmesi ile oluşur (Tandoğan, 2000). Yabancı otların temizlenmesi: Meyve bahçesi tesis edilecek arazi, dikimden önce yabancı otlardan temizlenmelidir. Önceki yetiştirme mevsiminin yarısından sonra bahçe yerinin birkaç kez sürülmesi, birçok yabancı otu hızla azaltacaktır (Şehirali, 1997). 2.2.7. Fidan dikimi Bahçe yeri dikim planına göre parsellere ayrıldıktan sonra, fidan yerleri işaretlenerek dikim çukurları açılır. Dikim çukurları toprakta tutulan bazı gazların uçmasına yardımcı olmak için iki gün önceden açılmalıdır. Çukurlar elle veya mekanik olarak açılabilirler. Ancak toprak nemli olmamalı, kolay parçalanabilir olmalıdır. Dikimde şu konulara dikkat edilmelidir: - Dikimden önce uzun kökler kısaltılmalıdır. - Açık köklü fidanlar, toprak nemli iken dikilmelidir. - Meyve fidanı dikilecek çukurlar 75 cm genişlik ve 30 cm derinlikte olmalıdır (Kök lobuna göre değişmektedir). - Dikim sırasında kökler toprak ile yakın temasta olmalıdır. - Dikim anında köklerin etrafına organik madde ilavesi önemli fayda sağlamaktadır. 8

- Dikimden sonra su verilmelidir (Anonim, 2004). Şekil 2.3. Fidan Dikimi 2.3. Sertifikalı Fidan Yurdumuzda sertifikalı ve virüssüz fidan üretimi ilk kez, kamuya ait fidancılık kuruluşlarında başlamıştır. İlk sertifikalı fidan üretimi 1991 yılında, ilk virüssüz fidan üretimi 1994 yılında gerçekleştirilmiştir (Anonim, 2004). 2.3.1. Sertifikalı fidan kullanmanın önemi Modern ve karlı bir meyveciliğin temeli fidancılıktır. Fidan seçiminden dikim tekniğine kadar gösterilecek titizlik karlı bir yetiştiricilik için şarttır. Yetiştirici bahçesinde kullanılacak fidanı, anacını ve kaleminin menşeini bilmesi, bu bahçeye uygulayacağı bakımla da yakından ilgilidir. Bu bakımdan sertifikalı fidan kullanımı büyük bir önem arz etmektedir (Anonim, 2004a). 2.3.2. Fidan sertifikasyonu Fidan Sertifikasyonu Mevzuatları; -Meyve/Asma Fidanı ve Üretim Materyali Sertifikasyonu ile Pazarlaması Yönetmelikleri (03.07.2009 tarihli ve 27277 sayılı Resmi Gazete) -Doku Kültürü Tebliği (2 Ekim 2010/NO:2010/47) -Meyve ve Asma Fidanı ile Üretim Materyallerinde Bitki Sağlığı Standartları Talimatı (2010)-Tohumculuk Sektöründe Yetkilendirme ve Denetleme Yönetmeliği (15 Mayıs 2009/27229) -Çilek Fidesi Üretimi, Sertifikasyonu ve Pazarlaması Yönetmeliği (8 Temmuz 2010/27635) Fidan Sertifikasyon Yönetmeliğindeki amaç; meyve türlerine ait fidan ve üretim materyallerinin, ismine doğru, kaliteli ve sağlıklı biçimde üretilmesi ve pazarlanmasını sağlamak amacıyla, sertifikasyon sistemi dâhilinde üretim ve pazarlanması ile ilgili usul ve esasları kapsar. 9

Şekil 2.4. Fidan Sertifikasyonu Tohumculuk Sektöründe Yetkilendirme ve Denetleme Yönetmeliği 15 Mayıs 2009 Tarih ve 27229 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmeliğe göre fidan üretici belgesi verilmesi ve fidan üreticilerinin yükümlülükleri şu şekildedir; Fidan üretici belgesi verilmesi; MADDE 10 (1) Fidan üretici belgesi üretim tesislerinin bulunduğu il müdürlüğü tarafından verilir ve bütün illerde geçerlidir. (2) Fidan üretici belgesi başvurusu sırasında aşağıdaki belgeler istenir: a) Başvuru sahibi ziraat mühendisi, ziraat teknisyeni veya bitkisel üretim ya da tohumluk yetiştirme konusunda ders aldığını belgeleyen tekniker ise diplomanın aslı veya il müdürlüğünce onaylı örneği; değil ise çalıştırıldığı beyan edilen ziraat mühendisine ait diplomanın aslı veya il müdürlüğünce onaylı örneği. b) İşletme binası ve araziye ait tapu veya kira sözleşmesinin aslı veya il müdürlüğünce onaylı örneği. c) Vergi levhasının aslı veya il müdürlüğünce onaylı örneği. ç) Başvuru sahibi tarafından düzenlenecek olan yıllık kapasite beyanı. 10

Fidan üreticilerinin yükümlülükleri MADDE 11 (1) Fidan üretici belgesi alan gerçek veya tüzel kişiler aşağıdaki hususları yerine getirmekle yükümlüdürler: a) Üretim ve satışlarına ait kayıtları beş yıl süresince muhafaza etmek. b) Bakanlık tarafından davet edildikleri eğitim ve toplantılara katılmak. Fidan Üretici Belgesi alan üretici - Meyve fidanı ve üretim materyali için üretimlere uygun olan beyanname formları doldurulur. - Bir nolu damızlık ünitesinde çeşit ve tohum anacı için her bitkiye, diğer ünitelere ait üretim materyali ve fidanlar için, bitki yetiştirme ruhsatına esas parseldeki üretimlere ait bir beyanname düzenlenir. - Beyannameler başvuru kuruluşuna: bir ve iki nolu damızlık üniteleri için 1 Ocak 31 Mart tarihleri arasında, üç nolu damızlık ünitesi ve standart üretim materyali/fidan parselleri için 1 Ocak 31 Mayıs tarihleri arasında verilir. Parsel Kontrolleri - Bir ve iki nolu damızlık ünitelerin kontrolleri, üretimin yapıldığı ilin Bakanlık il müdürlüğü koordinatörlüğünde, bitki sağlığı kontrol kuruluşu ve sertifikasyon kuruluşundan konu uzmanlarının da katılımı ile yapılır. - Üç nolu damızlık üniteleri, standart üretim materyali alınan damızlıklar ile tüm fidan üretim parsellerinin kontrolleri, Bakanlık il müdürlüğü konu uzmanları tarafından yapılır. - Bitki sağlığı ve ismine doğruluk kontrolleri amacıyla yapılan parsel kontrolleri, beyanname başvurusunun yapıldığı aynı takvim yılı içinde en geç ekim ayı sonunda tamamlanır. 11

Şekil 2.5. Fidan Parseli Sertifika ve etiketler için TTSM ye başvuru - Fidanlar için, en son düzenlenen kontrol raporu, talep formu ile birlikte, - Üretim materyali için, kapasite raporu, damızlık kontrol raporu, talep formu ile birlikte, - Bir ve iki nolu damızlıklardan elde edilen üretim materyalleri için, serolojik test veya diğer analiz sonuç raporlarının aslı, - Tüplü fidanlarda her fidana bir etiket, - Açık köklü meyve fidanlarında en fazla 10 fidana 1 etiket, - Açık köklü asma fidanlarında ise en fazla 50 fidana 1 etiket; - Meyvede, üretim materyallerinde, en fazla 100 adetlik ambalajlara(aşı gözü,çelik v.s), ancak (formlara «aşı kalemi» olarak yazılmayacaktır) - Tohum anaçlarında ise en fazla 200 adetlik ambalaja bir etiket bağlanır - Asmada, aşı gözü üretim materyallerinde en fazla 100 adetlik ambalajlara 1 etiket - Meyve türlerine ait her bir çeşit için ayrı Fidan veya Üretim Materyali Sertifika Belgesi düzenlenir. - TTSM tarafından düzenlenen Sertifika Belgeleri ve Etiketler direk üreticinin adresine gönderilir. 12

Etiket Sınıfları Materyal Sınıfı Ön temel fidan Temel Fidan Sertifikalı Fidan Standart Fidan Etiket Rengi Beyaz üzeri mor kuşaklı Beyaz Mavi Sarı Yine bu yönetmeliğe göre, fidanların SERTİFİKALI sertifikası verilebilmesi için o fidana ait çeşit damızlığı ve anaç damızlığı fidan üretim materyalinin de SERTİFİKALI sertifikasına haiz olması gereklidir (Anonim, 2004b). Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından kuralları yıllar önce konmuş olmasına rağmen özel sektöre ait işletmelerin önemli bir kısmında sertifikalı üretim benimsetilememiştir. Bilgilendirme ve yönlendirmelerdeki eksiklikler, satışların kontrolsüzlüğü, bürokratik engeller ve sertifika etiketinin alınmasının pahalı olması gibi nedenlerle, sertifikalı fidan üretimi yetersiz düzeyde kalmaktadır. Modern meyvecilikte sadece aşılanacak kalemin değil anacında standart özellikler taşıması gerekmektedir. Meyve üretim ve ticaretinde standardizasyonun başarısı buna bağlıdır. Ülkemizde çeşitli amaçlara yönelik uygun anaç kullanımı söz konusu olmadığı gibi, fidancılıkta menşei belli olmayan rast gele ve karışık materyalden üretilen tohum çöğürleri, bir örnek fidan üretimini olanaksız kılmaktadır (Anonim, 2004a). 2.4. Fidanların Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar Seçilecek fidanın sertifikalı olup olmadığına dikkat edilmeli, bu yüzden mutlaka üzerinde etiket olan fidanlar tercih edilmelidir. Kökleri açıkta kalmış, kazık kökleri yaralanmış, fidanlar alınmamalıdır. Saçak köklerin iyi gelişmiş olmasına dikkat edilmelidir. Gözleri uyanmaya başlamış, fidanlar alınmamalıdır. Aşırı ince ve aşırı kalın gövdeli fidanların toprakta tutumu güç olacağından, bu tür fidanlar tercih edilmemelidir. Fidan alınırken aşı yerine çok dikkat etmek gerekir. Mutlaka anaç ile kalemin kaynaşma yerini görmemiz ve aşılı olduğuna ikna olmamız gerekir. Alacağımız fidanın kökünde ur, gövdesinde kabuklu bit ve benzeri hastalık ve zararlılar olmamalıdır (Tandoğan, 2000). 2.5. Fidanlık Yerinin Seçimi Fidanlık, fidan talebinin yüksek olduğu, yani meyveciliğe uygun olan yerlerde kurulmalıdır. Fidanlık yeri için rüzgarlardan korunmuş mevkii seçilmelidir. Sulama suyu yeterli ve sulamaya uygun olmalıdır. 13

Toprak hafif süzek ve fidan yetiştiriciliğine uygun yapıda olmalıdır. Fidan üretilecek arazi hafif meyilli ve drenajı uygun olmalıdır. Taban suyu problemi olmamalıdır. İlkbahar geç ve sonbahar erken donları aşı ve sürgünleri etkileyecek şiddette olmamalıdır. Fidan üretiminde kullanılacak her türlü materyal ve işgücü temini için ulaşım kolay olmalıdır. Fidanlık toprağı her türlü hastalık ve zararlılar bakımından temiz olmalıdır. Bunun için üretim öncesi toprak hastalık ve zararlılar bakımından tahlil edilmelidir. Fidanlık planlaması ve parselasyonu yapılmalıdır (Ergun vd, 2000). 2.6. Fidanlık Yerinin Hazırlanması ve Parselasyonu Fidanlık yeri seçiminden sonra, seçilen yerin daha önceden değerlendiriliş şekline bağlı olarak uygun bir şekilde sürülür. Yine gerekli ise tesviye işlemleri yapılır. Toprak analiz sonuçlarına göre gereken bitki besin maddeleri verilir. Ana sulama ve drenaj sistemlerinin alt yapısı planlanır ve uygulanır (Kün vd, 1995). Tüm bu işlemler tamamlandıktan sonra fidanlık parselasyonuna geçilir. Bir fidan parselasyonunda aşılı fidan parseli, tohum tavaları, çöğür şaşırtma parseli, çöğür parseli gibi belirli aralıklarla yer değiştiren parseller yanında daha uzun sürelerde yer değiştiren klon anaç damızlığı, çöğür anaç damızlık parselleri bulunur. Yumuşak çekirdekli meyveler çeşit damızlığı, sert çekirdekli meyveler çeşit damızlığı bulunur (Gençtan vd, 1990). Bunun yanında fidanlık kurulacak yerin planlaması yapılırken işletme binası, evler, yemekhane, yollar, gübrelik, makine parkı, fidan hendekleme ve satış yeri gibi tesislerin ihtiyaca cevap verebilecek büyüklükte olması gerekmektedir (Kün vd, 1995). 2.7. Bursa Meyve Fidanlığı Fidan Üretim Planlaması Günümüz meyveciliğinde toplumsal gelişmelere paralel olarak, yetiştiricilik yapılan alanlar büyük boyutlara ulaşmış olup üretimde ve üretim amaçlarında çeşitlilik artmıştır. Modern meyveciliğin gelişmesinde değişik iklim ve toprak koşullarına uygun anaçların kullanımı, aşı tekniğinin uygulanması ve çeşit zenginliği etkili olmaktadır. Ülkemiz sahip olduğu farklı ekolojik özellikler ve toprak yapıları ile meyve yetiştiriciliğine son derece uygun bir yapıya sahiptir. Bu özelliklerinden dolayı birçok meyve türünde üretim miktarı ve üretim alanlarında dünyada, ilk sıralarda yer almaktadır. Ergun ve arkadaşlarının 2000 yılında yaptıkları çalışmada, kamu kuruluşlarında üretilen meyve fidanlarında tür sayısının özel kuruluşlardakilere oranla daha az olduğu belirtilmektedir. Kamu kuruluşları, genellikle satışı fazla türlerin fidan üretimi üzerinde yoğunlaşırken, özel kuruluşlara ait işletmelerde, üreticilerin tüm isteklerini karşılamak amacıyla tür ve çeşit sayısını artırdıkları dikkati çekmektedir. 14

Ülkemizde 46 ilde, 400 özel sektör fidan üreticisi tarafından fidan üretimi yapılmaktadır. Bu üretimin %17 lik bölümü İzmir, %16 lık bölümü Isparta, %12 lik bölümü Bursa, %7 lik bölümü Balıkesir, %5 lik bölümü Manisa ve %43 lük kesimi de diğer illerde gerçekleşmektedir. Türkiye nin önemli meyve fidanı üretim merkezleri arasında Balıkesir, Bursa, İzmir, Isparta ve Manisa yer almaktadır. Meyve fidanı üretimi 1970 li yıllara kadar tamamen kamu kuruluşları tarafından (Araştırma Enstitüleri, Devlet Üretme İstasyonları ve Tarım İl Müdürlükleri) yapılmaktaydı. 1990 lı yıllarının ortalarına kadar kamu kuruluşları ağırlığını devam ettirmekle birlikte, özel fidancılık işletmelerinin sayılarının artması ile özel işletmelerin meyve üretimindeki etkisi görülmeye başlanmıştır (Tandoğan, 2000). Bu tarihten sonra kamu kuruluşlarının meyve fidanı üretimi azalmaya ve özel sektörün payı ise özellikle 1999 yılından itibaren hızla artmaya başlamıştır. Bursa da üretimi yapılan en önemli meyveler şeftali, armut, incir, kiraz, zeytin, çilek, üzüm ve ceviz dir. Üretim açısından ilk sırada gelen ürün şeftali, verim açısından ilk sırada gelen ürün ise üzüm dür. Çizelge 2.1. Bursa İli Kamu ve Özel Kuruluşların Üç Yıla Ait Fidan Üretimleri (1000 adet) 2012 Yılı Üretimleri 2013 Yılı Üretimleri 2014 Yılı Üretimleri Meyveler Kamu Özel Kamu Özel Kamu Özel Yumuşak Çekirdekli 240,2 2.473,0 226,5 2.342,8 459,0 1.222,8 Sert Çekirdekli 409,8 5.177,7 393,9 5.055,4 335,9 1.477,3 Sert Kabuk 165,5 1.431,3 260,3 1.407,5 47,4 1.421,3 Turunçgiller 231,0 547,1 200,1 542,0 252,5 313,3 Zeytin 169.2 3.930,5 177,2 4.142,6 232.8 1.797,1 Üzümsü Meyve 74,2 338,1 66,5 298,0 99,3 489,4 Toplam 1,289,9 13,898,7 1.324,5 13,788,3 1,426,9 6,721,2 Çilek Fidesi 40,0 12.020,0 95,0 12,0 61,0 0 Kaynak: TÜİK, Çeşitli Yıllar. TEFE İstatistikleri Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın aldığı karar uyarınca, son yıllarda kamuya ait kuruluşların meyve fidanı üretimleri hızla azalırken, özel işletmelere ait fidan üretiminde önemli artışlar görülmektedir. 1999 yılında kamu kuruluşları tarafından 3.015.280 adet meyve fidan üretilirken, 2014 yılında % 85 azalma ile ancak 1.290.000 adet fidan üretilmiştir. Günümüzde kamuya ait fidan üretimi; sadece birkaç üretme istasyonu, araştırma enstitüleri, il müdürlüğü ve TİGEM tarafından kısıtlı miktarlarda yapılmaktadır. 15

Çizelge 1 nin incelenmesinden, 2012 yılında meyve fidanlarının %71 i özel kuruluşlar tarafından üretildiği anlaşılmaktadır. Çilek fidesi üretiminin ise, tamama yakını özel kuruluşlar tarafından üretilmektedir. 2013 yılı fidan üretiminde genel olarak büyük bir değişiklik olmamıştır. 2013 yılında ise, özel kuruluşlar tarafından üretilen meyve fidanı üretiminde büyük azalma dikkati çekmektedir. 2013 yılında toplam fidan üretiminin %91 i gerçekleştirmiş olan özel fidancılık kuruluşları, 2013 yılında %52 azalma ile 6.7 milyar fidan üretmiştir. Meyve fidanı üretiminde görülen bu azalmanın en önemli nedeni, 2012 yılından itibaren fidan üretimine yapılan desteğin kesilmesidir. 2013 yılında meyve fidanı üretiminin % 18 i kamu kuruluşları, % 82 si ise özel fidancılık işletmeleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Fidan üretimi meyve grupları bazında değerlendirildiğinde; toplam meyve fidanı içerisinde ilk sırayı, %25 ile zeytin alırken bunu, %22 ile sert çekirdekliler, %21 ile yumuşak çekirdekliler ve %18 ile de sert kabuklular izlemektedir. Yumuşak çekirdekli meyveler arasında klon anaçlar üzerine aşılı elma çeşitleri en fazla üretilen fidanlardır. 2013 yılında üretilen elma fidanlarının yarısından fazlası klon anaçlarla üretilmiştir. Klon anaçlı elma fidanı üretiminin yıldan yıla artması, modern elma bahçesi tesislerinin giderek benimsendiğinin ve yaygınlaştığının göstergesidir. Bursa, sertifikalı meyve fidanı üretimi açısından Türkiye de %12 lik üretim payı ile İzmir ve Isparta dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır. Buda Türkiye de önemli bir konumda olduğunu göstermektedir. Bursa ilinde 2015 yılında 6.542.060 adet sertifikalı meyve fidanı ve 8.473.550 adet üretim materyali üretimi yapılmıştır (Bursa İl GTHM, 2015). Bu hedefle özelde Bursa ilinde yürütülen çalışmada meyve türleri fidanı üreten işletmelerin üretim yapısı incelenmiştir. Bursa ilinde üretilen sertifikalı meyve fidanı sayıları Şekil 1 de verilmiştir. Buna göre; 2011 yılı meyve fidanı üretimi baz alındığında, sertifikalı meyve fidanı üretiminde, her dönemde artış meydana gelmiştir. 16

Şekil 2.6. Türkiye Meyve Fidanı Üretimi Çizelge 2.2. Bursa İlinde Yıllara Göre Üretilen Sertifikalı Meyve Fidanı Yıllar Meyve fidanı Anaç (Klon ve Çöğür) Aşı kalemi Adet 2011 3.910.710 3.240.000 60.500 2012 5.470.236 5.310.000 112.300 2013 10.087.882 9.806.500 410.500 2014 7.035.991 7.062.200 340.500 2015 6.542.060 7.558.000 915.550 İndeks 2011 100 100 100 2012 140 164 185 2013 258 302 678 2014 180 218 563 2015 167 233 1513 Kaynak: Bursa İl GTHM, 2015 İşletme büyüklüklerinin sınıflandırılmasında, sertifikalı meyve fidanı üretim sayıları dikkate alınmıştır. Buna göre; I. grupta yer alan işletmeler 1-40000 adet, II. grupta yer alan işletmeler 40001-150000 adet, III. grupta yer alan işletmeler ise 150001 ve üzeri üretim adedi olmak üzere üç grupta incelenmiştir. İşletmelerin gruplara göre dağılımı incelendiğinde; I. grupta 20, II. grupta 12, III. grupta ise 17 işletme şeklindedir. 17

Tarımsal ürünlerin verim ve kalitesini artırabilmek için modern tarım teknikleri ve girdilerin kullanılması gereklidir. Bitki koruma ürünleri içerisinde yer alan kimyasal ilaç kullanımı da bu girdilerden biridir. Kimyasal ilaçlar, tarım ürünlerini hastalık, zararlı ve yabancı otların zararlarından koruyabilmek, üretimin kalitesini güvence altına almak için kullanılan bir tarımsal mücadele biçimidir (Tiryaki vd., 2010). Tarımsal ürünlerin verim ve kalitesini artırabilmek için modern tarım teknikleri ve girdilerin kullanılması gereklidir. Bitki koruma ürünleri içerisinde yer alan kimyasal ilaç kullanımı da bu girdilerden biridir. Kimyasal ilaçlar, tarım ürünlerini hastalık, zararlı ve yabancı otların zararlarından koruyabilmek, üretimin kalitesini güvence altına almak için kullanılan bir tarımsal mücadele biçimidir (Tiryaki vd., 2010). Üretim tekniği; Tüm çiçekli bitkilerde olduğu gibi, bahçe bitkilerinde de tür ve çeşitlerin devam ettirilebilmeleri için çoğaltılmaları gerekmektedir. Bu amaçla yetiştiriciliği yapılacak tür ve çeşitlerin üreme mekanizmasının bilinmesi ve buna göre de çoğaltım yöntemlerinin geliştirilmesi zorunludur. Bahçe bitkileri başlıca iki yöntemle çoğaltılmaktadır. Bunlar; generatif (tohumla) ve vegetatif (eşeysiz) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Generatif çoğaltımda üretim materyali tohumdur. Tohumla çoğaltım bazı meyve türlerinde (elma, armut, vişne, kiraz, kayısı, şeftali, badem, erik) anaç üretiminde kullanılmaktadır. Tohumla çoğaltımda, anaçların üzerine kültür çeşitleri aşılanarak fidan üretimi yapılmaktadır (Ağaoğlu vd., 2010). Vegetatif üretim bitkilerin klon halinde üretilmesini sağlamaktadır. Klon; tek bir meyve ağacının vegetatif olarak üretilmiş, geneotip ve fenotip özellikleri aynı olan bireylerin oluşturduğu ve bu özellikleri yetkili kuruluşlarca tescil edilmiş olan topluluklardır. Vegetatif üretimde kullanılan başlıca yöntemler ise şunlardır; daldırma ile üretme, çelikle üretme, kök ve dip sürgünü ile üretme, doku kültürü ile üretme (micropropagation, in vitro), aşı ile üretmedir (Yapıcı 1992). Aşı, iki bitki parçasını birleştirip kaynaştırmak ve tek bir bitki gibi büyüme ve gelişmelerini sağlamaktır. Aşılanan bitkinin tacını oluşturan kısmı kalem, kök sistemini oluşturan kısmı ise anaçtır (Ağaoğlu vd., 2010). Saydam (2010) kooperatife ortak üreticilerin klon anaçları çoğunlukla (%79.31 i) Bademli Fidancılık Tarımsal Kalkınma Kooperatifi nden temin etmekte olduklarını ve Kooperatif klon anaçlarını yurt dışından ithal ederek ve kendi klon anaç damızlığından sağlamakta olduğunu belirtmektedir. Üreticilerin %27.58 i kendi damızlık parsellerinden klon anaçlarını sağlamakta olduğunu ve kendi klon anacını üreten fidancıların kullandıkları klon anacı üretim yöntemleri; daldırma (%63.16 sı), çelik (%36.84 ü) ile çoğaltım yöntemi olduğunu saptamıştır. Üretimde kullanılan yöntemlerden çelik ile çoğaltımı bölgedeki kooperatif ortağı olan üreticilerin %55.17 si, kooperatife ortak olmayan üreticilerin %20.00 si uygulamakta olduğunu tespit etmiştir. Yıldırım ve Koyuncu (2005) te Isparta ilinde yaptıkları çalışmada, görüştükleri işletmelerin, özellikle türlerin yeni çeşitlerinde kalem temin etmede zorluklar bulunduğunu, Kamu kuruluşları ve özel üreticilerin genelde durgun T göz aşı metodunu kullanmakta olduklarını saptamışlardır. 18

Saydam (2010) da çalışmasında, fidan yetiştiricilerinin yoğun olarak kullandıkları aşı yönteminin durgun T göz aşısı olduğunu saptamıştır. Daha önceki çalışma bulgularında olduğu gibi, bu araştırma bulgularına göre de fidan işletmelerinde en fazla uygulanan aşı çeşidi Durgun T göz aşısıdır. Toprak analizi, bitkinin ihtiyacı olan gerekli besin elementinin belirlenmesi, kullanılacak olan gübrenin cins ile miktarının tespiti ve dolayısıyla üretimde verimliliği artırmak bakımından önemli bir etkiye sahiptir. Sulama; bitkilerin yetişmesi için gerekli olan fakat doğal yollarla karşılanamayan suyun toprağa çeşitli şekillerde aktarımıdır. Bahçe bitkileri yetiştiriciliğinde ve özellikle meyve ağaçlarında iklim koşullarının sulamayı gerektirdiği bölgelerde sulama önemli bir işleve sahiptir (Güngör vd., 2004). 2.8. Bursa İli Fidan Üretim ve Pazarlama Yapısı Pazarlama tüketicilerin istek ve gereksinimlerini karşılamaya yönelik yapılan örgütsel işletmecilik faaliyetidir. Pazarlama anlayışının gelişimi incelendiğinde üret-sat felsefesine sahip olan üretim anlayışından (1930 öncesi) dünya tüketicilerinin istek ve gereksinimlerini esas alan ve tüketici odaklı global pazarlama anlayışına (1980 sonrası) geçilmiştir. Bu süreçte global pazarda pazarlama stratejileri ve toplumsal sorumluluk araç olarak kullanılmaya başlanmıştır. Tüketici faydasını artırmada kullanılan pazarlama araçları kadar pazarlama kanallarının yapısı da önem kazanmıştır. Hangi ürün olursa olsun, en kısa yoldan tüketiciye ulaştırılması beklenir. Çünkü pazarlama kanalı uzadıkça aracı sayısı artmakta ve pazar marjı yükselmektedir. Buna paralel olarak tüketici fiyatının artması ve üretici eline geçen fiyatın düşmesine de yol açılmaktadır. Bu açıdan pazarlama kanalları tüm paydaşlar açısından önem taşımaktadır Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından her yıl yayımlanmakta olan İhracat ve İthalat Rejim Kararlarında; özellikle milli ürünlerimiz olan fındık, incir, antepfıstığı, zeytin ve çekirdeksiz yuvarlak üzüme ait fidanların ihracatı yasaklanmıştır. Bu ürünlere ait fidanlar ancak araştırma amacıyla özel izinle ihraç edilmektedirler. 19

1 NOLU DAMIZLIK ÜNİTESİ (Bitki/omca) Ön Temel Üretim Materyali Ön Temel Fidan 2 NOLU DAMIZLIK ÜNİTESİ (Bitki/omca) Temel Üretim Materyali Temel Fidan 3NOLU DAMIZLIK ÜNİTESİ (Bitki/omca) Sertifikalı Üretim Materyali Sertifikalı Fidan MEYVE BAHÇESİ/BAĞ Şekil 2.7. Meyve Fidanı ve Üretim Materyali Sertifikasyon Şeması Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 20

Tüketici Üretici ARACI Tüketici Tüketici Şekil 2.8. Meyve Fidanı Dolaylı Dağıtım Şeması Dolaylı Dağıtım, üretici ile tüketici arasındaki alım-satım ilişkisini hukuki ve iktisadi bağımsızlığı olan ticari kuruluşlarca sağlanması halidir. Çizelge 2.3. Bursa 2013 Yıldaki Meyve Fidanı Miktarları 2013 Tür Meyve Miktar Değer ($) Fidan Anaç (Adet) Miktar (Adet) Değer ($) Miktar (Adet) Değer ($) Armut 22.336,00 86.746,39 Asma 1.205,00 2.018,66 Ayva 27.294,00 21.558,21 Badem 80,00 365,43 Ceviz 38.120,00 188.595,15 Elma 433.904,00 376.930,22 Erik 8.657,00 26.692,46 569461 1.013.712.964 832300 170480.075 İncir 130,00 558,79 Kayısı 2.152,00 6.346,28 Kiraz 467.200,00 106.118,94 Limon 60,00 277,71 Mandalin 84,00 383,60 Nar 203,00 874,52 Nektarin 9.330,00 42.081,37 Portakal 84,00 383,60 Şeftali 21.138,00 90.870,62 Trabzon 2.400,00 25.680,00 Hurması Üzüm 200,00 913,57 Vişne 1.080,00 1.793,29 Zeytin 343.104,00 198.104,24 Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 21

Çizelge 2.3 de; Bursa da meyve fidanı dış satımının yetersiz olduğu açıkça görülmektedir. Buna rağmen, az miktarda da olsa meyve fidanında da dışsatımın başlamış olması sevindiricidir. Dış satımın yapıldığı ülkeler ise; - Ukrayna, - Azerbaycan, - Türkmenistan, - Afganistan, - Gürcistan, - Bulgaristan, - Tacikistan, - Almanya, - Makedonya dır. Çizelge 2.4. Bursa 2014 Yıldaki Meyve Fidanı Miktarları 2014 Tür Meyve Miktar Değer ($) Fidan Anaç (Adet) Miktar (Adet) Değer ($) Miktar (Adet) Değer ($) Armut 49.800 188.564.97 Asma 66.600,00 12.139,22 Ayva 2.700,00 5.130,52 Badem 5.150,00 10.524,00 Ceviz 52.365,00 212.213,08 Elma 195.055,00 236.262,72 Erik 32.880,00 46.381,25 661951 948320.4814 2.480.00 68.500.2 İncir 266,00 1.140,15 Kayısı 1.200,00 2.784,00 Kiraz 131.620,00 54.045,05 Limon 3.330,00 13.320,00 Mandalin 7.900,00 16.593,70 Nar 2.630,00 9.292,04 Nektarin 16.430,00 48.565,04 Portakal 25,00 175,00 Şeftali 342.000,00 159.689,94 Trabzon Hurması 66.600,00 12.139,22 Üzüm 2.700,00 5.130,52 Vişne 5.150,00 10.524,00 Zeytin 52.365,00 212.213,08 Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 22

Dış satımın yapıldığı ülkeler ise; - Afganistan, - Sırbistan, - Azerbeycan, - Makedonya dır. Çizelge 2.5. Bursa 2015 Yıldaki Meyve Fidanı Miktarları Meyve 2015 Tür Miktar (Adet) Değer ($) Fidan Miktar (Adet) Değer ($) Armut 30.410,00 128.984,75 Asma 145.000,00 51.780,00 Ayva 8.800,00 14.760,76 Badem 3.680,00 94.466,92 Ceviz 172.295,00 886.544,59 Dut 70,00 848,75 Elma 125.280,00 221.696,68 Erik 18.950,00 98.166,75 Hurma 60,00 727,50 İncir 40,00 485,00 Kayısı 690,00 84.380,90 Kiraz 11.800,00 104.395,65 Muşmula 20,00 242,50 Nar 9.000,00 34.888,00 Nektarin 500,00 650,00 Yabani Ceviz Anacı 10.000,00 14.114,10 Şeftali 10.730,00 13.847,95 Yabani Elma Anacı 10.000,00 3.680,52 Üzüm 700,00 705,76 Vişne 535,00 5.324,37 Zeytin 50.000,00 116.526,33 Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 608.560,00 1.877.217,78 Dış satımın yapıldığı ülkeler ise; - Bulgaristan, - Lübnan, - Makedonya, - Gürcistan, - Azerbaycan, - Kazakistan, - Kosova, - Arnavutluk, 23

- Pakistan, - Irak, - Moldova dır. Fidan üretiminin özel sektöre kademeli olarak kaydırması; dolayısıyla kamu kuruluşlarının fidan üretiminden zaman içerisinde çekilerek; tohum, fidan, fide, aşı gözü, aşı kalemi, klon, çelik ve anaç gibi üretim materyallerinin teminini sağlayan kuruluşlar durumuna getirilmesi politikası doğrultusunda; özel sektör fidancılığının geliştirilmesi amacıyla Tarım ve Köyişleri Bakanlığı üç ayrı uygulama getirmiştir. Bunlardan birincisi; özel sektör tarafından üretilen fidanları teşvik için Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Uygulaması dır. Bu uygulama; 03 Ocak 1995 tarihinde tarımın söz konusu destek dışına çıkartılması ile sona erdirilmiştir. İkincisi; 19 Şubat 1992 tarihinden geçerli olmak üzere; projeye dayalı fidan üretimi yapacak olan özel sektör üreticilerine T.C. Ziraat Bankası kaynaklı % 34 faizli, üç yıl ödemesiz ve 9 yıl geri ödemeli kredi verilmesine yönelik uygulamadır. Bu uygulama da; banka tarafından 1999-2000 yılı döneminden itibaren yerine getirilememektedir. Bunun ana nedeni ise, bankaya bu konuda yeterli kaynağın hazine tarafından aktarılmamasıdır. Üçüncüsü; 1985 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile meyve ve asma fidanlarının yurt içi üretimini artırmak ve çoğaltım materyalinin kullanımını yaygınlaştırarak, üretimdeki verim ve kaliteyi yükseltmek amacına yönelik uygulamadır. Bu kapsamda, özel sektör fidancılığının gelişmesine katkı sağlamak amacıyla her yıl Para-Kredi Koordinasyon Kurulu kararı ile fidan başına destek getirilmiştir. Bu uygulamaya, 1992 yılında başlanmış, 2001 yılı sonunda diğer desteklerde olduğu gibi sona erdirilmiştir. Yurdumuzda meyve üretimi ve dağıtımında önemli sorunlar bulunmaktadır. 2001 yılında Sertifikalı fidan üretimi için karar verildiği halde, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından bunun sürekli olarak ertelenmesi, sertifikalı üretim yapan işletmeler ile kontrollü fidan üretenler arasında fiyat yönünden haksız rekabete neden olmaktadır. Meyve ve asma fidanı üretiminin tamamen özel kuruluşlara devredildiği günümüzde, fidan üreten özel şirketlerin incelendiğinde arazi ve alt yapı yönünden oldukça yetersiz oldukları, anaç ve kalem damızlıklarını oluşturmadıkları dikkati çekmektedir. Bu nedenle Kamu kuruluşlarının, özel fidan üreten kuruluşlarını yönlendirici, yeni teknik ve teknolojileri geliştiren ve yayımını yapan bir görev üstlenmeleri benimsenmelidir. Kamu kuruluşları fidan üretim merkezlerinin damızlıklarını kurarak özel kuruluşların Sertifikalı fidan üretimi için gereksinim duyduğu anaç, aşı kalemi, aşı gözü gibi sağlıklı üretim materyallerini üretmeleri gerekmektedir. Yurdumuzda seçilmiş ve tescil edilmiş çeşitlerle fidan üretiminin geliştirilmesi temel ilke olarak benimsenmesine rağmen tescil işlemleri tamamlanmamış çeşitlerin fidanların üretildiği ve dağıtıldığı bilinmektedir. Halen yürürlükte olan yönetmeliklere 24