Hukuk Kurallarının Özellikleri Ünite 2 Çağrı Merkezi Hizmetleri Önlisans Programı TEMEL HUKUK Öğr. Gör. Oğuz Han KURU 1
Ünite 2 TOPLUMSAL YAŞAM KURALLARI Öğr. Gör. Oğuz Han KURU İçindekiler 2.1. HUKUK KURALLARININ UNSURLARI... 3 2.2. HUKUK KURALLARININ NITELIKLERI... 3 2.2.1. Emredici Hukuk Kuralları... 3 2.2.2. Tamamlayıcı (Yedek) Hukuk Kuralları... 4 2.2.3. Yorumlayıcı Hukuk Kuralları... 4 2.2.4. Tanımlayıcı Hukuk Kuralları... 4 2.3. HUKUKTA YAPTIRIM... 5 2.3.1. Yaptırım Kavramı... 5 2.3.2. Yaptırım Türleri... 5 2.4. HUKUKUN KAYNAKLARI... 7 2.4.1. Bağlayıcı Hukuk Kaynakları... 7 2.4.2. Yardımcı Hukuk Kaynakları...11 2.5. KAYNAKLAR...12 2
Hukuk Kurallarının Özellikleri Ünite 2 2.1. HUKUK KURALLARININ UNSURLARI Genel kural olarak hukuk kurallarının konu, irade ve yaptırım olmak üzere üç unsuru bulunmaktadır Hukuk kurallarının konusu hukuki olaylar, fiiller ve işlemlerdir. Hukuki olay hukuki sonuçlar doğuran doğal veya insan iradesine bağlı olmaksızın ortaya çıkan olaylardır. Ölüm, doğum, yer sarsıntısı ve sel tamamen doğal olaylar olduğu halde hukuki bazı sonuçlar doğururlar. Evlenme, sözleşme yapma gibi olaylar insan etkisiyle ortaya çıkar. Tüm bu olay, fiil ve işlemler hukuk kurallarının konusunu oluşturmaktadır. Hukuk kurallarının önemli bir kısmında yasa koyucunun yasaklama veya emir şeklinde bir iradesi vardır. Yasaklama olumsuz bir iradedir. Örneğin hırsızlık, adam yaralama, dolandırıcılık yasaktır. Emir ise olumlu bir davranış biçimini içeren iradelerdir. Örneğin taşınmaz mülkiyetinin devri işlemini tapu memuru önünde yapınız. Hukuk kurallarının ayırıcı özelliği maddi yaptırıma sahip olmalarıdır. Her hukuk kuralının yaptırımı aynı değildir. Bazı hukuk kurallarının ihlali hapis cezası, para cezası, tazminat, işlemin geçersiz olması veya iptal edilmesi olabilir. 2.2. HUKUK KURALLARININ NITELIKLERI Hukuk kurallarının içerdiği irade her zaman aynı nitelikte olmaz. Bazen kuralın içinde bulunan irade, kişileri buna uymaya zorladığı halde, bazıları kişilere serbestlik tanımakta, istedikleri farklı çözümleri kabul etmelerini sağlamaktadır. Örneğin, Medeni Kanuna göre Nişanlılık evlenme dışındaki bir sebeple sona ererse, nişanlıların birbirlerine veya ana ve babanın ya da onlar gibi davrananların, diğer nişanlıya vermiş oldukları alışılmışın dışındaki hediyeler, verenler tarafından geri istenebilir. 2.2.1. Emredici Hukuk Kuralları Emredici hukuk kuralları kişilere bir zorunluluk yüklemektedir. Bu zorunluluk bir emir ve yasak olabilir. Kişiler bu emir ve yasağa uymak zorundadırlar. Kendi iradeleri ile böyle bir hukuk kuralını bertaraf edemezler ve bu kuralın aksine bir anlaşma yapamazlar. Yapsalar da geçerli sayılmaz. Örneğin adam öldürmek yasaktır. Bu nedenle kişinin kendini öldürtmek için yapacağı bir anlaşma geçersizdir. Böyle bir anlaşmayı yerine getiren kişi ceza kanununa göre ilgili yaptırımla karşılaşır. Kamu hukuku alanındaki kuralların çoğunluğu emredici kurallardır. Özel hukuk alanında ise kural olarak irade serbestliği geçerlidir. Burada düzenlenen kurallar daha çok tamamlayıcı niteliktedir. Bazı hukuk kurallarının emredici olarak düzenlenmesinin kamu yararının, genel ahlak ve adabın ve zayıfların korunması gibi çeşitli nedenleri bulunmaktadır. 3
Temel Hukuk Emredici hukuk kurallarına bağlanan yaptırımlar diğerlerinden daha farklı ve şiddetlidir. Örneğin adam yaralama yasağına aykırılığın yaptırımı hapis cezasıdır. 2.2.2. Tamamlayıcı (Yedek) Hukuk Kuralları Tamamlayıcı hukuk kuralları esasen taraf iradelerinin öncelikli olduğu alanlarda onların iradelerindeki eksiklikleri tamamlamak amacıyla konmuştur. Taraf iradeleri ile düzenlenmiş konularda tamamlayıcı hukuk kuralları uygulanmaz, taraf iradeleri öncelikli olarak uygulanır. Ancak taraflar bir anlaşma yaparken her türlü hususu önceden göz önünde tutmayabilir. Onların eksik bıraktığı, düzenlemediği hususlar tamamlayıcı hukuk kuralları ile doldurulur. Özel hukuk alanında sözleşme serbestisi geçerlidir. Örneğin taraflar bir borç ilişkisinde ödenecek olan faiz oranını yasal faiz oranından daha farklı belirleyebilirler. Bu durumda tarafların aralarında kararlaştırılan faiz oranı geçerli olacaktır. Eğer, taraflar kendi aralarında herhangi bir faiz oranın belirlememişler ise, bu durumda yasal faiz oranı geçerli olacaktır. Görüldüğü gibi faiz oranının belirlenmediği durumlarda, tamamlayıcı hukuk kuralları devreye girmektedir. 2.2.3. Yorumlayıcı Hukuk Kuralları Kişilerin ortaya koydukları irade, yaptıkları eylem ve davranışlar her zaman ifade etmek istediği gibi algılanmayabilir. Açığa vurulmuş olup değişik anlamlara gelebilecek olan bir iradenin ya da bir davranış veya fiilin hangi anlamda anlaşılması gerektiğini ifade eden kurallara yorumlayıcı hukuk kuralları denilmektedir. Yorumlayıcı hukuk kuralı boşluk doldurmaktadır. Bunların amacı, taraf iradelerinin herhangi bir karışıklığa meydan vermeden her iki tarafça aynı anlamda anlaşılmasını sağlamaktır. Sözleşmede kullanılan fakat ne anlama geldiği tespit edilemeyen irade veya davranışın ne anlama geldiğini ortaya koyan kurallardır. Örneğin bir borç-alacak ilişkisinde senedin iadesi borcun ödendiği anlamına gelmektedir. Senedin tarafları aksini iddia edip kanıtlayamadığı sürece böyle yorumlanması gerektiği kanun tarafından ortaya konulmuştur. 2.2.4. Tanımlayıcı Hukuk Kuralları Bir hukuki kavramın gerekli kanuni unsurlarını ve şartlarını belirtir. Yorumlayıcı kuralların tersine, bunların başka türlü kararlaştırılması ya da anlaşılması mümkün değildir. Yasalarla tanımlanmış bulunan hususlar, taraflar arasında anlaşılarak bile olsa değiştirilemez, bunların farklı anlaşılmazsı söz konusu olamaz. Örneğin Medeni Kanunda yer alan erginliğin tanımı. 4
Hukuk Kurallarının Özellikleri Ünite 2 2.3. HUKUKTA YAPTIRIM Toplumsal yaşamı düzenleyen tüm kurallar bakımından, kişileri bu kurallara uymaya, onlara uygun davranmaya zorlayıcı güçler bulunmaktadır. Hukuk kuralları dışındaki kurallarda, bu zorlayıcı güçler yapı olarak zayıftır. Daha çok kişinin ayıplanması, horlanması, görgüsüz veya günahkar olarak nitelendirilmesi türünden kişiyi psikolojik açıdan zorlayan bu güçlerin etkinliğinin de az olacağı muhakkaktır. Bu durumda, kişileri kurallara uyulması konusunda yönlendirecek daha etkin güçlere ihtiyaç duyulmaktadır. Hukuk kurallarının ihlal edilmesi halinde kamu gücü eliyle yaptırım uygulanması bu noktada bir ihtiyaç olarak kendisini göstermektedir. 2.3.1. Yaptırım Kavramı Genel olarak, kurallara aykırı davranışlara verilen tepkilere yaptırım denilmektedir.toplumsal yaşama dair kurallara uyulmadığında, bu kurala uymayanların karşılaştıkları bir durum, bir zorlama aracıdır. Toplumsal yaşam kurallarından hukuk kuralları bireyler bakımından emir niteliğinde olabileceği gibi, yasak niteliğinde de olabilir. Bunlara uyulmaması halinde, hukuk mekanizması devreye girer ve devlet gücü ile kişiler ihlal ettikleri bu kurallar için bir sonuca katlanırlar. Bu katlanmaya yaptırım (müeyyide) denilmektedir. 2.3.2. Yaptırım Türleri Hukuka aykırı davranışta bulunulması halinde karşılaşılabilecek yaptırım türleri ; Ceza Hukukun suç saydığı fiillere uygulanan yaptırıma ceza adı verilmektedir. Örneğin hırsızlık fiili hukuk düzeni tarafından suç olarak belirtilmiştir. Bu fiili işleyenlere kanunlarda belirtilen cezalar verilmektedir. Suç olarak nitelendirilen fiiller, yapma biçiminde (İcrai davranış) olabileceği gibi, yapmama biçiminde de (İhmali davranış) olabilmektedir.cezanın amacı, suç işleyen kişilerin pişman olması, azap duyması ve bir daha konusu suç teşkil eden fiili yapmaması hedeflenmektedir. Cezalar, işlenen suçun toplumda açtığı yaranın, kurallarla konulan hukuki yararın büyüklüğüne ve kamu düzeninin bozulma derecesine göre değişkenlik taşımaktadır. Tazminat Bir hukuk kuralına aykırı hareket edilmesi sonucunda, başkalarının zarara uğramasına neden olunması halinde, ortaya çıkan zararın giderilmesini ifade eden yaptırım türüdür. Hukuka aykırı fiillerle diğer kişilere verilebilecek zararlar maddi veya manevi biçimde olabilmektedir Tazminat, verilen zararın parayla karşılanması biçiminde uygulanmaktadır. Tazminat zarar verilen kişilere ödenmektedir. Cebri İcra Borçların ödenmemesi halinde devreye giren bir yaptırım türüdür. Borcun ödenmemesi halinde alacaklı devlete başvurmaktadır. Devlet, borçlunun mallarına el koyar ve bunları para- 5
Temel Hukuk ya çevirerek alacaklının alacağa kavuşmasını sağlar. Belirtilen borç ifadesi sadece parasal borçları ifade etmemektedir. Örneğin, kira süresinin bitmesine karşın taşınmazın boşaltılmaması. İptal Daha çok idare hukuku alanında hukuk kurallarına aykırı bir şekilde yapılan işlemlere uygulanan bir yaptırımdır. Yapılan işlemlerden zarar görenin başvurusu üzerine işlem mahkeme kararıyla iptal edilir. İptal mahkeme kararıyla gerçekleşmektedir. Örneğin bir memurun haksız yere kamu kurumundan çıkarma cezasıyla cezalandırılması. Hukuka aykırı idari işlemler nedeniyle zarar gören kişi görevli mahkemeden işlemin iptalini isteyebilir. İşlem mahkeme tarafından hukuka aykırı bulunması halinde işlem iptal edilir. Hükümsüzlük ( Geçersizlik ) Çoğunlukla emredici hukuk kurallarına uyulmamasının yaptırımı olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapılan bir işlemin hukuka aykırı olması veya hukukun öngördüğü şartlara uyulmadan yapılması o işlemi çeşitli derecelerde sakatlayabilir. Hükümsüzlük üç farklı derecede ortaya çıkabilir; Yokluk : Hukuki işlemin hiç yapılmamış sayılmasıdır. Dolayısıyla yok hükmünde olan bir işlem hiçbir hüküm ve sonuç doğurmaz. İşlemden önceki hukuki durumlarını aynen korurlar. Örneğin, devletin evlendirme yetkisi vermediği bir kişinin kıydığı nikahla hukuki anlamda evlilik ortaya çıkmaz. Mutlak Butlan : Öncelikle butlan, bir hukuki işlemin ehliyet, konu, şekil gibi esaslı unsurlardan birinin yok olması halini ifade eder. Yapılan işlem temelden bozul olduğunu ifade eder. Butlanla batıl olan bir işlem hiçbir hüküm ve sonuç doğurmaz. Örneğin konusu imkansız olan bir sözleşme geçersiz sayılmaktadır. Buna göre bir kişinin kendisini öldürtmek için yapacağı bir anlaşma geçersizdir. Butlanla sakat olan bir işlem hiçbir hüküm ve netice doğurmaz. Yapıldığı andan itibaren geçersizdir. Sonradan eksikliğin giderilmesi suretiyle dahi geçerli hale getirilemez, işlemin geçersizliği için tarafların mahkemeye başvurmaları gerekmez. Ancak mahkemeye başvurulmuşsa mahkemenin vereceği hüküm bir tespit hükmüdür. Yoklukta işlem hiç yapılmamış sayılmakta, butlanda ise işlem ölü doğmuş olmaktadır. Nispi Butlan : Nispi butlan, bir hukuki işlemin taraflarından birisi işleme geçerlilik veya geçersizlik sağlayabildiği hallerdir. İşlem sakat olmakla birlikte taraflardan birisinin iradesiyle bu sakatlık giderilebilmektedir. En önemli nispi butlan sebeplerinden birisi işlemin taraflarından birinin ehliyetinde eksiklik olmasıdır. Örneğin, temyiz kudretine sahip olan küçükler ve kısıtlılar kendilerini borç altına sokan hiçbir hukuki işlemi geçerli olarak yapamazlar. Bunların yapacakları işlemler ancak; kanuni temsilcilerinin izni ile geçerli olabilir. 6
Hukuk Kurallarının Özellikleri Ünite 2 Bu izin işlem yapılmadan önce verilebileceği gibi yapıldıktan sonra da verilebilir. İşlem yapıldıktan sonra verilen izne onay (icazet) adı verilir. Böyle bir işlem yasal temsilcinin onayına kadar nispi butlanla sakattır. Yani ehliyeti tam olan taraf bu işlemle bağlıdır, diğer taraf ise bağlı değildir. Yasal temsilci onay verirse o zaman işlem her iki tarafça yapıldığı andan itibaren geçerli olur. Onay verilmezse yapıldığı andan itibaren geçersizdir. Diğer Yaptırımlar Yukarıda belirtmiş olduğumuz yaptırım türlerinin dışında; Gümrükte kaçak mal geçiren kişinin mallarına el konulması ( müsadere ) diğer yaptırım türlerinden farklıdır. Ayrıca güvenlik tedbirleri olarak adlandırılan yaptırımlar da vardır. Basın yoluyla işlenen suçlarda ceza ile birlikte veya cezadan bağımsız olarak tekzip yayınlanması. Alkol ve uyuşturucu madde bağımlılarının tedavi altına alınmasına hükmedilmesi bu yaptırımlara örnek olarak verilebilir. 2.4. HUKUKUN KAYNAKLARI Hukuk kuralları tarihsel gelişim süreci içinde toplum içindeki belli ihtiyaçlardan doğmuştur. Hukukun kaynaklarını bağlayıcı kaynaklar ve bağlayıcı olmayan kaynaklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. 2.4.1. Bağlayıcı Hukuk Kaynakları 2.4.1.1. Yazılı Hukuk Kaynakları Yetkili organlarca çıkarılan yazılı metinlerdir. Hangi organların ne gibi hukuk kuralları çıkarabileceği Anayasada düzenlenmiştir. Yazılı hukuk kuralları Anayasa, kanunlar, kanun hükmünde kararnameler, tüzükler ve yönetmeliklerden oluşur. Aynı zamanda bu kaynaklar arasında hiyerarşik bir yapı bulunmaktadır. Buna normlar hiyerarşisi adı verilmektedir. Normlar hiyerarşisine göre, Anayasa en üst hukuk normudur. Hiçbir düzenleme Anayasa ya aykırı olamaz. Aynı şekilde, hiyerarşik olarak alt sırada bulunan tüzükler yasalara, yönetmelikler de tüzüklere aykırı olamaz. Anayasa Anayasa devletin şeklini, yapısını, organlarını ve bu organların görev ve yetkileri ile birbirleriyle ilişkilerini, kişilerin sahip oldukları temel hak ve hürriyetlerini düzenleyen bir kanundur. Anayasayı diğer kanunlardan ayıran temel özellik, burada devletin idare edileceği temel ilkelerin gösterilmesi ve diğer kanunların bu ilkelere aykırı olmamasıdır; yani Anayasa diğer kanunlardan daha üstün ve önceliklidir. 7
Temel Hukuk Anayasa nın değiştirilmesi oldukça zor olan Anayasalara Katı Anayasa denir. Kolay değiştirilebilen Anayasalara ise Yumuşak Anayasa denir. Ülkemizde Anayasa nın değiştirilebilmesi için TBMM üyelerinin tam sayısının en az üçte biri tarafından teklif verilmesi ve beşte üç veya üçte iki çoğunlukla kabul edilmesi gerekmektedir. Anayasa değişikliği beşte üç çoğunlukla kabul edilmişse halk oylamasına gidilmesi ve sonucunda kabul edilmesi zorunludur. Kanun Kanun, Anayasanın yetkili kıldığı organ tarafından yazılı bir şekilde ve kanun adı altında tespit edilmiş olan genel, sürekli ve soyut hukuk kurallarına denir. Ülkemizde kanun yapma yetkisi anayasamıza göre TBMM yapar. Kanunlar yazılı olmalıdır. Kanun teklif etmek TBMM üyelerinin ve Bakanlar Kurulunun yetkisindedir. Bakanlar Kurulunun hazırlayarak meclise sunduğu kanun projelerine kanun tasarısı veya kanun layihası denir. TBMM üyelerinin sundukları kanun projesine kanun teklifi denir. Sunulan tasarı ve tekliflerin ne şekilde görüşüleceği TBMM İç Tüzüğünde belirlenir. TBMM nin kabul ettiği kanunlar Cumhurbaşkanınca 15 gün içinde yayınlanır. Cumhurbaşkanının uygun görmediği kanunlar ikinci kez görüşülmek üzere TBMM ne geri gönderilir. Bu uygulamaya veto denilmektedir. Cumhurbaşkanı nın tekrar görüşülmek üzere gönderdiği kanunu TBMM hiçbir değişiklik yapmadan aynen kabul ederse Cumhurbaşkanı bunu yayınlamak zorundadır. ( TBMM Cumhurbaşkanı nın geri yolladığı kanunu değiştirerek kabul ederse, Cumhurbaşkanı bu kanunu veto edip tekrar geri yollayabilir. Bütçe kanunu diğer kanunlardan farklı olarak veto edilemez. Kanunlar Cumhurbaşkanı tarafından onaylandıktan sonra Resmi Gazetede yayınlanır. Aksi belirtilmemişse 45 gün sonra yürürlüğe girer. Kural olarak kanunlar belli bir kişi ve olay için çıkarılmazlar; aksine aynı nitelikleri taşıyan tüm kişilere ve olaylara uygulanacak şekilde yazılırlar; buna kanunların genelliği ilkesi denir. Bir kanun ülkenin tümünde aynı zamanda ve aynı şekilde geçerlidir. Kanunlar genellikle belirli bir süre yürürlükte kalması amacıyla değil, sürekli olarak çıkarılırlar. Bu da kanunların sürekliliği özelliğini ortaya koymaktadır. Yasama organı kanun çıkarırken Anayasa da yer alan temel hukuk kurallarıyla bağlıdır, yaptığı kanunlar bu temel hukuk kurallarına aykırı olamaz. Kanunların Anayasaya uygunluğunun denetlenmesinde iki sistem bulunmaktadır. Siyasal denetim ve yargısal denetim. Anayasaya uygunluğun siyasi bir organ tarafından denetlenmesine siyasi denetim denmektedir. Siyasal denetim TBMM eliyle ya da devlet başkanı eliyle kullanılabilmektedir. Kanunların Anayasaya uygunluğunun bağımsız yargı organlarınca denetlenmesine yargısal denetim denir. Ülkemizde bu yetki Anayasa Mahkemesi tarafında kullanılmaktadır. 8
Hukuk Kurallarının Özellikleri Ünite 2 Kanunların Anayasaya uygunluğunun denetiminde Anayasa Mahkemesi kendiliğinden hareket etme yetkisine sahip değildir. Anayasa Mahkemesinin bir kanunu denetleyebilmesi için, yetkili kişi ve kurumlar tarafından bu kanun mahkemenin önüne getirilmesi gerekir. Bu doğrudan doğruya dava açmak suretiyle yapılabileceği gibi diğer mahkemeler kanalıyla da yapılabilir. Anayasa Mahkemesine doğrudan doğruya bir kanunun iptali amacıyla dava açılmasına dava yoluyla kanunların Anayasaya uygunluğunun denetlenmesi denir. Bir kanun yayımı tarihinden itibaren 60 gün içinde Anayasaya aykırılığı iddiasıyla dava açılabilir. Bu davayı açmaya yetkili olanlar; Cumhurbaşkanı, İktidar partisi, Ana muhalefet partisi meclis gurubu ve TBMM üye tam sayısının en az beşte birini oluşturan üyeleri. Belirli koşullarda Anayasa da sayılan kişi ve kurumlar dışında kalan kişiler de kanunların Anayasa ya uygunluğunun denetlenmesini sağlayabilirler. Ancak bu, Anayasa Mahkemesi ne doğrudan dava açarak olmaz. İtiraz yolu denilen bu yola başvurabilmek için, mahkemede görülmekte olan bir dava olması gerekir. Davanın taraflarından birisi davada uygulanacak olan kanunun Anayasaya aykırı olduğu iddiasında bulunmalıdır. Ya da mahkeme kendiliğinden uygulanacak olan kanunun Anayasaya aykırı olduğu kanaatinde olmalıdır. Bu iddia hakim tarafından ciddi bulunursa, hakim dosyayı Anayasa Mahkemesine gönderir. Anayasa Mahkemesi beş ay içinde karar vermelidir. Mahkeme bu süre sonuna kadar davayı geri bırakır. Anayasa Mahkemesi tarafından beş ay içinde karar verilmezse, mahkeme davayı yürürlükte olan kurallara göre çözer. Anayasa Mahkemesinin verdiği karar kesindir. İptal kararları Resmi Gazetede yayınlandığı tarihten itibaren geçerlidir, geçmişe yürümez. Uluslararası Anlaşmalar Yapı olarak iki tür uluslar arası anlaşma bulunmaktadır. İlki bir yıl ve daha kısa süre için yürürlükte kalması öngörülen daha çok ticari, teknik ve ekonomik ilişkileri düzenleyen anlaşmalardır. Bu anlaşmalar yetkili makamlar tarafından imzalanıp Resmi Gazetede yayınlanarak geçerlilik kazanmaktadır. İkincisi ise yürürlülük kazanabilmesi için TBMM tarafından kanunla onaylanması gerekir. Diğer kanunlardan farklı olarak, usulüne uygun olarak kabul edilerek onaylanan milletlerarası anlaşmaların Anayasaya aykırılığı iddia edilemez. Kanun Hükmünde Kararnameler Kendi aralarında olağan dönem kanun hükmünde kararnameleri ve olağanüstü dönem kanun hükmünde kararnameleri olarak ikiye ayrılır. Olağan dönemde her konuda KHK çıkarılması mümkün değildir. Anayasaya göre; temel haklar, kişi hakları ve siyasi haklarla ilgili olarak KHK çıkarılamaz. Ancak savaş ve olağanüstü hallerde bu konular da dahil olmak üzere her konuda KHK ile düzenleme yapılabilir. KHK lar TBMM onayına gerek olmadan Resmi Gazete de yayınlandığı gün yürürlüğe girer ve aynı gün TBMM nin onayına sunulur. 9
Temel Hukuk Olağan dönemde çıkartılan KHK ların Anayasaya uygunluğunun denetimi aynen kanunlar gibidir. Ancak olağanüstü KHK lar için iptal yolu kapalıdır. KHK lar kanunlarla eşit güce sahiptir; bununla kanunların kaldırılması ve değiştirilmesi mümkündür. Tüzükler Bakanlar Kurulu, kanunların uygulanmasını göstermek veya emrettiği işleri belirtmek üzere tüzük çıkarma yetkisine sahiptir. Bakanlar Kurulu tüzüğü çıkarmadan önce Danıştay ın görüşünü alır. Tüzükler Cumhurbaşkanınca imzalanarak kanunlar gibi yayınlanır. Tüzük çıkarma yetkisi yalnızca Bakanlar Kuruluna tanınmıştır. Yönetmelikler Başbakanlık, Bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri kendi görev alanlarıyla ilgili kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla yönetmelikler çıkarabilirler. Hangi yönetmeliklerin Resmi Gazetede yayınlanacağı kanunda belirtilir. 2.4.1.2. Yazılı Olmayan Hukuk Kaynakları Örf ve Adet Hukukun yazılı olmayan kaynağı örf ve adet hukukudur. Toplumun belirli ve birbirine benzeyen olaylar karşısında gösterdiği davranış şeklinin devamlılık kazanarak ona uyulması konusunda toplum fertleri arasında bir inancın yayılmasıyla örf ve adet kuralları meydana gelir. Bu kurallar başlangıçta bilinçsizce yapılır. Zaman içinde bu davranışın tekrarı, ona uyulması yolunda bir beklentinin doğmasına ve giderek onu beklemenin bir hak olmasına yol açar. Örf ve adet hukuku genel olarak hukuk kaynağı olduğu halde, hukukun her alanında geçerli değildir. Örneğin ceza hukukunda Örf ve adet hukuku asli bir kaynak olmakla birlikte öncelikle yazılı kaynaklara başvurulur. Yazılı hukuk kaynaklarının olmadığı hallerde örf ve adete göre karar verilir. Örf ve adet kuralına başvurabilmek için kanunda boşluk olması gerekir ya da kanunun ilgili maddesinin doğrudan doğruya örf ve adete atıf yapması gerekir. Örf ve adet kuralları toplumun tümünde geçerli olabileceği gibi, yalnız belli bir bölgede ya da belli meslek grupları arasında da geçerli olabilir. Sadece belli bir meslek grubu ya da belli bölgelerde geçerli olan örf ve adet kurallarına özel örf ve adet; daha geniş bölge ya da kişi gruplarını kapsayanlara ise genel örf ve adet denir. Kanunun emredici kurallarına aykırı örf ve adet kuralları hukuk kuralı olarak kabul edilemez. Örf ve Adet Hukukunun Unsurları Süreklilik Genel inanç Devlet desteği 10
Hukuk Kurallarının Özellikleri Ünite 2 2.4.2. Yardımcı Hukuk Kaynakları Mahkeme Kararları Mahkeme kararı, belli bir olayın çözümünde yargıcın kabul ve takip ettiği yolu ifade eder. Hakim belli bir olayı çözümlerken aynı veya benzer olaylarda daha önce verilmiş mahkeme kararlarını inceleyerek bunlardan yararlanır. Zamanla aynı olayların çözümünde aynı yol izlenerek bu konudaki çözüm tarzı istikrar kazanır. Bilimsel Öğreti ( Doktrin ) Hukuk konusunda çalışan bilim adamlarının çeşitli meseleler hakkındaki görüş ve düşüncelerini ifade eder. Bilimsel öğreti pozitif hukukun yorumu ile uğraştığı gibi olması gereken hukuku da araştırır. Bu bakımdan yalnızca hakimlere mevcut kanunların uygulanmasında yardımcı olmakla kalmaz, yeni çıkarılacak kanunların, kanunlarda yapılacak değişikliklerin ne yönde olması gerektiği konusunda yasa koyuculara yol gösterir. 11
Temel Hukuk 2.5. KAYNAKLAR Anayurt, Ömer, Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları Ankara: Seçkin Yayıncılık Güncellenmiş 13. Baskı, 2013. Aslan, İ. Yılmaz, Şenyüz, Doğan, Taş,Metin,Kortunay,Ayhan,Deliveli,Ömür, Hukuka Giriş,Bursa:Ekin Basım Yayın Dağıtım, Güncellenmiş 5. Baskı, 2010. Bu Ders Notu Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Uzaktan Eğitim Merkezince kullanılmak üzere hazırlanmıştır. Ticari amaçlarla kullanılamaz. Kopyalanması, çoğaltılması ve dağıtılması ilgili birimin yazılı iznine tabidir. 12
Hukuk Kurallarının Özellikleri Ünite 2 13
Temel Hukuk 14