HEDEFLER İÇİNDEKİLER TÜRKÇENİN KİMLİK BİLGİLERİ Türk Dilinin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri Türk Dilinin Gelişmesi ve Tarihî Devreleri TÜRK DİLİ - I Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Türk dilinin dünya dilleri arasındaki yerini kavrayabilecek, Türk dilinin tarihî dönemlerini kavrayabilecek, Türkçenin dünya dilleri arasındaki yerini açıklayabilecek, Türkçenin gelişimini ve tarihî dönemlerini söyleyebileceksiniz. ÜNİTE 4
GİRİŞ Dünya üzerinde 3000 den fazla dil konuşulmaktadır. Bu dillerden bir kısmı sadece belli bir bölgede ve kabileler arasında kullanılmaktadır. Türkçe ise tarihi 4500 yıl öncesine kadar uzanan, dünyanın en eski ve en çok konuşulan dillerinden biridir. Türkçenin tarihî gelişim süreci Ön Türkçe, Eski Türkçe, Orta Türkçe ve Yeni Türk Dili şeklinde dönemlere ayrılır. Türkçe, Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensup sondan eklemeli bir dildir. Türkçe, yapısal özellikleri açısından sağlam kuralları olan dünya üzerindeki en eski dillerden biridir. Birçok dil araştırmacısı Türkçenin bu özelliklerini tespit etmiştir. Bu ünitede Türkçenin tarihî gelişim süreci üzerinde durulacaktır. TÜRK DİLİNİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ 1- Türkçe Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensuptur. 2- Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Kökler değişmez, yapım ve çekim ekleri vardır. Öncelik yapım eklerinindir. Yapım ekleri anlam; çekim ekleri de görev belirler. 3- Türkçede ünlüler arasında kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık; ünsüzler arasında ise sertlik-yumuşaklık uyumu vardır. 4- Söz diziminde kelimeler yardımcı ögelerden ana ögeye doğru sıralanır. TÜRK DİLİNİN GELİŞMESİ VE TARİHÎ DEVRELERİ Türkçe, tarihi 4500 yıl öncesine kadar uzanan, dünyanın en eski ve en çok konuşulan dillerinden biridir. Tarihî gelişim evreleri şöyle sıralanabilir: Ön Türkçe (Pre-Turkish) Tarih öncesi konuşulan Ön Türkçe, Ön Altayca ya kadar uzanır. Burada Ön Moğolca, Ön Mançu Tunguzca ve Ön Korece (belki de Japonca) ile akrabalığı vardır. Çuvaşça ve Yakutça adlı iki Türk lehçesi, bilinmeyen bir devirde Ana Türkçeden ayrılarak birer lehçe özelliği kazanmışlardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Eski Türkçe Türkçeyi ele geçen metinlerle ve Türk adı ile takip edebildiğimiz devredir. Tarih olarak M.S. VI-XI. yüzyıllar arasını kapsar. Orhun yazıtlarıyla Uygur metinlerini içine alan bu dönem Köktürkçe ve Uygur Türkçesi dönemleri olmak üzere ikiye ayrılır. Köktürkçe Çoyren ya da Çoyron yazıtı, Türk dilinin tarihi bilinen en eski belgesidir. M.S. 687-692 tarihlerini taşır. Köktürk işaretli 6 satırdan ibarettir. Eski Türkçe ile ilgili en geniş bilgiyi Orhun/Köktürk Yazıtları ndan öğreniyoruz. Köktürk Yazıtları, Bilge Tonyukuk (M.S. 716, iki taş hâlinde), Kül Tigin (M.S. 732) ve Bilge Kağan (M.S.735) adına dikilmiş mezar kitabelerinden oluşur. Yazıtlar, İlteriş Kağan ın oğulları Bilge Kağan ve Kül Tigin ile bilge vezir Tonyuyuk adına dikilmiş bengü taşlar dır. Yazıtları Yolluğ Tigin adlı Türk prens yazmıştır. Orhun Kitabeleri ni, ilk defa Danimarkalı Wilhelm Thomson (Vilhelm Tamsın) okumuştur. Kitabelerde kullanılan işaretlerin pek çoğu, Türk dilinin fonetiği (ses bilgisi) ile açıklanabilecek, ayrıca Türklerin yaşama tarzı hakkında bilgi verecek özellikler taşır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Uygurca Uygurlar hakkında bildiklerimiz Çin kaynakları ile bazı Uygur yazıtlarından edindiğimiz bilgilere dayanır. 745 yılında Kutluk Bilge Kül Kağan ın Uygur İmparatorluğunu kurarak tahta oturduğunu biliyoruz. 747 de kağanın ölümü üzerine tahta oğlu Moyon Çor geçti. Moyon Çor un önemi, bıraktığı yazıttadır. Uygurlar çağdaşlarına göre medeniyet alanında öncü olmuş, güzel sanatlar ve baskı sanatı yönünden ileri bir seviyeye ulaşmışlardır. Uygurların oyma basma tekniği yanında kep denilen hareketli harflerle matbaa kurup kitap bastıkları bilinmektedir. Torbalar içinde korunan bu harfler ve bu harflerle basılmış kitaplar bugüne ulaşmıştır. Uygurlar, hâkim oldukları dönemde yüksek kültür ve medeniyetlerine paralel olarak zengin bir edebiyat da kurmuşlar, yazdıkları kitaplarla kütüphaneler oluşturmuşlardır. Orta Türkçe XIII. yüzyıl başlarından itibaren gelişen Türkçeye Orta Türkçe denir. Doğuda eski Türk yazı diline bağlı olarak gelişen Çağatayca vardır. Batıda ise Arapça ve Farsçadan etkilenen Osmanlı Türkçesi ortaya çıkar. Çağatayca Orta Asya da, Osmanlı Türkçesi Anadolu da zengin kütüphaneler oluşturur. Ancak Osmanlı Türkçesi Arapça ve Farsçanın etkisi altında kalmıştır. Tün ve gece kelimeleri yanına Arapçadan leyl ve Farsçadan şeb i alır. küneş/güneş kelimesinin yanına Arapçadan şems, Farsçadan mihr ve hurşit gelip oturur. Böylece örneğin 50 bin kelimelik sözlük 150 bin kelimeye çıkar. Osmanlı Türkçesinin zenginliği buradan gelir. Yeni Türk Dili XX. yüzyılın başlarından itibaren gelişen Türkçeye Yeni Türk Dili denilebilir. Bu dönemde bütün Türk dünyasında Batılılaşma ile birlikte dilde ve özellikle yazı dilinde büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Tanzimat döneminden itibaren (özellikle 1876 dan sonra) Türkçenin imla ve sözlük sorunlarına çözümler aranmaya başladı. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Aruzdan heceye dönüldü. İkinci Meşrutiyet ten (1908) sonra, Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin ve Ali Canip Yöntem Yeni Lisan adlı makaleyle halkın anlayacağı yeni bir Türkçenin kapılarını araladı. Dil sadeleştirildi. Ömer Seyfettin in hikayeleri bu dilin kullanıldığı ilk metinlerdi. Millî edebiyat döneminde aynı anlayış sürdürüldü. 1928 de gerçekleştirilen Harf İnkılâbının ardından Mustafa Kemal in emriyle Türk Dili Tetkik Cemiyeti (Türk Dil Kurumu) kuruldu. Türk dilinin gelişimi ve dünya dilleri arasındaki yeri araştırıldı. Kelime ve gramer çalışmaları yapıldı. Yabancı kelimelerin halk dilindeki karşılıkları derlendi. 1930 lu yıllardan 70 li yıllara kadar dilde sadeleşme çalışmaları yoğun bir biçimde devam etti. Bugün kullandığımız Türkçe, konuşma ve yazı dili arasında farkın kalmadığı yalın, anlaşılır ve zengin bir bilim ve sanat dilidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Özet Türkçenin Kimlik Bilgileri Türkçe Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensuptur ve sondan eklemeli bir dildir. Türkçede kelime kökleri değişmez. Kökten yeni kelimeler türetmek için yapım ve çekim ekleri kullanılır. Sözcük kurmada öncelik yapım eklerinindir. Yapım ekleri anlamı, çekim ekleri de görevi belirler. Türkçede ünlüler arasında kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık uyumları vardır. Ünsüzler arasında ise sertlik-yumuşaklık uyumu vardır. Söz diziminde kelimeler yardımcı ögelerden ana ögeye doğru sıralanır. Türkçe, tarihi 4500 yıl öncesine kadar uzanan, dünyanın en eski ve en çok konuşulan dillerinden biridir. Türkçenin tarihî gelişim süreci Ön Türkçe, Eski Türkçe, Orta Türkçe ve Yeni Türk Dili şeklinde dönemlere ayrılır. Ön Türkçe tarih öncesini, Eski Türkçe Köktürk ve Uygur dönemini, Orta Türkçe Çağatayca ve Osmanlı Türkçesi evresini, Yeni Türk Dili ise 20. yüzyıl başından itibaren geçerli olan evreyi içine alır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi Türkçenin özelliklerinden biri değildir? a) Türkçe Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensuptur. b) Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Kökler değişmez, yapım ve çekim ekleri vardır. Öncelik yapım eklerinindir. Yapım ekleri anlam; çekim ekleri de görev belirler. c) Türkçede ünlüler arasında kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık uyumları vardır. Ünsüzler arasında ise sertlik-yumuşaklık uyumu vardır. d) Söz diziminde kelimeler yardımcı ögelerden ana ögeye doğru sıralanır. e) Türkçe önden eklemeli bir dildir. 2. Çuvaşça ve Yakutça tarihin bilinmeyen bir döneminde ayrılan iki lehçedir. Buna göre bu iki lehçe Türk dilinin hangi devresinde ayrılmış olabilirler? a) Ön Türkçe dönemi b) Eski Türkçe dönemi c) Köktürkçe dönemi d) Uygurca dönemi e) Orta Türkçe dönemi 3. Türk dilinin tarihi bilinen en eski metni aşağıdakilerden hangisidir? a) Bilge Tonyukuk b) Çoyren ya da Çoyron yazıtı c) Kül Tigin d) Bilge Kağan e) Şine Usu Kitabesi 4. Orhun Kitabeleri ilk defa aşağıdakilerden hangisi tarafından okunmuştur? a) Strahlenberg b) Yardintsev c) Wilhelm Thomson d) Reşit Rahmeti Arat e) Muharrem Ergin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
5. Orhun Yazıtlarını aşağıdakilerden hangisi yazmıştır? a) İlteriş Kağan b) Bilge Kağan c) Yoluğ Tigin d) Kül Çor e) Bilge İşbara Tangan Cevap Anahtarı: 1-E, 2- B, 3- A, 4- C, 5-C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
YARARLANILAN KAYNAKLAR Gülensoy, T. (2001). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ. Yavuz, K., Yetiş, K. ve Birinci, N. (1996). Üniversite Türk Dili ve Kompozisyon Dersleri. İstanbul: Bayrak. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9