TUR ST K ALANLARDA MEKÂN TASARIMI

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2469 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1440 TUR ST K ALANLARDA MEKÂN TASARIMI Yazarlar Yrd.Doç.Dr. P nar KISA OVALI (Ünite 1, 3, 7) Yrd.Doç.Dr. Gökçe YÜKSEK (Ünite 2, 8) Doç.Dr. Medet YOLAL (Ünite 4) Prof.Dr. B. Yelda UÇKAN (Ünite 5, 6) Editör Prof.Dr. B. Yelda UÇKAN ANADOLU ÜN VERS TES

Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Grafikerler Ayflegül Dibek Hilal Küçükda aflan Gülflah Y lmaz Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Turistik Alanlarda Mekân Tasar m ISBN 978-975-06-1138-4 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 2.900 adet bas lm flt r. ESK fieh R, May s 2012

çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi... 2 SÜRDÜRÜLEB L R KALKINMA / SÜRDÜRÜLEB L RL K ve TUR ZM... 3 SÜRDÜRÜLEB L R TUR ZM KAVRAMI... 5 Sürdürülebilir Turizmin lkeleri... 7 Sürdürülebilir Turizmin Amaçlar... 8 SÜRDÜRÜLEB L R TUR ZM ve ÇEVRE ETK LEfi M... 9 Fiziksel Çevre Üzerindeki Etkiler... 11 Sosyal Çevre Üzerindeki Etkiler... 13 Ekonomik Yap Üzerindeki Etkiler... 15 Özet... 17 Kendimizi S nayal m... 18 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 19 S ra Sizde Yan t Anahtar... 19 Yararlan lan Kaynaklar... 20 Çevresel Geliflmeler Alt nda Mekân Olgusu... 22 G R fi... 23 ÇEVRE KAVRAMI VE ÇEVREN N BOYUTLARI... 23 Fiziksel Çevre... 24 Do al Çevre... 24 Yapay Çevre... 24 Toplumsal Çevre... 25 TUR ZM VE ÇEVRE L fik S... 25 Turizmin Çevre Üzerindeki Etkileri... 25 Çevrenin Turizm Üzerindeki Etkileri... 26 DÜNYADAK ÇEVRESEL FAKTÖRLER VE GEL fimeler... 26 ÇEVRESEL GEL fimeler N MEKÂNLAR... 28 ÜZER NDEK ETK LER... 28 Do al Faktörlerin Mekânlar Üzerindeki Etkisi... 28 Hava Kirlili i... 28 Su... 29 Toprak... 29 Flora ve Fauna... 30 At k... 31 Kültürel Faktörlerin Mekânlar Üzerindeki Etkisi... 32 Sosyo-Ekonomik Faktörlerin Mekânlar Üzerindeki Etkisi... 33 Özet... 34 Kendimizi S nayal m... 35 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 36 S ra Sizde Yan t Anahtar... 36 Yararlan lan Kaynaklar... 37 Tasar m ve Mekân Tasar m... 40 M MAR TASARIM SÜREC VE STRATEJ LER... 41 Mimari Tasar m Süreci Stratejileri... 45 Tümevar m (Endüksiyon)... 45 Tümdengelim (Dedüksiyon)... 46 Hipotetik Dedüksiyon... 47 1. ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

iv çindekiler M MARLIKTA MEKÂN OLGUSU VE MEKÂN TASARIMI... 47 Özet... 54 Kendimizi S nayal m... 55 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 56 S ra Sizde Yan t Anahtar... 56 Yararlan lan Kaynaklar... 57 4. ÜN TE 5. ÜN TE Turizme Aç k Alanlarda Mekân Olgusu... 58 TUR ZM VE MEKÂN L fik S... 59 MEKÂNSAL ETK LEfi M... 63 TUR ZM MEKÂNLARI... 66 TUR ZM AMAÇLI MEKÂNSAL DÜZENLEMELER... 67 Parklar ve Yeflil Alanlar... 68 Rekreasyon Alanlar... 69 Yaflam Alanlar... 70 Ulafl m Yollar... 70 MEKÂNSAL DÖNÜfiÜM VE YEN DEN KULLANIM... 71 MEKÂNLAR VE YEREL KULLANIM... 72 MEKÂNLARIN PAZARLANMASI... 74 Özet... 76 Kendimizi S nayal m... 77 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 78 S ra Sizde Yan t Anahtar... 78 Yararlan lan Kaynaklar... 78 Turizm flletmelerinde Mekân Olgusu...... 80 G R fi... 81 G R fi HOLÜ VE ÖN BÜROLAR... 83 YATAK KATLARI... 84 Yatak Üniteleri... 85 Banyolar... 85 Tesisat Bacalar... 86 Banyolar n Havaland r lmas... 86 YEMEK, ÇK MEKÂNLARI VE MUTFAK... 86 Temel Verilerin Tespiti... 86 Program Tespiti... 86 Menü... 87 Organizasyon... 87 Malzeme Tedariki mkanlar... 87 Yemek ve çki Mekânlar... 88 D ER UMUM KISIMLAR... 88 Oturma Salonu (Lobi)... 88 Toplant Salonlar... 89 Gece Kulübü, Taverna v.s.... 89 Butikler, Sat fl Yerleri v.s.... 89 DAR BÜROLAR VE PERSONEL HAC MLER... 89 ÇAMAfiIRHANE... 90 Özet... 92 Kendimizi S nayal m... 93 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 94 S ra Sizde Yan t Anahtar... 94 Yararlan lan Kaynaklar... 94

çindekiler v Konaklama Tesisleri ve Fonksiyonel liflkiler... 96 KONAKLAMA TES SLER NDE FONKS YONEL L fik LER... 97 Otel Mutfaklar nda Fonksiyonel liflkiler... 97 Yiyecek flleri ile lgili Ana Fonksiyonlar... 97 Mutfa n Di er Hacimlerle liflkisi ve Otel Binas çindeki Yeri... 98 Restoranlarla Ba lant... 98 Yatak Katlar ile Ba lant... 99 Mutfa n Di er Servis K s mlar na Ba lant s... 99 Mutfa n Otel çindeki Yeri ile lgili Di er Hususlar... 100 Yiyecek Malzemelerinin Muhafazas Malzemenin Kabulü... 100 DEPOLARIN DÜZENLENMES NDEK FAKTÖRLER... 100 Servis Kapasitesi ve Menü... 100 Malzeme Tedariki... 100 Pazarlara Ulafl m mkânlar... 100 Malzemelerin Muhafaza fiartlar... 100 Depolara Ayr labilecek Yer mkanlar... 101 Malzeme Tipleri... 101 Depo Çeflitleri... 101 Kuru Depolar... 102 Sebze ve Meyve Depolar... 102 So uk Muhafaza Depolar... 102 HAZIRLIK KISIMLARI... 103 Sebze Haz rl k K sm : Fonksiyonu... 103 Et Bal k ve So uk Yemek Haz rl k Yeri (Gar De Mahcer)... 104 Pasta ve Hamur flleri Haz rl k Yeri (Patiseri) Fonksiyonu... 104 Kahve Mutfa Fonksiyonu... 104 Ana Mutfak (Piflirme Mutfa )... 105 C HAZLARIN SEÇ M... 105 Piflirme Mutfa nda Kullan lan Bafll ca Cihazlar... 105 PERSONEL ORGAN ZASYONU... 106 ANA MUTFAK Ç NDEK FONKS YONEL L fik LER VE TRAF K... 107 Malzemenin Getirilmesi (Tedariki)... 107 Haz rl k ve Piflirme K s mlar Aras ndaki liflkiler... 107 Personel liflkileri... 107 Personelin Cihazlarla liflkileri... 108 Haz r Yemeklerin Servise Verilmesi... 108 Bulafl k Mutfa ve Ofisi... 108 Mutfak Kaplar Bulafl... 108 Fonksiyonlar ve Lüzumlu Teçhizat... 108 Servis Bulafl... 109 Ofis... 110 Özet... 111 Kendimizi S nayal m... 112 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 113 S ra Sizde Yan t Anahtar... 113 Yararlan lan Kaynaklar... 113 Turizm Yap lar nda Konsept (Tema) Üzerinden Mekânlaflt rma... 114 KONSEPT VE TEMA KAVRAMLARININ M MARLIK LE L fik S... 115 KONSEPT (TEMA) ÜZER NDEN MEKÂN OLUfiTURMA... 116 6. ÜN TE 7. ÜN TE

vi çindekiler TUR ZM YAPILARINDA KONSEPT (TEMA) ÜZER NDEN MEKÂNLAfiTIRMA... 118 Analoji Konseptli Yaklafl m... 119 Taklit Konseptli Yaklafl m... 121 KONSEPT (TEMA) ÜZER NDEN TASARLANAN TUR ZM B NALARI... 124 Temal Oteller (Konsept Oteller)... 124 Temal Parklar (Konsept Parklar)... 127 Özet... 131 Kendimizi S nayal m... 132 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 133 S ra Sizde Yan t Anahtar... 133 Yararlan lan Kaynaklar... 134 8. ÜN TE Tarihi Mekânlara Turizm fllevli Yeni Fonksiyon Kazand rma... 136 TAR H MEKÂN KAVRAMI, TÜRLER VE KORUMA ÖLÇÜTLER... 137 Tarihi Mekân Kavram... 137 Tarihi Mekân Türleri... 138 An tsal Mekânlar... 138 Çevresel De erli Mekânlar... 138 Tarihi Mekânlar Koruma Ölçütleri... 139 TAR H MEKÂNLARIN TUR ZM SEKTÖRÜNDEK YER... 139 Kültür Turizmi... 139 Kültür Turizmi Aç s ndan Kültürel Varl klar ve Tarihi Mekânlar... 139 Uluslararas Belgelerde Turizm ve Kültür Varl liflkileri... 140 Turizmin Kültürel Varl klar (Tarihi Mekânlar) Üzerindeki Etkisi... 141 Turizmin Kültürel Varl klar (Tarihi Mekânlar) Üzerindeki Olumlu Etkileri... 141 Turizmin Kültürel Varl klar (Tarihi Mekânlar) Üzerindeki Olumsuz Etkileri... 142 TAR H MEKÂNLARIN TUR ZM AÇISINDAN SÜRDÜRÜLEB L RL... 142 TAR H MEKÂNLARIN TUR ZM SEKTÖRÜNE KAZANDIRILMASI... 143 Restorasyon... 144 Tan t m ve Pazarlama... 145 TAR H MEKÂNLAR Ç N TUR ZM filevl FONKS YONLAR... 146 TUR ZM SEKTÖRÜNE KAZANDIRILAN TAR H MEKÂNLARA DÜNYA VE TÜRK YE DEN ÖRNEKLER... 147 Turizm Sektörüne Kazand r lan Tarihi Mekânlara Türkiye den Örnekler... 147 Turizm Sektörüne Kazand r lan Tarihi Mekânlara Dünya dan Örnekler... 148 Özet... 149 Kendimizi S nayal m... 150 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 151 S ra Sizde Yan t Anahtar... 151 Yararlan lan Kaynaklar... 152

Önsöz vii Önsöz Sadece ulusal de il ayn zamanda küresel anlamda yaflanan geliflmelerin farkl sektörlerin içinde bulundu u dengeleri de ifltirdi i bir dönemde, turizm gelir ve istihdam yaratma üzerindeki gücü sayesinde y ld z giderek parlayan bir sektör olarak görülmektedir. Kökleri çok eskiye dayanan turizm faaliyetlerinin farkl dönemlerde farkl flekillerde mekân ihtiyac n karfl lamaya yönelik tasar mlara gitti i izlenmektedir. Bununla birlikte turistik mekânlar n planl ve kurallara uygun bir biçimde yap lmas ve dolay s yla turizm de erlerinin korunmas, sürdürülmesi ve ihtiyaçlar karfl layabilecek flekilde tasarlanmas son derece önemlidir. Bu noktada bu kitap turizm ve tasar m kavramlar aras ndaki iliflki çerçevesinde Türkiye'nin mekân ve tasar m kavramlar n turizm ekseninde tan mlamay ; sosyal, kültürel ve ekonomik aç lardan sürdürülebilir mekân tasar m n n önemi vurgulamay ve turizm sektöründe mekân tasar m na yönelik temel bilgi gereksinimini gidermeyi amaçlamaktad r. Kitapta tasar m kavram, boyutlar ve özellikleri ile turizm kavram ve turizm sektörünün unsurlar sürdürülebilirlik çerçevesinde tan mlanarak, tasar m ve sürdürülebilirlik aras nda iliflki irdelenmektedir. Ayr ca do al, kültürel, sosyal ve ekonomik çevrelerde yaflanan geliflmelerin mekân tasar m üzerindeki önemine vurgu yap lm flt r. Daha sonra tasar m ve mekân tasar m kavramlar iliflkilendirilmekte ve turistik mekân tasar m nda etkili olan faktörler ve tasar m sürecinde kullan - lan malzemeler analiz edilmektedir. Turizm ve mekan iliflkisinin bileflenleri aç klanmakta ve turistik mekânsal düzenlemeler parklar, yeflil alanlar, rekreasyon alanlar, yaflam alanlar, k y düzenlemeleri bafll klar alt nda s n flanarak incelenmektedir. Mekân olgusu turizm iflletmeleri boyutunda de erlendirilmekte ve ortak kullan m alanlar ndan, depolara, mutfaklardan, restoranlara ve yatak katlar na kadar bir konaklama iflletmesindeki ihtiyaçlar n mekânlaflt r lmas nda dikkat edilmesi gereken özellikler anlat lmaktad r. Turizm iflletmelerinin bir konsept (tema) üzerinden mekânlaflt r lmas ve tarihi mekanlara turizm ifllevli yeni fonksiyonlar kazand r lmas örneklerle incelenmektedir. Kitapta yal n bir dil kullan lmaya çal fl lm fl, bununla birlikte uygulamada kabul gören baz kavramlar, tasar m ve mekân konusuyla ilgili literatürdeki karfl l klar dikkate al narak kullan lm flt r. Ünitelerin bafllang c nda yer alan amaçlar ve anahtar kavramlar, konunun daha iyi alg lanmas n sa lamaktad r. Ayr ca her konu içinde yer alan S ra Sizde sorular ve Kendimizi S nayal m bölümleri, konu içeriklerinin de erlendirilmesinin yap lmas aç s ndan önem kazanmaktad r. Kitab n haz rlanmas nda eme i geçen yazar arkadafllar m za ve katk da bulunan tüm görevlilere teflekkür eder, en iyi dileklerimi sunar m. Editör Prof.Dr. B. Yelda Uçkan

1TUR ST K ALANLARDA MEKÂN TASARIMI Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Sürdürülebilirlik kavram n ve turizm sektörü aras ndaki iliflkiyi aç klayabilecek, Sürdürülebilir turizmi tan mlayabilecek, Sürdürülebilir turizm ve çevre aras ndaki iliflkiyi irdeleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Sürdürülebilirlik Sürdürülebilir Turizm Sosyo-kültürel Çevre Do al Çevre Turistik Eylem Turizm Ortak Gelece imiz Çevre Sorunu Kalk nma çindekiler Turistik Alanlarda Mekân Tasar m Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi SÜRDÜRÜLEB L R KALKINMA / SÜRDÜRÜLEB RL K VE TUR ZM SÜRDÜRÜLEB L R TUR ZM KAVRAMI SÜRDÜRÜLEB L R TUR ZM VE ÇEVRE ETK L fi M

Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi SÜRDÜRÜLEB L R KALKINMA / SÜRDÜRÜLEB L RL K VE TUR ZM Bölgesel olarak bafllayan çevre sorunlar n n küresel ölçeklere ulaflmas, 21. yüzy - la gelindi inde; s n rl do al kaynaklar n h zla tükenmesi, açl k, çevresel kirlilik, tür kay plar, iklim de ifliklikleri, do al afetler, ekonomik krizler ve enerji sorunu olarak kendini göstermifltir. Gelinen nokta, ülkelerin tüketim odakl kalk nma politikalar ile çevre aras ndaki etkileflimi sorgulamalar na ve kaynaklar n korunmas n öngören yeni bir kalk nma anlay fl n oluflturmalar na neden olmufltur. Özellikle son yirmi y lda teknoloji alan nda ortaya ç kan flu geliflmeler de yeni bir kalk nma anlay fl n n oluflumuna destek vermifltir; teknoloji ve bilim alan ndaki geliflmelerin yard m yla geri dönüflüm yap labilmesi, yenilenebilir enerjilerden elektrik enerjisi üretim teknolojilerinin geliflmesi, biliflim teknolojilerindeki geliflimin, araflt rma, analiz etme ve irdelemeyi kolaylaflt rmas. Sürdürülebilir kalk nma kavram ilk kez, 1983 y l nda Birleflmifl Milletler bünyesinde kurulan Dünya Çevre ve Kalk nma Komisyonu nun 1987 Genel Kuruluna sundu u Ortak Gelece imiz adl raporda tan mlanm flt r. Brundtland Raporu olarak da bilinen raporda sürdürülebilir kalk nma; gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlar n karfl layabilme yetene inden ödün vermeksizin güncel ihtiyaçlar karfl layan kalk nma olarak tan mlanmaktad r (WTO, 1998: 21). Dünya Çevre ve Kalk nma Komisyonu baflkan Gro Harlem Brundtland sürdürülebilir kalk nmay, dura an bir kavram olman n aksine, günümüz kadar gelece in gereksinimleriyle de uyumlu olmak kofluluyla, kaynaklar n kullan m, yat r mlar n yönlenmesi, teknolojik ve bilimsel geliflmeler do rultusunda yön de ifltirebilen bir geliflme süreci olarak nitelendirmektedir (Sev, 2009: 15). Sürdürülebilir kalk nmada, sanayileflme, kentleflme gibi insan unsurunun içinde bulundu u her türlü eylemde uzun süreli etkiler göz ard edilmeden, çevresel, ekonomik ve toplumsal yönlerin birlikte de erlendirildi i kararlar n üretilmesini esas alan bir düflünce flekli egemendir (Canan, 2003: 56). Sürdürülebilir kalk nma/sürdürülebilirlik, bugünden gelece e yönelen, son derece genifl ve dinamik bir zaman dilimini içermektedir. Ayn zamanda yeryüzündeki her canl y ve her alan kapsamaktad r. Sürdürülebilirlik, bir toplumun, ekosistemin ya da süreklili i olan herhangi bir sistemin ifllerini kesintisiz, bozulmadan, afl r kullan mla tüketmeden ya da sistemin hayati ba olan ana

4 Turistik Alanlarda Mekân Tasar m Sürdürülebilir kalk nma ünite içinde sürdürülebilirlik olarak adland r lmaktad r. kaynaklara afl r yüklenmeden sürdürülebilmesi yetene i olarak tan mlanmaktad r (Karaman, 1996). Sürdürülebilirli i belli bir disiplin veya sektör ile s n rlamak olas de ildir. Sürdürülebilirli i, her sektörü do rudan ilgilendiren yönlendirici ve s n r belirleyici bir unsur olarak alg lamak gerekmektedir. Bu ba lamda sürdürülebilirli in; çevresel, toplumsal ve ekonomik olmak üzere üç temel boyutu öne ç kmaktad r (fiekil 1.1). fiekil 1.1 Sürdürülebilirli in Çevresel, Ekonomik ve Sosyal Boyutlar (Kaynak: Koçhan, 2003: 50; Sev, 2009: 21; Hui, 2002) Çevresel Sürdürülebilirlik Ekosistem bütünlü ü Ekolojik yapay çevre Do al çeflitlili in devam At k yönetimi Zehirli hammaddelerin yok edilmesi Geri dönüflümlü malzeme kullan m ÇEVRE EKONOM TOPLUM Sosyal Sürdürülebilirlik Kültürel kimlik Yaflam kalitesi nsan sa l ve güvenli i stikrar, adalet ve kolay eriflilebilirlik Toplumun kararlara kat l m Engellilerin topluma kazand r lmas Ekonomik sürdürülebilirlik Sa l kl büyüme ve kalk nma Az maliyet/yüksek verim Ak lc kaynak ve enerji kullan m Sürekli döngü nsan yaflam n n süreklili i için do al çevrenin korunmas zorunludur. Çevresel sürdürülebilirlik, ekolojik dengelerin zararl etkilere karfl savunma gücünün korunmas ve adaptasyon ile ilgilidir. Ekonomik sürdürülebilirlikle iliflkisi, do al hammaddenin sa lanmas ve çevrenin at k havuzu olmaktan korunmas aflamas nda gerekli finansal kaynaklar n sa lanmas noktas ndad r. Sosyal sürdürülebilirlik ile iliflkisi ise, do al kaynaklar n yönetiminde görev ve sorumluluk paylafl m aflamas nda belirginleflir. Sosyal sürdürülebilirlik, nesiller aras dengeyi sa lamak, gelecek nesillerin yaflam hakk n gözetmek için gerekli do al, kültürel ve di er tüm kaynaklar miras b rakmak anlay fl na ba l d r. Çevresel sürdürülebilirlik ile ba lant s do al kaynaklar n korunmas ve aktar lmas nda insanlar n bilgilendirilmesi, al flkanl klar n de ifltirilmesi ile ilgilidir. Ekonomik sürdürülebilirlik ile iliflkisi ise küresel ölçekli do a ve kültür koruma faaliyetlerinin finans kaynaklar n n sa lanmas noktas nda olmaktad r. Ekonomik sürdürülebilirlik, insan yaflam n n maddi ve manevi aç dan gelifltirilmesi, refah düzeyinin art r lmas ve sa l k koflullar n n iyilefltirilmesinde sosyal-kültürel yap n n de iflimini de gözeterek kalk nma hedeflerinin gerçeklefltirilmesi ile ilgilidir. Bu üç boyutun her koflulda sa lanmas zor olmas na karfl n, temel amaç dengelerin ve önceliklerin belirlenmesidir. Ekonomik süreçlerde k sa vadede yüksek kar ve rant beklentisi, yerini uzun vadede gelecek nesilleri de gözeten ekonomik büyüme anlay fl na b rakmal d r. Karar alma süreçlerinde genifl halk kat l m sa layacak politikalar üretilmeli ve sosyal adalet her fleyin üstünde tutulmal d r. Sürdürülebilirlik, çevresel kaynaklar üzerinde olumsuz bir etkiye sebep olmadan ekonomik kalk nman n sa lanmas n ifade etmektedir.

1. Ünite - Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi 5 Ortak gelecek için çevre, insan ve ekonomi aras ndaki dengeyi koruyarak büyümeyi tan mlayan sürdürülebilirlik, 21.yüzy l n anahtar kelimesi olmufltur. nsana ve kültürüne sayg n n öne ç kt, kaynaklar ve enerjiyi ak lc kullanan, çevreyi kirletmeyen, do al alanlar koruyarak gelifltiren yaklafl mlar sektörlerin itici gücünü oluflturmufltur. Do al kaynaklar ve insan eylemleri aras ndaki etkileflime temellenen turizm sektörü sürdürülebilir yaklafl mlardan etkilenen alanlar n bafl nda gelmektedir. Bir seyahat deneyimi sa layan endüstriler, hizmetler ve u rafllar bütünü olan turizm, turistik eylemin gerçekleflti i kayna a ba l olarak geliflmektedir (av turizmi, kültür turizmi gibi). Bu da turizmin sürdürülebilirli inin turistik eylemin üzerinde gerçekleflti i kayna n korunmas na, niteliklerinin art r lmas na ve ak lc yönetimine ba l oldu unu göstermektedir. Kayna a ba l olarak geliflen di er turizm türleri neler olabilir? 1 Ancak, 20. yüzy l n sonlar na gelindi inde turizm faaliyetlerinin ulaflt nokta (Atabay, 1998: 2); Nüfusun belirli alanlarda y lma göstermesi, Sosyal-ekonomik ve sosyal-kültürel aç dan olumsuz geliflim, SORU SORU Arazi spekülasyonu, Tar msal kültür deseninin ortadan kalkmas, D KKAT D KKAT Flora ve faunada tür kay plar n n olmas, Ormanl k alanlar n azalmas, K y reliyeflerinin de iflimi ve tafl ma kapasitelerinin afl lmas, Turistik eylemler sonucu do al kaynaklar n (su, hava, toprak, deniz vb.) kirlenmesi, AMAÇLARIMIZ Alana özgü ekolojik efliklerin ortadan kalkmas, AMAÇLARIMIZ Bölgesel ve yerel yerleflme özelliklerinin ortadan kalkmas nedeni ile mimari kültürün yabanc laflmas, K T A P K T A P Do al ve kültürel miras n yo un ve bilinçsiz kullan lmas nedeni ile özgünlü ün ortadan kalkmas, Yerel ve etnik özelliklerin yitirilmesi olmufltur. TELEV ZYON TELEV ZYON 20. yüzy l n sonlar na de in geliflen turizm faaliyetlerinin olumsuz SIRA etkilerinden S ZDE tar msal kültür deseninin ortadan kalkmas ülkemiz aç s ndan hangi sorunu do urabilir? NTERNET Bu olumsuz etkiler turizm sektörünün yüksek ekonomik getiri için çevresel de- erleri göz ard eden, tüketim a rl kl gelifliminin de iflmesini gerektirmifltir. Turizm sektörü sürdürülebilirlik anlay fl yla yeniden yap lanm fl ve SORU sürdürülebilir turizm kavram ortaya ç km flt r. 2 NTERNET SORU SÜRDÜRÜLEB L R TUR ZM KAVRAMI D KKAT D KKAT Turizmin sürdürülebilirli i, do al ve kültürel kaynaklar ile insan aras ndaki etkileflimi anlamakla iliflkilidir. Sürdürülebilir turizm kavram n n ç k fl noktas n turis- tik eylemin üzerinde gerçekleflti i kayna n korunmas anlay fl oluflturmaktad r (P ll, 1996: 58). AMAÇLARIMIZ Sürdürülebilir turizm, turizm sektöründe yer alan ev sahipleri ile turistlerin gereksinimlerinin bugün var olan kaynaklar n gelecekte de erlerinin art r larak ve AMAÇLARIMIZ korunarak, karfl lanmas anlay fl d r (WTO, 1998: 21). Bu tan mla K Ttüm A Pkaynaklar n K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

6 Turistik Alanlarda Mekân Tasar m yönetimi, kültürel bütünlü ün, zorunlu ekolojik süreçlerin, biyolojik çeflitlili in ve yaflam destek sistemlerinin devaml l vurgulan rken, ziyaret edilen bölgedeki halk n ve turistlerin ekonomik, sosyal ve estetik gereksinimlerinin karfl lanmas n n önemi belirtilmektedir. Ayn zamanda turistik gereksinimlerin gelecekte de karfl - lanabilecek flekilde yönetildi i bir turizm kalk nmas ndan söz edilmektedir (Dinçer, 1996: 342; Özbey 2002: 143; Çak lc o lu, 2011). Sürdürülebilirli in üç boyutu sürdürülebilir turizm kalk nmas n n çevresel, sosyo-kültürel ve ekonomik boyutlar ile ilgilidir. Boyutlar aras nda kurulacak dengenin uzun dönemde sürdürülmesi gerekmektedir. Bu ba lamda sürdürülebilir turizm (WTO, 2006); Temel ekolojik süreçlerin devaml l n sa layan, do al miras ve biyolojik çeflitlili i korumaya yard mc olan turizmin geliflmesinde temel ö eyi oluflturan çevresel kaynaklar n optimal kullan m n sa lamal d r. Yerel halk n sosyo-kültürel özgünlü üne uymal d r. Onlar n geleneksel de- erlerini yaflamalar n ve gelifltirmelerini sa layarak, kültürler aras anlay fl ve hoflgörüyü oluflturmal ve kültürel çeflitlili i desteklemelidir. Uzun dönemli ifllemlerde yat r mc lar ve yerel halk için istikrarl istihdam ve sosyal-ekonomik kalk nma f rsatlar n sa layarak, toplumsal adaleti garanti alt na almal ve yoksullu u azaltmal d r. Müller (1994: 133) sürdürülebilir turizmi, nitelikli (kalitatif) büyüme ile yak ndan ilgili oldu u; nitelikli büyümenin yaflam kalitesindeki herhangi bir art fl olarak tan mlamaktad r. Müller bu tan m sürdürülebilir turistik kalk nman n sihirli beflgeni olarak bilinen afla daki hedef sistem yoluyla somutlaflt rm flt r (fiekil 1.2). Buna göre iflleyen do a, iflleyen kültür, bölgedeki yerleflik toplulu un ekonomik refah ve öznel sa l turist istemlerinin karfl lanmas için ön kofluldur. Beflgen sistemde bir amaç bir di eri üzerinde bask n olmamakta ve tüm amaçlar n karfl l kl denge içinde daha fazla yararl olmas sa lanmaktad r. Bu flekilde üst hedef olan gelecek nesillerin biçimlendirilmesi hakk kesinlefltirilmektedir. fiekil 1.2 Sürdürülebilir Turistik Kalk nman n Sihirli Beflgen Piramidi (Kaynak: Müller, 1994: 133; Scharpf, 1998: 18) Gelecek Nesillerin Biçimlendirilmesi Hakk Ekonomik Refah Özel Sa l k Turistik stemlerinin Optimum Karfl lanmas flleyen Do a Kaynak Koruma flleyen Kültür

1. Ünite - Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi Benzer bir yaklafl mla sürdürülebilir turizm do al, kültürel ve sosyal kaynaklar uzun vadede güzellefltiren ve koruyan, olumlu ve l ml bir flekilde ekonomik kalk nmay destekleyen bir turizm (Scharpf, 1998: 18) olarak tan mlanabilir. Sürdürülebilir turizm, sektörü besleyen do al çevre ve insan kaynaklar n olumsuz yönde etkilemeden, turizm kapasitesini ve turizm türlerinin kalitesini art rmak (Ak fl, 1999: 37) olarak tan mlanmaktad r. Turizmin kalitesini art rmak, yüksek düzeyde turist tatmininin devaml l ve turistlerin sürdürülebilirlik ve çevre koruma konusundaki bilinçlerinin art r lmas na ba l d r. Bu ba lamda sürdürülebilir turizm turistlere kültürel etkileflimi ve do ada yaflamay teflvik eden deneyimler sa lamal d r. Sürdürülebilir turizm tan mlar n n ortak noktalar n ; çevresel de erlerin turizmin temel ö esi olarak korunmas, turistik eylemlerin çevreye sorumlu bir flekilde gerçekleflmesi, turistik eylemlerin nitelik ve çeflitlerinin art r lmas, ekonomik geliflme ile çevresel de erlerin korunmas n n eflgüdümle yürütülmesi, bölge halk n n kalk nmas ve çevre konusunda bilinçlenmesi, gelecek kuflaklar n gözetilmesi gereklili i oluflturmaktad r. Sürdürülebilir turizm bir turizm türü veya bir planlama reçetesi de ildir. Aksine tüm turizm türlerinin çevreye duyarl bir yap ya kavuflturulmas nda s n rlar belirleyen, uygulama stratejilerini sürekli yeniden formüle eden bir davran fl biçimi (Scharpf, 1998: 20) ve dinamik süreçler bütünüdür. Bu sürecin aktörleri; merkezi yönetim, yerel yönetim, koruma amaçl sivil toplum kurulufllar (yerel ve küresel ölçekli olmak üzere), halk, turist, tur operatörleri, yat r mc lar, iflletmeciler ve tasar mc lard r. Sürdürülebilirlik iflleyifli turizm sektörü, kamu kesimi, yerel halk ve çevre sistemlerin uyumlu iflletilmesine ba l d r. Sürdürülebilir turizmde iliflkiler bir döngü içinde gerçekleflmektedir (fiekil 1.3.). Bir tarafta etkinlikler kaynaklar sürdürülebilir flekilde kullanmaya çal fl rken, di er tarafta organizasyonlar bu bilgileri de erlendirmekte ve ekonomik, sosyal ve fiziksel olumsuz etkileri en aza indirecek düzenlemelerle talepleri karfl lamaya çal flmaktad r. Di er taraftan ise toplam turistik talep bask s n sürdürmektedir. Bileflenlerden birinin eksikli i sistemin sürdürülememesi sonucunu do urabilir. Aktör kelimesi, herhangi bir etkinli e bizzat kat larak görev alan kifli veya grup anlam nda kullan lm flt r. 7 Sürdürülebilir Turizmin lkeleri Sürdürülebilir turizmin yerel ölçekten küresel ölçe e baflar yla gerçekleflebilmesi için baz temel ilkelere uyulmas zorunludur. Bunlar (WTO, 1998: 21; Özbey, 2002: 144): Turizmin do al, tarihi ve kültürel kaynaklar mevcut topluma sa lamakta oldu u yararlar n devaml l sa lanarak, gelecekteki kullan mlar için korunmal d r. Turizmin kalk nmas, turistik alanda çevresel ve sosyo-kültürel sorunlara yol açmayacak flekilde planlanmal ve yönetilmelidir. Turistik eylemin gerçekleflti i alanda çevresel kaliteler sürdürülerek, gereksinimler do rultusunda gelifltirilmelidir. Yüksek oranda turist memnuniyeti turistik destinasyonun pazarlanabilirli inin ve popülerli inin gelecekte de sürdürülebilmesi için korunmal d r. Turizmden elde edilen fayda, toplum içinde genifl kesimlere yay lmal d r. Yerel ekonomileri desteklemek ve güçlendirmek yan nda, karar mekanizmalar na yerel halk n kat l m sa lanmal d r.

8 Turistik Alanlarda Mekân Tasar m fiekil 1.3 Sürdürülebilir Turizmde liflkiler TOPLAM TUR ST K TALEP (Kaynak: Kuntay, 2004: 78) TUR ST K ETK NL KLER Tar m Ticaret Ulafl m Konaklama G da Sanayi Seyahat Acentalar Sigortac l k Emlakç l k E itim Yay n Oto kiralama Restoran Ve di erleri SÜRDÜRÜLEB L R TUR ZM YERLEfiMELERE GÖRE Kentsel Turizm - Benzersizlik - Kültür ve çekicilik - E lence - Mutfak ve konaklama K rsal Turizm - Ekolojik turizm - Yeflil turizm - Alternatif turizm K y Turizmi - Deniz - Göl - Nehir KAYNAKLARA GÖRE Do al Miras - Co rafyas - klim ve havas - Yüzey biçimi - Bitki örtüsü (flora) - Hayvanlar (fauna) Tarihi ve Kültürel Miras - Maddi miras - Manevi miras - nsanl n ortak miras TUR ST K ORGAN ZASYON Kamu Sektörü Özel Sektör Karma Düzenleme Yerel Yönetim Uluslararas Sivil Toplum TOPLAM TUR ST K ARZ Bu ilkeler sürdürülebilir turizm gelifliminde afla da belirtilen öncelikler kapsam nda planlamaya akt r lmal d r (Ak nc, 2006: 54, Çak lc o lu, 2011); Turistik düzenlemenin talebe göre de il arza göre yap lmas, Turistik geliflimin yavafl ve denetimli olmas, Önceliklerin yerel halka verilmesi, Küçük ölçekli turistik iflletmelerin desteklenmesi, 12 ay turizm (turizmin zaman ve mekân aç s ndan da l m ), Turistik kullan m ve yap laflman n alan n fiziksel ve sosyal tafl ma kapasitelerini aflmayacak flekilde planlanmas ve gerekti inde s n rlanmas, Toplu tafl man n desteklenmesi ve gelifltirilmesi, Temiz enerji kullan m (günefl, rüzgâr, jeotermal, biokütle vb.), Çevreye uyumlu özgün turizm mimarisinin korunmas ve gelifltirilmesi, Gerçek yaflam n sahnelenmesi (kültürel etkileflim), Mevcut yap stokunun öncelikli kullan m, Toplumsal ve kültürel kimli in korunmas, Turizm yat r mlar n n esnek, geliflmeye aç k ve uzun vadeli olmas, Yerel ekonomilerin öncelikli desteklenmesi, Yerel halk n karar süreçlerine kat l m n n sa lanmas Yerel halk ve turistin çevre koruma konusunda bilinçlendirilmesi. SORU D KKAT 3 Yerel halk n SIRA ve turistin S ZDE çevre koruma konusunda bilinçlendirilmesi için ulusal ve uluslar aras ölçekte neler yap labilir? Sürdürülebilir Turizmin Amaçlar Sürdürülebilir turizmin makro ölçekli amac ; turizme kaynak oluflturan, ekolojik, sosyal ve kültürel SORUde erleri koruyarak, turizm olay n bölge ekonomisine ve toplumsal yaflama sürekli katk da bulunacak flekilde gelifltirirken, gelecek kuflaklara da turistik eylemlerini gerçeklefltirebilecekleri bir dünya b rakmakt r. Bu temel D KKAT amaç kapsam nda sürdürülebilir turizmin alt amaçlar flu flekilde s ralanabilir AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

1. Ünite - Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi 9 (Ak nc, 2006: 54; Sark m, 2007: 92; Çak lc o lu, 2011); Tarihi, do al ve kültürel varl klar ile çevreyi korumak. Tarihi, do al ve kültürel varl klar turizme kazand rmak. Turizmi çeflitlendirerek, mevsimlere yaymak (12 ay turizm). Turizm gelirlerini art rmak (iç-d fl turist say s n art rarak, bu say ya hizmet edecek yatak kapasitesini, di er hizmetlerin say ve niteli ini art rmak). Ulafl m olanaklar n kolaylaflt rmak (tüm ulafl m türlerinin etkin olarak kullan m n sa lamak). Alt yap ve hizmet sorunlar n çözmek. Turizm sektörünün iflgücünü nitelik ve nicelik aç s ndan art rmak (e itimli iflgücünün önemi ve e itim olanaklar n n gelifltirilmesi). Turizm sektöründeki yat r m olanaklar n gelifltirmek. Turizm amaçl tan t m ve pazarlama etkinliklerini art rmak (Fuar, program, kitap say s n art r rken, uluslararas iflbirli ine önem vermek). Bu ilke ve amaçlar sürdürülebilir turizm planlamas n n her aflamas nda toplumsal sorumluluk, ekonomik verimlilik ve ekolojik duyarl l öne ç karmaktad r. SÜRDÜRÜLEB L R TUR ZM VE ÇEVRE ETK LEfi M 1972 y l nda Birleflmifl Milletler (UN) taraf ndan Stockholm de düzenlenen nsan ve Çevre konulu 1. Dünya Çevre Konferans nda; insan yerleflimlerinin planlanmas ve yönetiminden, çevre kirlili inin tespiti ve kontrolüne, ülkelerin kirlilikle u raflmadaki yetersizliklerinden, endüstrileflmifl ülkeler ile di er ülkeler aras ndaki kalk nma iliflkilerine, çevrenin korunmas na ve kültürel çeflitlili in önemine kadar pek çok konu ele al nm flt r. Konferans sonunda yay nlanan Stockholm deklarasyonu, sa l kl bir çevrede yaflamay temel insan haklar ndan biri olarak tan mlayarak, çevre konusuna yeni bir bak fl aç s getirmifltir (Uysal, 2002, s.44). Dünya Çevre ve Kalk nma Komisyonu nun 1987 y l genel kuruluna sunulan Bruntland Raporunda (Ortak Gelece imiz) çevre konusu yoksulluk, nüfus art fl, eflitsizlik ve çevre bozulmalar aras ndaki karfl l kl iliflkiler kapsam nda de erlendirilmekte ve çevre ile insan haklar, çevre koruma ile ekonomik kalk nma ve sosyal kalk nma aras ndaki ba nt lar tan mlanm flt r. Çevre konusuna uluslararas düzeyde ilk bütüncül yaklafl m ise 1992 y l nda Rio de Janerio da gerçeklefltirilen Birleflmifl Milletler Çevre Kalk nma Konferans nda benimsenmifltir. Gündem 21 olarak bilinen konferansta, çevre ile sürdürülebilir kalk nman n ekolojik, ekonomik ve sosyal boyutlar tüm alt bafll klar ile irdelenerek, bunlar n karfl l kl etkileflimlerinin sorguland bir 21. yüzy l gündemi oluflturulmufltur (Uysal, 2002: 44). Sürdürülebilir kalk nma kavram içinde yer alan çevre politikalar dört temel ilkeye dayanmaktad r. Bunlar (Tübitak, 2005): Kirleten öder ilkesi: Kirletenin çevrenin kabul edilebilir bir duruma getirilmesi için gerekli olan koruma ve kontrol maliyetlerinin tümü üretilen mal ve hizmetlerin de erine yans t lmal d r. Kullanan öder ilkesi: Temel olarak do al kayna n fiyat, do al kayna elde etmenin, dönüfltürmenin, kullanman n ve gelecek kullan m n n ortadan kalkmas n n alternatif maliyeti de dahil olmak üzere tüm maliyeti yans tmal d r. htiyat ilkesi: Çevre politikalar ve çevre bozulmas n n kaynak ve nedenlerini öngörebilmeli, bunlar engelleyebilmeli ve ortadan kald rabilmelidir. E er çevreye zarar tehdidi varsa gerekli bilimsel kesinlik olmasa bile gerekli önlemler ihtiyaten al nmal d r.

10 Turistik Alanlarda Mekân Tasar m Yerellik ilkesi: Çevre koruma konusunda politika oluflturulmas nda kat l m art rmay ve yerel sorunlar n politika oluflturma sürecini belirleyerek yerel otoritelerce çözümünü hedeflemektedir. Gündem 21, çevresel bozulma ve yoksullu un birbirleriyle yak ndan iliflkili oldu unu kabullenmekle birlikte, küresel çevrenin bozulmas nda özellikle sanayileflmifl modern ülkelerde bulunan sürdürülebilir olmayan üretim süreçleri ve tüketim kal plar n n etkin oldu unu vurgulamaktad r (Tübitak, 2005). Ülke ekonomilerinin temelini oluflturan ancak iyi planlan p, yönetilmemeleri durumunda çevresel bozulmalara yol açan sektörlerin içinde, ulusal ve uluslararas düzeyde gerçekleflen turizm sektörünün önemi büyüktür. Ülke ekonomilerinin temelini oluflturan di er sektörler neler olabilir? 4 Turizm hareketleri ço unlukla ekolojik hassasiyeti olan, çekim gücü yüksek fiziksel çevreler üzerinde bafllamakta ve geliflmektedir. Turizmin gereksinim duydu- u do al kaynaklar, kültürel zenginlikler, bina türleri, bunlara ait alt yap servisleri, e itimli eleman SORUve finansman ile oluflturdu u istihdam, pazar ve yap laflma dü- SORU flünüldü ünde; turizmin gerçekleflti i yerin fiziksel ve sosyal yap s n, dolay s yla o D KKAT çevrenin karakterini D KKAT de ifltirdi i görülmektedir. Çevre, insan ve di er canl lar n yaflamlar boyunca iliflkilerini sürdürdükleri ve karfl l kl etkileflim içinde bulunduklar fiziksel, biyolojik, sosyal, kültürel ve ekonomik ortamd r. Çevre, niteli ine göre fiziksel ve sosyal olarak ikiye ayr l r (Keles ve Harmanc, 1993: 20): AMAÇLARIMIZ Fiziksel çevre; insan n içinde yaflad varl n, özelli ini ve niteli ini fiziksel olarak alg lad AMAÇLARIMIZ çevredir. Do al ve yapay çevre olmak üzere ikiye ayr lmaktad r. Do al çevre; insan eliyle oluflturulmam fl çevredir. Canl lar (insan, bitki, hayvan topluluklar K T A P ve mikroorganizmalar) ve cans zlar (yer kabu u katmanla- K T A P r, toprak, su ve hava) do al çevrenin ö eleridir. Yapay (yap l ) çevre; insan eliyle oluflturulmufl çevredir (binalar, yollar, alt TELEV ZYON yap, TELEV ZYON an tlar vb.) Ortak yaflama durumu, Sosyal Çevre; bir fiziksel çevre içinde bulunan insanlar n ekonomik, toplumsal birbirinden farkl iki ve siyasi sistemleri gere i yaratt klar iliflkilerin tümüdür. organizman n yaflamlar n Çevre turizmin temel kayna olmakla birlikte, turizmden en çok etkilenen öge sürdürebilmek için NTERNET konumundad r. NTERNET birbirlerine gereksinim Bu durum bir ortak yaflama (symbiotic) iliflkisine benzetilebilir (Erdo an, 2011). Karfl l kl bir etkileflim söz konusudur. Çevre yok olursa veya kirle- duymalar d r. Birbirini tamamlay c l k ve birbirinden etkilenme söz nirse turizm var olamaz veya aktörleri için istenilen düzeyde tatmin sa layamaz. konusudur. Tersi durumda da turizmin kalitesi dolay s yla memnuniyet artar. Çevrenin turizme olan etkisi ile turizmin çevre üzerine olan etkileri dönüflümlü olarak gerçekleflmektedir. Çevrenin do al ve yapay kaynaklar turizm sektörünün kulland zenginliklerdir. Bozulmam fl çevreler turizm sektörünün do mas na ve geliflmesine öncülük ederler. Bozulmam fll n korunmas sektör için çok güçlü olumlu etkiler oluflturmakta ve turizmin devaml l n garanti etmektedir. Turizm geliflmelerinin istihdam yaratarak yerel halk n ekonomik kalk nmas na katk sa lamas, konaklama ve rekreasyon gereksinimini karfl layacak alt ve üst yap n n geliflmesi, kültürel etkileflim sa lamas, kültürel miras n korunmas gibi çevre üzerindeki olumlu etkileri yan nda, do al çevrenin kirlenmesi, tafl ma kapasitelerini aflan uygunsuz ve çirkin yap laflma nedeniyle çevresel kay plar n oluflmas, yo un talep nedeniyle ulafl m ve alt yap masraflar n n artmas, flora (bitki) ve fauna (hayvan) türlerinin azalmas, ekonomik gelir dengesizli inin

1. Ünite - Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi 11 oluflmas ve sosyal yaflant da oluflan bozulmalar gibi say s art r labilecek olumsuz etkileri de bulunmaktad r (fiekil 1.4). fiekil 1.4 Turistik Harcamalar stihdam ve Gelir Yerel Altya n n nfla Edilmesi Olumlu Etkiler Tafl ma Kültür De iflimi Do a/kültürel Miras n Korunmas Turizm Geliflmelerinin Çevresel Etkileri (Kaynak: Atik ve Sayan, 2006) Olumsuz Etkiler Sosyal Yaflam n De iflmesi Mimari Yap laflma Çevre Bozulmas Ulaflt rma/altyap Masraf n n artmas Do al Çevrenin Kirlenmesi Turizmin çevre üzerindeki etkilerinin olumlu veya olumsuz olmas afla da belirtilen faktörlere ba l olarak de iflmektedir; Turistik alan n fiziksel, sosyal ve ekonomik durumu, Turizmin geliflme türü (kitle turizmi, sa l k turizmi, k fl turizmi vb.) Turistin sosyal ve ekonomi durumu ile ziyaret amac, Turist say s, kal fl süresi ve beklentiler, Turistik alanda turizm ekonomisinin geliflme düzeyi ve kontrol edilebilirli i, Yerel ve merkezi yönetimlerin turistik alandaki uygulamalar ve ald klar önlemler, Özel sektörün konu ile ilgili tutum ve davran fllar Bu faktörler turizm geliflmelerinin turizm türü ne olursa olsun bir s n r olmas gerekti ini, bu s n rlar n afl lmas durumunda turistik organizasyonun çevresel kaynaklara zarar vermeye bafllad n göstermektedir. S n rlamalar, alan özelliklerine ba l olarak yap laflma koflullar ndan, fleklinden, yat r m türünden bafllamak üzere, turist say s n n belirlenmesi ve eylemlerin k s tlanmas na kadar indirgenebilir. Zaten sürdürülebilir turizm yaklafl m da turistik alana özgü tafl ma kapasiteleri belirlendikten sonra gelifltirilecek bir turizm planlamas n ön görmektedir. Böylece, alan n fiziksel ve sosyal de erleri korunurken, turistik geliflmenin sürdürülebilirli- i sa lanabilecektir. Ancak, çevre ve turizm aras ndaki etkileflimin olumsuzlu u çevre sorunlar n, dolay s yla sürdürülebilir turizm yaklafl m n ortaya ç karm flt r. Sürdürülebilir turizm, turizmin gelifli güzel, plans z, programs z ve uygun olmayan bir flekilde geliflerek turist kabul eden ev sahibi toplum üzerinde yaratt olumsuz çevresel etkilere bir cevap olarak ortaya ç km flt r (Aransson, 1994: 82). Fiziksel Çevre Üzerindeki Etkiler Turistik eylemin ve bu eylemi besleyecek organizasyonun (mekân-iflgücü-servisler) fiziksel çevre üzerinde oluflturdu u bask, kirlenme ve kay plar turizm sektörünün sorunlar n n temelini oluflturmaktad r. Tablo 1.1 ve Tablo 1.2 de turizmin gerçekleflti i fiziksel çevre üzerindeki olumsuz etkileri tematik bafll klar fleklinde tan mlanmaktad r.

12 Turistik Alanlarda Mekân Tasar m Tablo 1.1 Turizmin Do al Çevre Üzerindeki Olumsuz Etkileri (Kaynak: Öztürk, 1998: 58 ve Gündüz, 1999: 45 den de ifltirilerek, K sa Oval, 2005: 471) Etki Alanlar Toprak Hava Su Flora ve Fauna Görsel Nitelik Olumsuz etkiler Arazi kullan mlar n n de iflmesi sonucu tar m alanlar n n azalmas Jeolojik özelliklerin zarar görmesi (ma aralar, d fl kayal klar gibi) Topra n sertleflmesi ve yüzey su ak fl n n h zlanmas ile erozyon oluflumu Toprak kirlili i (flora ve faunan n yaflam ortamlar n n bozulmas ) Peyzaj n do al görüntüsünün bozulmas (e im de iflmesi vb.) Do al morfolojinin bozulmas (k y alanlar, da l k alanlar vb.) Araç emisyonlar ndan, fosil yak tlar n kullan lmas ndan oluflan hava kirlili i Hava kirlili i sonucu insan sa l n n fiziksel ve psikolojik olarak bozulmas Kötü kokular n artmas Flora ve faunan n zarar görmesi Suya ba l flora ve faunan n zarar görmesi Su kaynaklar n n kirlenmesi sonucu insan sa l n n zarar görmesi Denize ba l rekreasyonel aktivitelerin olumsuz etkilenmesi Afl r su kullan m sonucu su kaynaklar n n tükenmesi Denizlerin, yüzey ve taban sular n n kirlenmesi (kanalizasyon, sintine vb.at klar) Su ve toprak flora ve faunas n n yaflam mekânlar n n daralmas -yok olmas Yürüme ve araç yolu ile bitki örtüsünün ve ona ba l faunan n zarar görmesi Tür kay plar ile ekolojik dengenin bozulmas Hayvanlar n ticari mal olarak tüketilmesi, kontrolsüz avc l k nsanlar için gerekli olan besin kaynaklar n n azalmas Do al ve kültürel bitkilerin tahrip olmas, orman alanlar n n azalmas Biyotoplar n bölünmesi (içe veya d fla göç) Rekreasyon olanaklar n n azalmas Binalar, park alanlar ve reklam panolar n n yaratt görsel kirlilik Orman ve k y alanlar n n do al peyzaj görüntüsünün bozulmas

1. Ünite - Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi 13 Etki Alanlar fiehir Formu Alt Yap Görsel Etki Erozyon Kirlilik Olumsuz etkiler fierit halinde geniflleme ve yay lma sonucu kesintisiz k y yerleflimi oluflmas fiehrin s n rlar n n ve yap l çevre karakterinin de iflmesi Konut-endüstri alanlar ndaki arazi kullan mlar n n de iflmesi (konutlar n otele veya yeme-içme tesislerine dönüflmesi gibi) Belirli dönemlerde turistik alandaki nüfusun afl r art fl na ba l tafl ma kapasitesi sorunu Turistik yerleflmenin ikincil konut (tatil konutu) alanlar yla bo ulmas Alt yap n n afl r yüklenmesi Yap l alan-yeflil doku dengesinin bozulmas Yeni mimari stiller (geleneksel yap kültürünün kaybolmas ) nsan yo unlu unun yaratt görsel doluluk Yanl fl yap laflma ile erozyona sebep olunmas Araç-yaya trafi inin bina de erlerine zarar vermesi (vibrasyon etkisini de kapsar) Turistlerden ve turist trafi inden kaynaklanan hava kirlili i fiehrin alt yap s n n afl r yüklenmesinden kaynaklanan su kirlili i Afl r betonlaflmaya ve yap laflmaya ba l görsel kirlilik Reklam panolar n n ve klima d fl ünitelerinin yaratt görsel kirlilik Yenilenebilir enerji kaynaklar n n tasar m aflamas nda ele al nmamas n n yaratt görsel kirlilik Tablo 1.2 Turizmin Yapay (Yap l ) Çevre Üzerindeki Olumsuz Etkileri (Kaynak: Öztürk, 1998: 59 dan de ifltirilerek, K sa Oval, 2005: 471) Turizmin türü ne olursa olsun çevre ile aras ndaki etkileflimin boyutu ve bunun insan üzerindeki etkileri önem kazanmaktad r. Turizm sektörünün fiziksel çevreden sürdürülebilir biçimde yararlanabilmesi için sürdürülebilir turizm geliflmesinin iyi planlanmas, yönetilmesi ve kontrollü uygulanmas gerekmektedir. Sürdürülebilir turizm ayn zamanda turizmin etkilerinin süreç içinde izlendi i, de erlendirildi i ve günün teknolojik ve bilimsel koflullar do rultusunda korumakullanma süreçlerine yeniden yön veren bir yaklafl m benimser. Bu da çevre ile turizm aras ndaki etkileflimin sürekli takibini, bozulmalar n önceden veya olmadan ön görülebilmesi sonucunu do urur. Böylesi bir durumda; do al kaynaklar üzerindeki bask n n azalaca, kayna n korunmas na ba l olarak turistik eylem çeflidinin artaca, kullan lmayan binalar n veya kentsel dokular n yenilenmesi ve yeniden fonksiyon kazand r lmas yoluyla yap laflma alanlar n n azalaca, tarihi binalar n korunarak gelecek nesillere kültür miras olarak aktar laca, çevre koruma amaçl projelere deste in artaca, yenilenebilir temiz enerjilere yönelimin önem kazanaca, turizmin tüm aktörleri için yarar sa lay c nitelikte gerçekleflece i unutulmamal d r. Sosyal Çevre Üzerindeki Etkiler Önceleri dostlu u ve kültürleraras iliflkiyi bafllatma görevi üstlenen turizm olgusu 20.yüzy l n sonlar na gelindi inde yerini yüksek ekonomik getiri anlay fl na b rak-

14 Turistik Alanlarda Mekân Tasar m m fl, sonuçta ekoloji ve toplum olumsuz etkilenmifl, kiflisel yararlar kamu yarar n n önüne geçmifl, k sa süreli avantajlar gelece i olumsuz etkilemifltir (Fr tz, 1998: 70). Turizmin sosyal etkilerinin de erlendirilmesi konusunda, ev sahibi yerel halk ve turist aras ndaki karfl l kl etkileflimin ele al nmas gerekmektedir. Çünkü turizm, fiziksel çevre çekicilikleri nedeni ile farkl sosyal ve kültürel yap ya sahip toplumlar aras nda bir etkileflim kurmaktad r. Etkileflim egemen modern toplumlar n kültürüyle geleneksel toplumlar n kültürü aras nda gerçekleflmekte ve a rl kl olarak geleneksel toplumun sosyal yap s de iflime u ramaktad r (Gündüz, 1999: 48). Turizmin sosyal ve kültürel etkisi demek orada de erler sisteminin, bireysel davran fllar n, aile iliflkilerinin, ortaklafla yaflam tarz n n, ahlak davran fllar n n güvenlik seviyesinin, geleneksel seramonilerin de iflmesi demektir. Tablo 1.3 de turizmin sosyal çevre üzerindeki olumsuz etkilerine tematik bafll klar içinde de inilmektedir. Tablo 1.3 Turizmin Sosyal Çevre Üzerindeki Olumsuz Etkileri (Kaynak: Öztürk, 1998: 60 dan uyarlanm flt r) Etki Alanlar Tarih Dil Din Gelenekler Güvenlik Sa l k E itim De erler Olumsuz etkiler Vandalizm sonucu sanat eserlerinin zarar görmesi Kültürel arazi yap s n n de iflmesi, zarar görmesi Geleneksel konuttan uzaklafl larak bat formlu kullan lan konutlara dönüflüm Anadilde bozulmalar olmas (bat kelimelerinin dile yerleflmesi) Dini uygulamalar n azalmas Dini yerlerin artan ziyaretçi say s nedeni ile bask alt nda olmas Küresel sermaye nedeni ile geleneksel ekonominin de iflimi, bireyselli in art fl Televizyonlarda bofl vakit geçirme süresinin art fl Geleneksel yeme al flkanl klar n n de iflmesi (Fast-food) Kültürel bozulma Terörizm eylemlerinin artmas Can ve mal güvenli inin azalmas Uyuflturucu ticaretinin artmas Ziyaret edilen ülkelerden hastal k alma veya hastal k yayma (Aids, zührevi hastal klar) Uyuflturucu, alkol kullan m n n yayg nlaflmas ve alt yafl grubuna inmesi Çevre koruma bilinci geliflmemifl turist odakl kirlilikler ve tahribatlar Aile yap s ve de erlerdeki de iflim Fahifleli in ve suçun artmas Kumar oyunlar n n artmas Toplumsal katmanlar aras nda çat flma Yabanc turistin ekonomik getiri arac olarak görülmesi, buna koflut yerli turistin hor görülmesi (ahlaki de er kayb ) Turiste benzeme arzusu (öz de erlerle çeliflme) Yukar da say lan bu etkiler iyi planlanamam fl turizm hareketlerinin insan üzerindeki olumsuz yans malar d r. Tüm bu nedenler, yani kaybedilen veya bozulan

1. Ünite - Sürdürülebilir Turizm ve Çevre liflkisi 15 sosyal-kültürel ortamlar turistler içinde çekicili ini yitirmekte ve dolay s yla turizm kendi varl k nedenini tüketerek, turistik organizasyonun sürdürülebilirli ini ortadan kald rmaktad r. Sürdürülebilir turizmin ilke ve amaçlar kapsam nda sosyal çevrede olumlu etkiler olarak; turistin ve yerel halk n çevre ve kaynak koruma konusunda bilinçlenmesinin, kayna n korunma sürecine bireysel katk sa layaca ve böylelikle sektörün sürdürülebilir yaklafl mlarla gelifltirilmesine verilen deste in artaca, kültürleraras etkileflimin artmas na paralel olarak, sosyal farkl l klara duyulan tolerans n artaca, kültürel kaynaklara duyulan ilgi ile müzelerin say lar n n artaca, kültürel çeflitlili e verilen öneme paralel olarak, geleneksel el üretimi heykel, zanaat, sanat eserleri pazarlar n n artaca, geleneksel drama, müzik ve dansa olan ilginin artaca, geleneksel festival, fuar ve spor organizasyonlar n n yeniden canlanaca, yiyecek çeflitlerinin artaca ön görülmektedir. Sürdürülebilir turizmin etkin biçimde uygulanmas durumunda özgün kültürel yap lar korunurken, etkileflim içinde olan iki kültürün birbirlerini tan malar ve yaflamsal zenginliklerini deneyimlemeleri sa lanacakt r. Böylelikle tek kültürlülük sorunu ortadan kalkarak, kültürel zenginlik turizmi do uran temel bir kaynak olarak gelecek kuflaklarda da varl n sürdürecektir. Ekonomik Yap Üzerindeki Etkiler Sosyo-ekonomik bir olgu olan turizm gerçekleflti i alandaki fiziksel mekân makro ve mikro ölçekte yeniden flekillendirirken, bölge ekonomisini canland rmakta, kendisiyle iliflkili alt sektörleri gelifltirerek onlar yönlendirmektedir. Turizmin önemli etkilerinden biri de, toplum yaflam n n ve kalk nman n önemli bir dinami- i olan ekonomik yap üzerinde gerçekleflmektedir. Turizmin ekonomik yap üzerindeki etkileri monoter karakterli ve reel karakterli olmak üzere ikiye ayr lmaktad r. Turizmin monoter karakterli etkilerini (Ery lmaz vd., 2006: 155); turizm hareketlerinin döviz arz n art rarak ödemeler bilançosu aç klar n n azalt lmas na katk da bulunmas, milli paraya de er kazand rmas, turizm gelirlerinin tekrar da l m yoluyla ekonominin canlanmas, turizm talebinin artmas na paralel olarak yat r mlar n h zlanmas, milli de er üzerinde katma de er etkisinin bunmas, devletin vergi gelirlerini art rmas, iç fiyatlar üzerindeki etkileri oluflturmaktad r. Turizmin reel karakterli etkileri ise (Ery lmaz vd., 2006: 155); istihdam etkisi, sektörler üzerindeki etki (geliflime ve turizmle ilgili turizm dan flma bürolar, turizm polisi gibi yeni faaliyet türlerinin ortaya ç kmas na katk ), alt yap ya etkileri oluflturmaktad r. Ülkelerin ekonomik kalk nmay sa lanmada yaflad klar en büyük sorun finans konusu olmaktad r. Finansman genellikle döviz kazanc ile sa land ndan, turizm sektörü gibi döviz kazand rma potansiyeli yüksek sektörler ödemeler dengesini ve gayrisafi milli hâs lay ülke ekonomisi lehine olumlu etkileyerek, istihdam art rmas nedeniyle öncelikli olarak teflvik edilmektedir. Fiziksel mekân n makro ölçekte flekillendirilmesi; bölgeye yol, köprü, havaalan, demiryolu gibi ulafl m yap lar ile konaklama yap lar ve yemeiçme-e lence mekânlar n n inflas n mikro ölçekte flekillendirilmesi ise, haberleflme, enerji, su, kanalizasyon vb. alt yap yat r mlar n n yap lmas n tan mlamaktad r.

16 Turistik Alanlarda Mekân Tasar m Turizmin ekonomik yap üzerindeki etkilerini olumlu ve olumsuz olmak üzere s n flamak da mümkündür. Turizmin ekonomik yap üzerindeki olumlu etkileri (Kreag, 2001); Tablo 1.4 Turizmin Ekonomik Yap Üzerindeki Olumlu ve Olumsuz Etkileri (Kaynak: Kreag, 2001) Olumlu etkiler Gelir düzeyinin artmas na katk da bulunmas (yaflam standart n n yükselmesi ile) Olumsuz etkiler Ürün ve hizmet fiyatlar n n yükselmesi Yerel ekonominin geliflimini sa lamas Turizm ve di er sektörler aras nda arazi talebi için rekabet oluflmas stihdam n artmas na olanak sa lamas Arazi ve konut fiyatlar n n artmas Yeni ifl olanaklar n n do mas (turizme ba l Yaflam maliyetinin yükselmesi yan sektörlerin geliflimi) Vergi gelirlerinin ve kamusal yat r m n artmas Yabanc ifl gücü oran n n yükselmesi Ulafl m alt yap s n n geliflmesi Al flverifl olanaklar n n artmas d r. Yol bak m ve ulafl m maiyetlerinin atmas, stihdam n mevsimsel turizm riski alt nda olmas Düflük ücretli ifllerin ortaya ç kmas Sektörden elde edilen kar n yabanc yat r mc taraf ndan yurt d fl na ç kar lmas Sürdürülebilir turizm, turistin gitti i yerlerdeki kültürel yaflam flekline do rudan kat l m n amaçlamaktad r. Yerel halk ile turistin do rudan temas turistin sosyalkültürel deneyimlerinin onu tatmin edecek düzeyde gerçekleflmesini sa larken, turizm ekonomisinin yerel halka ve yerel yönetime do rudan ulaflmas na da olanak tan maktad r. Böylelikle, yerel ekonomiler desteklenmekte ve güçlendirilmektedir. Bölge halk n n yaflam standard yükselmekte, yerel yönetimin finans kaynaklar n n artmas na ba l olarak kentsel çevre olumlu yönde de iflmekte, hizmetlerin standard artmakta, yerel yat r mc küresel ölçekli büyük yat r mc lar ile yar flma riskinden uzaklaflmakta ve yerel halk sürdürülebilir turizm ile ilgili süreçlere do rudan kat larak karar mekanizmalar nda görev alabilmektedir. Yerel halk n yaflad bölgenin de erleri ile ekonomik getiri sa lamas, bu de- erlerin do al koruyucusu olmas sonucunu do urmaktad r. Bu ba lamda kendi kendini gelifltiren ve baflar s n yaratan bir sektör haline gelebilmesi için turizm, yerel halk n karar verdi i, yerel kapasitelere dayal yenilenebilir ve sürdürülebilir bir kaynak endüstrisi olarak planlanmal ve yönetilmelidir (R zao lu, 1993: 146). Sonuçta sürdürülebilir turizmin ilke ve amaçlar n n tüm turizm türlerinin planlamalar na yön vererek, kontrollü ve etkin biçimde uygulanmas, çevre ve turizm aras ndaki etkileflimin olumluluk boyutunun artmas n sa layacak ve turizm kendi öz kaynaklar n koruyup gelifltirerek, gelecekte de var olabilecektir. Ancak, sürdürülebilir turizm her ne kadar do ru de erler üzerine kurulmufl olsa da uzun süreçte kademeli olarak gelifltirilmedi i, çevre koruma ve insanca yaflama koflullar n sa layacak politikalara gerekli finanslar oluflturulamad takdirde sürdürülmesi mümkün olmayacakt r.