KIRSAL KALKINMA PLANI

KIBRIS TÜRK toplumu Kıbrıs ın Kuzey Kesimi Đçin GEÇĐCĐ KIRSAL KALKINMA PLANI 2008-2011 (2.Güncelleştirme) Lefkoşa 15 Haziran 2010 1

ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ... 7 KISIM I DURUM ANALĐZĐ... 8 I 1 ARKA PLAN... 8 I 1.1 Bölgenin Profili... 9 I - 1.2 Đklim... 9 I 1.3 Makro-Ekonomik ve Sosyal Durum... 11 I 1.3.1 Temel Makro-Ekonomik Göstergeler... 11 I 1.3.2 Temel Sosyal Göstergeler... 12 I - 1.4 Topluluk Müktesebatının Durumu... 15 I 2 TARIM, BALIKÇILIK VE GIDA ĐŞLEME... 16 I - 2.1 Tarım, Balıkçılık ve Gıda Endüstrisinin Ekonomik Yapı Đçerisindeki Yeri... 16 I - 2.1.1 GSMH ya Katkı... 16 I - 2.1.2 Đstihdam... 17 I - 2.1.3 Dış Ticaret... 17 I - 2.2 Tarımsal Üretim Đçin Doğal Kaynaklar... 19 I - 2.2.1 Arazi Kullanımı... 19 I - 2.2.2 Arazi Mülkiyeti, Çiftlik Yapısı ve Emek... 21 I - 2.2.3 Sulama ve Su Yönetimi... 21 I - 2.3 Tarım Ürünleri... 23 I - 2.3.1 Bitkisel Ürünlerin Üretimi, Đşlenmesi ve Pazarlanması... 23 I - 2.3.1.1 Tahıl Ürünleri... 23 I - 2.3.1.2 Patates... 28 I - 2.3.1.3 Sebze Üretimi ve Seracılık... 30 I - 2.3.1.4 Narenciye... 32 I - 2.3.1.5 Zeytin, Keçiboynuzu ve Üzüm... 34 I - 2.3.2 Hayvancılık: Üretim, Đşleme ve Pazarlama... 37 I - 2.3.2.1 Süt Üretimi Endüstrisi... 42 I - 2.3.2.2 Hayvan Kesimi, Et Ürünleri Đşleme ve Atıkların Dönüşümü... 45 I - 2.4 Organik Tarım... 51 I - 2.5 Balıkçılık ve Su Ürünleri... 52 I - 2.6 Tarımsal Araştırma, Eğitim Öğretim ve Tarımsal Yayım... 54 I - 2.7 Tarım ve Gıda Sanayine Bütçe Desteği ve Diğer Finansman Desteği... 55 I - 2.8 Tarımsal Pazarlama Kurulları ve Tarımla Đlgili Diğer Kuruluşlar... 56 I-3 ÇEVRE, ARAZĐ YÖNETĐMĐ VE ORMANCILIK... 59 I - 3.1 Su Kaynakları... 59 I 3.2 Toprak Koruma... 61 I 3.3 Biyolojik Çeşitlilik... 62 I 3.4 Ormancılık... 66 I 4 KIRSAL ALANLAR... 71 I - 4.1 Kırsal Alan Tanımı... 71 I - 4.2 Yerel Yönetişim... 72 I - 4.3 Kırsal, Teknik ve Sosyal Altyapı... 75 I - 4.3.1 Pazarlar ve Ticaret Altyapısı... 75 2

I - 4.3.2 Ulaşım ve Đletişim... 75 I - 4.3.3 Enerji Tesisleri... 75 I - 4.3.4 Su Temini... 76 I - 4.3.5 Katı Atık ve Atık Su Yönetimi... 76 I - 4.3.6 Sosyal Hizmetler ve Tesisler... 77 I - 4.4 Kırsal Ekonomi ve Đstihdam... 79 I - 4.4.1 Kırsal Ekonominin Yapısı... 79 I - 4.4.2. Kırsal Alanlardaki Alternatif Ekonomik Faaliyetler... 79 I - 4.4.2.1 Kırsal Turizm... 79 I - 4.4.2.2 Geleneksel El Sanatları... 81 I - 4.4.2.3 Geleneksel Yerel / Niş Ürünler ve Gıda Ürünleri... 82 I 5 SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 1... 84 I 6 SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 2... 85 I 7 SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 3... 88 I 8 SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 4... 90 KISIM II KIRSAL KALKINMA PLANI NIN STRATEJĐSĐ... 91 II-1 STRATEJĐ VE KÜRESEL DENGE... 91 II 1.1 Stratejinin Hedefleri... 91 II - 1.2 Eksenler arasındaki denge... 96 II-2 ÖNCEKĐ TEKLĐF ÇAĞRILARINDAN EDĐNĐLEN DENEYĐM... 100 II-3 LĐZBON VE GOTHENBURG STRATEJĐLERĐ ĐLE TUTARLILIK... 101 II-4 TOPLULUK ÖNCELĐKLERĐNE UYGUNLUK... 102 KISIM III EKSENLER VE ÖNLEMLER... 108 III - 1 Eksen 1 TARIM PĐYASASININ ETKĐNLĐĞĐNĐN ARTIRILMASI... 108 III - 1.1 Önlem 1.1 Mesleki Eğitim, Bilgi ve Enformasyon... 108 III - 1.2 Önlem 1.2 Tarım Danışmanlığı ve Kırsal Yayım Hizmetleri Sağlanması... 108 III - 1.3 Önlem 1.3 Genç Çiftçilerin Desteklenmesi... 108 III - 1.4 Önlem 1.4 Yarı-geçimlik Çiftçiler için Destek... 113 III - 1.5 Önlem 1.5 Çiftliklerin ve Balıkçılığın Modernizasyonu... 116 III - 1.6 Önlem 1.6 Üretici Gruplarının Kurulması için Destek... 127 III - 1.7 Önlem 1.7 Tarımsal Ürünlere ve Balıkçılık Ürünlerine Değer Katılması... 133 III - 2 Eksen 2 DOĞAL KAYNAKLARIN KORUNMASI VE GELĐŞTĐRĐLMESĐ... 145 III - 2.1 Önlem 2.1 Doğa dostu tarım ödemeleri... 145 III - 2.2 Önlem 2.2 Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve Yönetimi... 145 III -3 Eksen 3 KIRSAL ALANLARDAKĐ YAŞAM KOŞULLARININ ĐYĐLEŞTĐRĐLMESĐ 148 III - 3.1 Önlem 3.1 Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi... 148 III - 3.2 Önlem 3.2 Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler, Kırsal Mirasın Korunması... 153 III - 4 Eksen 4 Yerel Yönetişimin Đyileştirilmesi (LEADER Yaklaşımının Yerleştirilmesi) 159 III 4.1 Eksen 4 Yerel Kalkınma Stratejilerinin Tasarımı Đçin Gerekli Kapasitenin Oluşturulması... 161 III - 4.2 Önlem 4.2 Taslak Yerel Kalkınma Stratejilerinin Geliştirilmesi... 165 KISIM IV FĐNANSMAN PLANI... 171 IV-1 ÖNLEMLERE GÖRE AB KATKISI... 171 IV-2 EKSEN VE ÖNLEMLERE GÖRE FĐNANSMAN PLANI... 172 IV-3 KKP FĐNANSAL ÖZET TABLOSU... 174 3

KISIM V TAMAMLAYICILIK... 175 V-1 EKSENLER ARASI... 175 V-2 AB VE DĐĞER DONÖRLERĐN DEVAM EDEN PROJELERĐ ĐLE TAMAMLAYICILIK... 176 V-3 GEÇERLĐ BÜTÇE POLĐTĐKALARI ĐLE ĐLĐŞKĐ... 179 KISIM VI -YÜRÜTME, ĐZLEME VE DEĞERLENDĐRME... 180 VI-1 YÜRÜTME DÜZENLEMELERĐ... 180 VI 2 ĐZLEME SĐSTEMĐ... 180 KISIM VII TANITIM VE GÖRÜNÜRLÜK... 183 VII-1 POTANSĐYEL YARARLANICILARIN BĐLGĐLENDĐRĐLMESĐNE YÖNELĐK EYLEMLER... 183 VII-2 YARARLANICILARI AB KATKISI HAKKINDA BĐLGĐLENDĐRMEYE YÖNELĐK EYLEMLER... 184 KISIM VIII KKP DANIŞMA SÜRECĐ... 185 KISIM IX ORTAK ĐLGĐ ALANI ĐÇERĐSĐNDEKĐ DĐĞER KONULAR... 187 UYARI NOTU Kıbrıs ın Kuzey kesimi için Geçici Kırsal Kalkınma Planı içerisinde belirtilen görüşler Kırsal Kalkınma Destek Ekibi nin görüşleri olmakla birlikte hiçbir şekilde Avrupa Komisyonu nun görüşlerini temsil ediyor olarak kabul edilemez. Kıbrıs ın kuzey kesiminde yürürlükte olan mevzuat veya genel amaçla ilgilenilen bölgelerde 1 faaliyet gösteren kurumlara dair referans verildiği takdirde amaç; Kıbrıs Türk Toplumu nun yapısal özelliklerinin ve sistemlerinin anlaşılmasının sağlanmasıdır. Ancak bu durum hiçbir şekilde, doğrudan yada dolaylı olarak bu kurumların politik, yasal, kurumsal veya yönetimsel statülerini kabul etme niyetini ima etmez. 1 Konsey Düzenlemesi no. 389/2006 Madde 1(2) 4

KISALTMALAR OHB Organize Hayvancılık Bölgesi TÇB Tarımsal Çalışma Birimi IPKS Đngiliz Perakende Konsorsiyum Standartları o C Santigrat Derece OTP Ortak Tarım Politikası HTÇ Hibe Teklif Çağrısı DG Danışmanlık Grubu APE Ana Planlama Ekibi STĐ Stratejik Toplum Đlkeleri STK Sivil Toplum Kuruluşları m³ Metre Küp AÇG Ana Çalışma Grubu Dn Dönüm (1.338 Dekar) Dka Dekar (1.000 metrekare ya da hektarın 1/10 u) AK Avrupa Komisyonu AAD Avrupa Adalet Divanı ABKM Avrupa Birliği Koordinasyon Merkezi AB 27 Üye Ülkeli Avrupa Birliği (2006 dan beri) AB-15 15 Üye Ülkeli Avrupa Birliği AB-25 25 Üye Ülkeli Avrupa Birliği (2004 ten beri) Avro Avro (veya ) AKGG Avrupa Komisyonu Görev Gücü GSMH Gayri Safi Milli Hasıla CBS Coğrafi Bilgi Sistemi GLOBALGAP Đyi Tarım Uygulamaları Đçin Global Ortaklık ha Hektar (10.000 metrekare) HACCP Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi YDD Yüksek Doğa Değeri ÖKA Önemli Kuş Alanı BĐT Bilgi ve Đletişim Teknolojileri ĐSO Uluslararası Standartlar Örgütü LEADER Kırsal Kalkınma Faaliyetleri arasındaki bağlantı (K.Tüz.1698/05 Eksen 4 ) HB Hayvancılık Birimi Km Kilometre m Metre Mm Milimetre NATURA 2000 AB Kapsamında Doğa Koruma alanları ağı (1992 Habitat Direktifi) NTB Nitrata Duyarlı Bölgeler MUP Müktesebata Uyum Programı PYB Program Yönetim Birimi ppm Milyonda bir PRAG Avrupa Komisyonu Dış Faaliyetleri için Sözleşme Prosedürleri Pratik Kılavuzu KK Kırsal Kalkınma KKP Kırsal Kalkınma Planı KKDE Kırsal Kalkınma Destek Ekibi KOBĐ Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler ÖÇKA Özel Çevre Koruma Alanı SIT Özel Đlgi Turizmi SK Stratejik Kurallar km 2 Kilometre kare SWOT Güçlü yönler, zayıf yönler, fırsatlar ve tehditler 5

TAIEX KTt TL Ton KTA BM Teknik Destek ve Bilgi Değişim Ofisi Kıbrıs Türk Toplumu Türk Lirası Ton (1 Ton=1,000Kg) Kullanılan Tarım Alanı Birleşmiş Milletler 6

ÖNSÖZ Bu Kırsal Kalkınma Planı, dokuz kısımdan oluşmaktadır. Söz konusu kısımlar içerisinde yer alan konular aşağıda belirtilmektedir: KISIM I DURUM ANALĐZĐ başlığı altında yer alan konular şunlardır: Kıbrıs ın kuzey kesiminin temel fiziksel, ekonomik ve sosyal özelliklerinin genel bir sunumu. Kanal ya da zincir yaklaşımını (üretimden işleme ve pazarlamaya kadar tüm aşamalar) kullanarak ilgili tarım ve hayvancılık alt sektörlerinin başlıca özelliklerini ele alarak ana hatlarıyla tarım sektörünün analizi. Muhtemel müdahale alanları ile ilgili genel bilgilerin de yer aldığı çevre analizi (su kaynakları, toprak koruma, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık). Kırsal alanların analizi (tanım, kırsal ve teknik altyapı, kırsal ekonomi, var olan ya da muhtemel gelir getirici alternatifler ve bunlar önündeki engeller). EKSEN 1, EKSEN 2, ve EKSEN 3 için kapsamlı SWOT analizi ve önceliklerin belirlenmesi. KISIM II KKP NIN STRATEJĐSĐ başlığı altında yer alan konular şunlardır: Hedeflerin, stratejinin ve stratejik dengenin tanımlanması. Daha önceki pilot teklif çağrılarından edinilen deneyimlerin tanımlanması. Lizbon ve Gothenburg Stratejileri ile Topluluk önceliklerine uygunluk analizi. KISIM III EKSENLER VE ÖNLEMLER başlığı altında yer alan konular şunlardır: Eksen 1, Eksen 2, Eksen 3 ve Eksen 4 kapsamındaki 12 önlem ve alt önlemin tanımı. KISIM IV FĐNANSMAN PLANI başlığı altında yer alan konular şunlardır: Önlem bazında AB katkısı Eksenler ve Önlemler bazında Mali Plan Önlem ve Alt Önlemler Đçin Uygulama Planı KISIM V TAMAMLAYICILIK başlığı altında yer alan konular şunlardır: AB ve Diğer Donörler tarafından sağlanan destekle uygulanmakta olan projeler ve uygulanmakta olan bütçe politikaları ile eksenler arasındaki, tamamlayıcılık durumu. KISIM VI YÜRÜTME, ĐZLEME VE DEĞERLENDĐRME başlığı altında yer alan konular şunlardır: KKP nın yürütülmesi ile ilgili düzenlemeler ve izleme sistemi. KISIM VII TANITIM VE GÖRÜNÜRLÜK başlığı altında yer alan konular şunlardır: Potansiyel yararlanıcıların önlemler ve AB katkısı konusunda bilgilendirilmesine yönelik eylemler. KISIM VIII KKP DANIŞMA SÜRECĐ başlığı altında yer alan konular şunlardır: Planın tasarlandığı ve kabul edildiği danışma süreci. KISIM IX ORTAK ĐLGĐ ALANI ĐÇERĐSĐNDEKĐ KONULAR başlığı altında yer alan konular şunlardır: Toplumsal cinsiyet ve ayrımcılık konularına yönelik olarak kabul edilen temel prensipler. 7

I 1 ARKA PLAN KISIM I DURUM ANALĐZĐ Birleşmiş Milletler in Kıbrıs sorununa kapsamlı bir çözüm getirme planı konusunda gerekli konsensüsün sağlanamamasından sonra 2, 1 Mayıs 2004 tarihli beşinci AB genişlemesi çerçevesinde Kıbrıs, fiilen bölünmüş bir ada olarak kabul edilmiştir. Sonuç olarak, 2003 Katılım Anlaşması nın 10. Protokolü uyarınca Kıbrıs bir bütün olarak AB ne girmiş; ancak Topluluk Müktesebatı, adanın kuzey kesiminde askıya alınmıştır. Bu durum, diğer şeylerin yanı sıra, şu anlama gelmektedir: bahsi geçen bu bölgeler, AB nin parasal ve gümrük sınırları dışında kalmaktadır. Söz konusu askıya alma kararı bölgesel alanlara yönelik olup, Kıbrıslı Türklerin AB vatandaşları olarak edindikleri kişisel haklar ile herhangi bir ilgisi bulunmamaktadır. Kıbrıs Türk toplumunun (KTt) AB ile birlikte ortak bir geleceğe sahip olmada açıkça istekli olduğunu addeden AB Konseyi, 26 Nisan 2004 tarihinde bir tavsiye kararı almıştır. Bu tavsiye doğrultusunda, anlaşma halinde halihazırda Kıbrıs ın kuzey kesiminin kullanımına tahsis edilmiş olan 259 milyon Avro nun, bu toplumun soyutlanmasına bir son vermek, KTt nin ekonomik kalkınmasını teşvik etmek ve adanın ekonomik anlamda bütünleşmesine ve iki topluluk ile AB arasındaki bağlantının kuvvetlendirilmesine özen gösterilmesi suretiyle Kıbrıs ın yeniden birleştirilmesine yardımcı olmak amacıyla kullanılması söz konusudur. Konsey den gelen bu çağrıya yanıt veren Avrupa Komisyonu (AK) kapsamlı bir yardım ve ticaret önlemleri paketi sunmuş olup, KTt nun ekonomik kalkınmasını teşvik etmeye yönelik mali destek aracını ortaya koyan 389/2006 sayılı Konsey Tüzüğü 27 Şubat 2006 tarihinde kabul edilmiştir. Kıbrıs ın kuzey kesimi için 2008-2011 Kırsal Kalkınma Planı (KKP), AK tarafından finanse edilen Kırsal Kalkınma Destek Ekibi nin yardımı ve desteği ile KTt nun kırsal kalkınma politikası birimi tarafından hazırlanmıştır. KKP nın amaçları ve işleyiş mekanizmaları, temel hedefi çevrenin korunması ve yaşam kalitesinin yükseltilmesi yoluyla tarım piyasasının etkinliğini artırmak olan AB Kırsal Kalkınma Politikası nda (1698/2005) yer alan amaç ve işleyiş mekanizmalarını bire bir yansıtmaktadır. KKP nın aşağıda belirtilen hususlara katkıda bulunması gerekmektedir: tarımsal üretimin, gıda işleme ve pazarlama süreçlerinin yeniden yapılandırılması ve modernleştirilmesi (yeni üretim sistemlerinin uyarlanmasını, AB müktesebatına uygun kalite, veterinerlik, bitki sağlığı ve gıda güvenliği standartlarının aşamalı olarak uygulamaya konmasını ve kırsal altyapı ve sulama sistemlerinin iyileştirilmesini destekleyerek), çevrenin iyileştirilmesi ve korunmasının artırılması, kırsal alanda istihdam olanaklarının yaratılması ve yaşam kalitesinin artırılması. KKP, dış ticaret ile ilgili olarak yaşanan sorunlar, piyasa fiyatları, girdi maliyetleri, çiftlik ve sanayi işletme giderlerinin desteklenmesi ile hayvan ve bitki sağlığı gibi kırsal bölgeleri ve KTt nun tarım ve gıda sektörlerini etkileyen tüm sorunlara hitap etmek amacını taşımamaktadır. KKP 2008-2011, Kıbrıs ın kuzey kesiminin tarımsal ve kırsal kalkınma durumunu ortaya koymakta, ilgili konuların güçlü yönleri ve zayıf yönleri ile fırsatları ve tehditleri ekonomik, sosyal, altyapısal ve teknik açıdan analiz etmekte, stratejik hedefleri ortaya koymakta ve AK tarafından KTt na sağlanan mali 2 24 Nisan 2004 tarihinde aynı anda yapılan referandumlarda Kıbrıslı Türklerin evet kararına karşılık, Kıbrıslı Rumlardan hayır kararı çıkmıştır. 8

yardım paketinin 18.8 milyon Avro tutarındaki kısmının 3 alanları (önlemleri) belirlemektedir. dağıtımı için öncelikli I 1.1 Bölgenin Profili Kıbrıs, Doğu Akdeniz havzasının kuzeydoğu ucunda, 34 33' - 35 34' kuzey enlemleri ve 32 16' - 34 37' doğu boylamları arasında yer almaktadır. 9.251 km 2 lik yüzölçümü ile, Sicilya ve Sardunya dan sonra Akdeniz in üçüncü büyük adasıdır. Adanın yaklaşık uzunluğu 224 km, en geniş kısmı ise 96 km dir. Kuzeyde Türkiye (60 km), doğuda Suriye (96 km), güneyde Mısır (385 km), doğuda Yunanistan (Rodos 380 km), Lübnan ve Đsrail Kıbrıs a komşu olan ülkelerdir. Şekil 1 Kıbrıs Haritası Kıbrıs ın kuzeyi ve Kıbrıs Cumhuriyeti ni birbirinden ayıran çizginin uzunluğu, yaklaşık 208 km dir. Kıbrıs ın kuzeyde yer alan kesimi, ki 3.298 km 2 ile toplam ada yüzölçümünün %35 ini oluşturmaktadır ve çok çeşitli tabiat özelliklerine sahip bir bölgedir. Kuzey kıyı şeridi boyunca, 1.000 metrenin hemen üzerinde bir yüksekliğe sahip olan Güzelyurt körfezinin iç kısımlarından doğuya doğru uzanan ve kireçtaşından oluşan Beşparmak sıradağları yer almaktadır. Dağların yükseltisi, Karpaz yarımadasına doğru giderek azalmaktadır. Sıradağların güneyi, orta ve doğuya doğru tortul yapısıyla Mesarya ovası ve batıya doğru Güzelyurt a uzanmaktadır. Bu iki bölge, kuzey kıyı şeridi boyunca uzanan alüvyonlu dar ova ile birlikte, Kıbrıs ın kuzey kesiminin tarım alanlarının bütününü oluşturmaktadır. Adanın kuzeydoğusundan 60 70 km dışarı taşan Karpaz yarımadası, çoğunluğu marn, şeyl ve kireçtaşından oluşan küçük tepeciklerin yer aldığı engebeli bir omurga görünümündedir. I - 1.2 Đklim Coğrafi konumunun bir sonucu olarak, Kıbrıs ın kuzeyinde yazların sıcak ve kurak, kışların orta soğuklukta olduğu, yaz ve kış mevsimlerinin kısa süreli ilkbahar ve 3 Söz konusu miktar; kırsal kalkınma için 8.3 milyon Avro (0.5 milyon Avro, Ara KKP çerçevesinde yer alan Pilot ölçekli Küçükbaş Hayvan Önlemi için halihazırda sözleşme edilmiş durumdadır) Toplumsal Gelişim için 10.5 milyon Avro olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Tahsis edilen fonların Kasım 2009 tarihinden once sözleşme edilmesi gerekmektedir. 9

sonbahar mevsimleri ile birbirinden ayrıldığı oldukça yoğun bir Akdeniz iklimi yaşanmaktadır. Ancak adada bulunan iki sıradağ (güneyde Trodos ve kuzeyde Beşparmak sıradağları), önemli iklim farklılıklarına yol açmaktadır. Beşparmak dağları yılda yaklaşık 550 mm yağmur alırken, Mesarya ovasının belirli bölümlerinde yıllık yağış miktarı oldukça düşük olup (300 350 mm), yaz mevsimi bu bölgelerde çok sıcak geçmektedir. Yağmur miktarı dağlara doğru artmakta, nispeten daha düşük ısı farklılıkları ve daha yüksek atmosferik neme sahip olan kıyı bölgelerdeki iklim iç kesimlerde olduğundan daha az yoğunlukta yaşanmaktadır. Rüzgarlar genellikle hafif ya da orta şiddette olup, çeşitli yönlerde esmektedir. Kıbrıs ın kuzey kesiminin ortalama nem oranı yaklaşık yüzde 68 dir. Kıbrıs ın kuzeyinde yağış miktarı genelde düşük olup, oldukça değişken bir yapıya sahiptir. Son dönemde tamamlanan ve 1909-10 ila 2007-08 arasındaki 99 ardışık yetiştirme mevsimini (Eylül den Ağustos a kadar) kapsayan bir veri analizi çalışmasında 4, uzun vadede ortalama 404 mm yağış düştüğü görülmektedir. Bunun %19 unun sonbahar aylarında (Eylül Kasım), %59 unun kış aylarında (Aralık Şubat), %20 sinin ilkbaharda (Mart Mayıs) ve sadece %2 sinin yaz aylarında (Haziran Ağustos) düştüğü tespit edilmiştir. Şekil 2 Kıbrıs ın Kuzeyinde Yağışlar Kaynak: TAIEX Buna göre, Mart ayı itibariyle toplam yağış miktarının neredeyse %80 i düşmüş, bitkilerin yetiştirilmesi ile ilgili en önemli aşamalar tamamlanmış olmaktadır. Şunu da ayrıca vurgulamak gerekir ki, Kıbrıs ın kuzey kesiminde yağış dağılımı oldukça düzensizdir. Her on yılda bir ciddi bir kuraklık (yıllık 300 mm den az yağış) meydana gelmekte olup, bölgesel kuraklıklar daha da yaygındır: son 11 yılın sekizinde Kıbrıs ın kuzey kesiminde yer alan beş bölgeden en az birinde 300 mm nin altında yağış kaydedilmiştir. Toprak erozyonuna ve toprak kaymasına neden olan kısa ve 4 Kıbrıs ın Kuzey kesiminde 2007-08 Kuraklığı Analiz ve Öneriler başlıklı çalışma, AB tarafından finanse edilen ve Kıbrıs ın kuzey kesiminde Tarımsal ve Kırsal Kalkınma Đçin Kurumsal Kapasite Yaratılması konulu TAIEX projesi kapsamında hazırlanmıştır (5 No.lu Rapor). 10

şiddetli yağışlar, tipik bir Akdeniz yağış özelliğidir. Mahsullere zarar veren dolu da, çok sık görülen bir doğa olayı olarak görülmektedir. Bölgelerdeki ortalama sıcaklıklar ise aşağıdaki gibidir: Kuzey denizi kıyıları ve Beşparmak dağları 18.8 o C, Mesarya yaklaşık 19 o C, doğu kıyıları 19.5 o C ve Karpaz bölgesi 20 o C. Güneşli saatlerin yıllık ortalama değeri bir ay içerisinde yaklaşık 251.2 saat olup, minimum değer olarak kış aylarında yaklaşık 165 saat (günde 5 ila 6 saat) ve maksimum değer olarak da yazları 315 saat (günde 10 ila 11 saat) ifade edilmektedir. Bölgenin sahip olduğu günışığı bolluğuna rağmen, su kaynaklarının azlığı ve zaman zaman tekrarlayan kuraklıklara yol açan yarı kurak iklim, bitkisel ürün yetiştirilmesini kısıtlamaktadır. Bu iki faktör birleştiğinde, özellikle de kış / ilkbahar kuru tarım sezonunda tarımsal üretim oldukça olumsuz etkilenmektedir. Yağışların yoğunlaştığı kış sezonuna bakıldığında, Kıbrıs ın kuzey kesiminde bulunan az sayıdaki nehrin yalnızca kış aylarında aktığı görülmektedir. Sonuç olarak, adadaki ana su kaynağı, sekiz temel akifer tarafından tutulan yeraltı suyudur. Sulama suyunun asıl kaynağı da yine bu yeraltı sularıdır. KTt su işleri kurumu na göre, Kıbrıs ın kuzey kesiminin yeraltı suyu rezervinin yaklaşık 95 milyon metreküp olduğu tahmin edilmektedir. Bu miktar, 93 milyon metreküp olarak tahmin edilen yıllık sulama suyu ihtiyacını ancak karşılamaktadır. Toplam su ihtiyacının 123 milyon metreküp olarak tahmin edilmesi ile birlikte, yıllık su açığı 28 milyon metreküp olarak karşımıza çıkmaktadır. Kıbrıs ın kuzey kesiminde oldukça sık görülen bir durum olan bitkilerde su eksikliği, toprağın nemi ve yağmurlar bitki ve meyvelerin normal gelişimi için yeterli olmadığı bitkilenme döneminde ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle de, yaz aylarında ve kuru sezonlarda tarımsal üretim ancak sulama ile mümkün olmaktadır. Su kaynaklarının büyük çoğunluğu, sulu tarım yapılan ve özellikle de narenciye yetiştiriciliğinin yoğun olduğu Güzelyurt ovasında yer almaktadır. Bu bölgede tarımsal kullanım için yoğunluklu olarak yeraltı suyu çıkarılmasına bağlı olarak, deniz suyu aşamalı olarak kıyı akiferlerine sızmakta; bu da su tuzlanması sorununu daha da artırmaktadır (kısmen ya da yoğun olarak tuzlanmış topraklar, sırasıyla, yaklaşık 5.581 hektar ve 7.093 hektar büyüklüğünde bir alanı kaplamaktadır). Hayvan yetiştiriciliği, diğer bir önemli tarım faaliyetidir. Su kaynaklarının azlığı nedeniyle, Karpaz yarımadasında en sık görülen tarımsal faaliyetler kuru tarım ve hayvan yetiştiriciliğidir. Son yıllarda, kentleşme ve turizm faaliyetlerinin beraberinde getirdiği yoğun yapılaşmaya 5 bağlı olarak, kuzey kıyı şeridinde yer alan Girne ve Kıbrıs ın kuzey kesiminin diğer bölgelerinde tarımsal kullanıma ayrılan alanın miktarında belli bir azalma yaşanmıştır. I 1.3 Makro-Ekonomik ve Sosyal Durum I 1.3.1 Temel Makro-Ekonomik Göstergeler 2000-01 yılları arasındaki ekonomik durgunluğu takiben, Kıbrıs ın kuzey kesiminin ekonomisi 2002 yılından bu yana yüksek bir büyüme hızı göstermektedir. Bu gelişmenin nedeni, bankacılık sistemi içerisinde alınan önlemler ve adada barış ve çözüm sağlanması yönündeki umutların tekrar yeşermesi olmuştur. Kıbrıs sorunu için öngörülen çözümün yatırımları olumlu yönde etkilediği bir yıl olan 2003 de, dış yatırımcılar ve yeni istihdam olanakları ekonomik büyümeyi hızlandırmıştır. Piyasa 5 Kıbrıs sorununun çözümlenmesine yönelik 2002 BM planının sunulmasını takiben, Kıbrıs ın kuzey kesiminde bir inşaat patlaması yaşanmış, turistik mekanlar ile mesken inşaatlarında artış gözlenmiştir. 11

fiyatlarındaki Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) ile kişi başına düşen GSMH 2002 2007 döneminde istikrarlı bir şekilde artış gösterdiyse de, 2004 yılında zirveye ulaşan reel büyüme hızı 2005 2007 döneminde % 13 oranında dengelenmiş ve 2007 yılında % 2.5 ile negatif bir büyüme hızı gerçekleşmiştir. 2002 2007 döneminde enflasyon oranı genelde yüksek seyretmiş; bu durum borçlanma ve kredi oranlarında kendini göstermiştir. Bu dönem içerisinde ticaret dengesi negatif kalmış, ancak fark neredeyse üç kat büyümüştür. Tablo 1 Temel Ekonomik Göstergeler 2002 2003 2004 2005 2006 2007 GSMH (milyon ) piy. fiy. 993,6 1.124,7 1.421,1 1.873,3 2.271,7 2.589,5 GSMH Reel büyüme (%) 6.9 11.4 15.4 13.5 13.2-2.5 GSMH / kişi başı ( ) 4.654 5.212 6.517 8.504 8.822 9.928 Enflasyon (%) 24.5 12.6 11.6 2.7 19.2 9.4 Ticaret dengesi (milyon ) -278,9-374,1-636,9-955,5-1.044,4-1.037,3 Ortalama Döviz Kuru 1 Avro = TL (YTL) 6 1.427.801 1.695.659 1.773.843 1.6782 1.8054 1.7858 Kaynak: KTt Ekonomik ve sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008 Sektörel gelişmelere bakıldığında, 2002 2007 dönemi içerisinde inşaat, toptan ve perakende ticaret, taşocakçılığı ile iş ve hizmet sektörlerinin en yüksek büyüme hızlarına ulaştığı; bunun aksine tarım ve sanayi gibi fiziksel üretim sektörlerinin büyüme hızlarının ise, tarımsal üretimin iklim koşullarına bağımlı olması ve ambargo ve izolasyon nedeniyle tarım ve sanayi ürünlerinin ticaret potansiyelinin yeterince gelişmemesine paralel olarak ekonominin genel büyüme hızının gerisinde kalmıştır. Bu nedenle de, bu sektörlerdeki büyüme yerel talepteki artışlar ile hellim, peynir ve rakı gibi bazı ürünlerin ticaretindeki artışa bağlı kalmıştır. Diğer taraftan, 2002 2007 döneminde turizm sektöründe yıllık ortalama % 6 lık bir artış gözlenmiştir. Bu düşük ortalama büyüme hızının nedeni, 2006 yılı içerisinde otelcilik ve restorancılık sektöründe yaşanan olumsuz gelişmeler olmuştur. Ancak ekonominin diğer bir önemli sektörü olan yüksek öğretimdeki olumlu gelişmeler, iş ve özel hizmet sektörünün yüksek bir büyüme hızına ulaşmasına yol açmıştır. I 1.3.2 Temel Sosyal Göstergeler 2006 nüfus sayımına göre Kıbrıs ın kuzey kesiminin yasal nüfusu 256.644 olup, Kıbrıs ın toplam nüfusunun dörtte birinden, Kıbrıs Cumhuriyeti nüfusunun 7 ise üçte birinden daha azdır. Yasal nüfusun büyük çoğunluğu Kıbrıslı Türkler (% 53), vatandaşlığa sonradan kabul edilmiş olan Türkler (% 13), Đngilizler (% 2) ve diğer ulusların tabiyetinde olan kişilerden (% 2) oluşmaktadır. Yasal nüfus içerisinde, ayrıca, Türkler (% 27) ve diğer ulusların tabiyetinde olan kişiler(% 2) bulunmaktadır. Fiili nüfus ise 265.100 dür. Yaklaşık kilometrekare başına 79 kişi olan nüfus yoğunluğu, Kıbrıs Cumhuriyeti nin nüfus yoğunluğundan (133 kişi/km 2 ) çok daha düşüktür. Yasal nüfusun yaş dağılımına bakıldığında, nüfusun % 19 unun 15 yaşın altında olduğu, % 74 ünün 15 ila 64 yaşları arasında olduğu ve kalan % 7 nin ise 64 yaşın üstünde olduğu görülmektedir. Kıbrıs ın kuzey kesimindeki genç nüfusun oranı doğal nüfus artışının düşük olmasına bağlı olarak azalırken, yaşlı nüfusun oranı sağlanan sağlık hizmetleri 6 2005 yılından beri TL (Yeni Türk Lirası) 7 Kıbrıs ın kuzey kesiminin verileri 2006 yılında yapılan nüfus sayımından elde edilirken, Kıbrıs Cumhuriyeti nin verileri 2007 yılı verileridir (Nüfus Özet Verileri, Kıbrıs Cumhuriyeti Đstatistik Hizmetleri). 12

ve sahip olunan yaşam şartlarının iyileşmesine paralel olarak artmaktadır. Yıllık nüfus artış oranı % 1 civarında olup, doğal büyüme oranı ise % 0.8 dir. Köylerde 15 yaşın altındaki nüfus oranı (% 21) ile 64 yaşın üstündeki nüfus oranı (% 9) ortalamanın üzerinde iken, 15 ila 64 yaş arasındaki ekonomik olarak aktif nüfusun oranı (% 69.7) ortalamanın altında kalmaktadır. Bu rakamlar ışığında, ekonomik olarak aktif olan nüfusun, köylerdeki istihdam olanaklarının az olması ve sosyal ve kültürel faaliyetlerin yeterli olmaması nedeniyle köyleri terk ettiği söylenebilir. Tablo 2 Temel Sosyal Göstergeler 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Çalışan sayısı 8 (kişi) 93.114 98.860 104.873 109.090 91.815 89.787 Đşsiz sayısı 1.535 1.375 1.814 1.090 9.552 9.631 Đşsizlik oranı (%) 1.62 1.37 1.70 0.99 9.40 9.40 Nüfus rakamları 213.491 215.790 218.066 220.289 256.644 268.011 Nüfus artış hızı (%) 1.1 1.1 1.1 1.0 16.9 1.4 Nüfus yoğunluğu / km 2 65.9 66.6 67.3 68.0 79.4 82.6 Doğum oranı (rakam / 000) 15.0 15.0 16.0 16.0 15.1 15.0 Ölüm oranı (n / 000) 8.0 8.0 8.0 7.0 7.1 6.8 Doğal büyüme oranı (%) 0.7 0.7 0.8 0.9 0.8 0.82 Bebek ölümü oranı (n / 000) 10.0 10.0 10.0 9.0 13.9 14.3 Toplam doğurganlık hızı 1.8 1.8 1.9 1.9 1.9 1.79 Beklenen yaşam süresi (yıl) 9 Erkek 71.0 71.0 71.0 71.0 71.0 71.5 Beklenen yaşam süresi (yıl) Kadın 75.6 75.6 75.6 75.6 75.6 76.2 Eğitim oranları (%) - Okul öncesi, Đlköğretim, Ortaöğretim 100 100 100 100 100 - - Genel / Mesleki Liseler 86 95 94 95 84 - - Üniversite 68 72 78 80 75 - Sağlık harcamaları / GSMH (%) 2.8 3.3 3.0 2.0 3.4 - Sağlık harcamaları / Bütçe (%) 5.0 6.1 6.0 6.0 7.2 - Doktor başına düşen hasta sayısı 497 501 517 491 539 - Diş Hekimi başına düşen hasta sayısı 1.866 1.919 1.896 1.777 1.922 - Kişi / Hastane Yatağı 192 175 169 170 188 - Toplam Elektrik Tüketimi (milyon KWh) 10 601.7 616.0 705.7 797.9 855.3 955.9 Kişi başına düşen elektrik tüketimi (KWh) 2.818 2.854 3.236 3.622 3.321 3.665 Kişi başına düşen benzin tüketimi (Lt) 11 746 817 971 1.191 991 941 Araba sayısı / 000 kişi 12 415 432 475 518 495 518 Telefon / 000 kişi 411 421 445 455 399 415 Cep telefonu / 000 kişi 691 831 1.009 1.321 1.359 1.453 Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008. 8 Đstihdam ve kayıtlı işsizlik oranları, katma değere göre dahil edilmiştir. Ekim 2004 tarihli hanehalkı iş gücü araştırmasına göre, istihdam 74.511, işsiz kişi sayısı 7.709 ve işsizlik oranı % 9.4 tür. 9 Her yıl aynı görünen veri, o yıllardaki ortalama değeri göstermektedir. 10 Elektrik santralı iç tüketimi ve ağ kayıpları hesaba katılmamıştır. 11 Petrol, benzin ve yakıt tüketimi tahmin edilmiştir. 12 Sedan ve steyşın araba sayıları tahmin edilmiştir. 13

Nüfusun eğitim seviyesi, kırsal bölgelerde bile oldukça tatminkardır. Bu, Kıbrıs Türk toplumunun en güçlü noktalarından biridir. 2006 nüfus sayımına göre, 5 yaşın üzerindeki nüfusun okuma yazma bilmeme oranı genel olarak sadece % 3.5 iken, bu oran kırsal bölgelerde % 5.5 tir. KTt rakamlarına göre, okul öncesi, ilk ve ortaöğretimde okula kayıt oranları % 100, genel ve mesleki liselerde % 84 ve yüksek öğretimde %75 dir. KTt istatistiklerine bakıldığında 13, Kıbrıs ın kuzeyindeki işsizlik oranının aktif nüfusun % 10 u civarında olduğu görülmektedir. Kayıtdışı çalışma ve ücretlerin sayısının yüksek olması, işsizlik oranının aslında daha düşük olabileceğine işaret etmektedir (gizli istihdam ya da kısmi istihdam). Köyler ile ilgili 2006 rakamları değerlendirildiğinde, kırsal işgücü ve istihdam ile ilgili genel bir fikir edinilebilir: ekonomik olarak aktif olan nüfus (yani 15 ila 64 yaş arasındaki nüfus) 39.759 olup, bunun yaklaşık % 59 u işgücü içerisinde yer almaktadır. Kadınların işgücüne katılımı, mutlak koşullar altında ve işgücüne katılım oranı % 70 olan erkekler ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür (% 30.8). Köylerde, işgücünde yer alan erkeklerin neredeyse % 93 ü istihdam edilmiş, % 7 si ise işsizdir. Kadınlar için sırasıyla % 72 ve % 28 seviyelerinde olan bu oranlar, kadınların istihdam olanaklarının daha az olduğuna işaret etmektedir. 2004 tarihli bir Dünya Bankası Kıbrıs Đçin Ekonomik Değerlendirme (Đşgücü Đstatistikleri) çalışmasına göre, kırsal alanda aktif olmayan nüfus 35.000 kişi civarındadır; bu da, 15 ila 64 yaş arası nüfusun % 44 ü anlamına gelmektedir. Bu oranın kadınlar için daha yüksek olması (% 62), kadınların sosyal hizmetler, özellikle de kreş, okul öncesi, huzurevi ve mesleki eğitim ihtiyaçları ile bağlantılıdır. Tablo 3 Đşgücü Đstatistikleri, 2004 (bin) KENTSEL BÖLGELER Toplam Erkek Kadın Toplam nüfus * 92 45 46 15 yaş altı ve 64 yaş üstü 21 10 10 15 64 yaş arası 71 35 36 Đşgücü 38 24 14 Çalışan 34 22 12 Đşsiz 4 2 2 Aktif olmayan 33 11 22 Aktif olarak iş aramayan ancak çalışmaya hazır olan 5 2 3 Đş bulma umudu olmayan 1 0 1 Diğer 4 1 3 Diğer aktif olmayan 28 9 18 KIRSAL BÖLGELER Toplam Erkek Kadın Toplam sivil nüfus * 106 53 53 15 yaş altı ve 64 yaş üstü 27 14 13 15 64 yaş arası 79 39 40 Đşgücü 44 29 15 Çalışan 40 27 13 Đşsiz 4 2 2 Aktif olmayan 35 11 25 Aktif olarak iş aramayan ancak çalışmaya hazır olan 7 2 5 Đş bulma umudu olmayan 2 0 2 Diğer 5 1 4 Diğer aktif olmayan 29 9 20 * öğrenci yurtları, askeri tesisler, oteller, vb. tesislerde kalan kişiler dahil edilmemiştir. Kaynak: Đşgücü Araştırması na dayalı olarak Dünya Bankası personelinin tahminleri. 13 Sosyal ve ekonomik göstergeler 2007 14

Kıbrıs ın kuzey kesiminde, ekonomik sektöre göre istihdam yapısı 1980 ila 2006 yılları arasında büyük ölçüde değişmiştir. 80 lerde ana istihdam sektörü tarım olup (1980 yılında % 38.1); bunu sırasıyla devlet memurluğu ve serbest meslek mensupları (% 30.1), konfeksiyon (% 7.6), ticaret ve turizm (% 7.5) ve diğerleri izlemekteydi. 2006 yılına gelindiğinde ise, tarım sektöründe istihdam oranının 2006 14 yılında tahmini olarak % 11 lere düşerek, istihdam sektörleri arasında beşinci sırada yer aldığı görülmektedir. Đlk dört sırada ise % 19.4 ile inşaat, % 18.6 ile devlet memurluğu, % 17.2 ile serbest meslek mensupları ve % 12.3 ile turizm yer almaktadır. 1980 den 2006 ya kadar, tarım sektöründe istihdam edilenlerin sayısı 20 binden 12 bin birime kadar düşmüştür. Tablo 4 Đstihdamın Sektörler Bazında Dağılımı (1980-2006) 1980 2002 2003 2004 2005 Sektörler % % % % % 1. Tarım 38.1 15.7 14.5 13.1 12.0 2. Sanayi 10.4 9.6 9.3 9.1 9.0 2.1. Taşocakları 1.1 1.2 1.3 1.3 1.3 2.2. Konfeksiyon 7.6 7.0 6.6 6.5 6.3 2.3. Elektrik, Su 1.7 1.5 1.4 1.4 1.4 3. Đnşaat 6.2 15.8 19.7 19.3 19.4 4. Ticaret Turizm 1 7.5 10.8 11.2 11.9 12.3 4.1. Toptan ve Perakende Ticaret - 6.7 6.8 7.2 7.7 4.2. Otel ve Restoranlar - 4.1 4.4 4.7 4.6 5. Ulaştırma Đletişim 5.4 9.1 8.7 8.7 9.1 6. Endüstriyel Bankalar 2.3 2.7 2.5 2.4 2.4 7. Serbest Meslek ve Hizmetler 2-14.6 15.3 17.1 17.2 8. Devlet Memurluğu 3 30.1 20.2 18.8 18.4 18.6 Toplam Đstihdam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 1 Ticaret ve Turizm sektörleri 1983 yılından itibaren birbirinden ayrılmıştır. 2 1983 yılından önce, Serbest Meslek ve Hizmetler Devlet Memurluğu başlığı altında yer almaktaydı. 3 Kitle iletişim ve belediyeler dahil edilmiştir. Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2007, Lefkoşa 2007 Bu düşüş, köyden kente göçe, birincil sektörlerin haricinde yeni istihdam olanaklarının yaratılmasına ve, daha az derecede olsa da, yeni teknolojilerin kullanımının daha az emek gerektirdiğine atfedilebilir. Ayrıca, kırsal alanlar ve kentler arasındaki mesafenin kısa oluşu nedeniyle, birçok kişi yarı zamanlı tarımsal faaliyetler gerçekleştirmektedir 15. I - 1.4 Topluluk Müktesebatının Durumu KTt, 2009 ve 2010 yılları içerisinde uygulanması planlanan Topluluk Müktesebatı nın benimsenmesi ile ilgili hazırlık çalışmalarını tamamlamak üzeredir. Bu kapsamda, kırsal kalkınma mevzuatının ortaya konulması ile tarım, veterinerlik, bitki sağlığı, ormancılık, balıkçılık ve gıda güvenliği alanlarında ilgili AB müktesebatına uyum sağlanması söz konusu olacaktır. 14 Sosyal ve ekonomik göstergeler 2007 15 Birçok kişinin yarı zamanlı tarımsal faaliyetler gerçekleştirdiği bilinse de, yarı zamanlı ve tam zamanlı istihdam ile ilgili herhangi bir istatistiksel veri mevcut değildir. 15

I 2 TARIM, BALIKÇILIK VE GIDA ĐŞLEME I - 2.1 Tarım, Balıkçılık ve Gıda Endüstrisinin Ekonomik Yapı Đçerisindeki Yeri I - 2.1.1 GSMH ya Katkı Tarım, balıkçılık ve gıda işleme sektörleri, Kıbrıs ın kuzey kesiminin ekonomisinde tarih boyunca hem ekonomik (GSMH ya katkı, ada dışı ticaret, vb.) hem de sosyal (istihdam, vb.) anlamda önemli rol oynamış olup, hala da oynamaya devam etmektedir. KTt nin istatistiksel verilerine göre, tarımsal GSMH nın sabit fiyatlar içerisindeki payı 1977 yılında % 16 dan 2001 yılında % 7.5 a kadar aşamalı bir düşüş göstermiştir. Takip eden beş yıl içerisinde ise, tarımın ekonomiye katkısı 2002 yılında % 10.8 ile tavan yapıp, 2007 yılında tekrar % 7.4 e düşmüştür. Tablo 5 Toplam ve Sektörel Tarımsal GSMH (2002-07, 1977 yılı sabit değer, TL ve %) Sektör / Alt Sektör 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1 TL Tarım 985,3 1.057,5 1.147,2 1.179,5 1.141,7 1.092,5 - tarım ürünlerinden 577,5 601,0 657,4 618,1 579,3 524,6 - hayvancılıktan 343,8 388,7 412,0 463,2 489,6 477,9 Ormancılık 15,7 13,1 26,1 31,1 21,2 21,8 Balıkçılık 48,3 54,7 51,7 67,1 51,6 68,2 Tarım 100 100 100 100 100 100 - tarım ürünlerinden 59 57 57 52 51 48 - hayvancılıktan 35 37 36 39 43 44 Ormancılık 2 1 2 3 2 2 Balıkçılık 5 5 5 6 5 6 Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008 % 2002 2007 dönemi içerisinde, ormancılık ve balıkçılık sektörlerinin katkısı aşağı yukarı aynı kalsa da (sırasıyla % 2 ve % 5), bitkisel ürün yetiştiriciliğinden hayvancılığa bir kayma gerçekleşmiştir; böylece ürün yetiştiriciliğinin katkısı % 59 dan % 48 e düşerken, hayvancılığın katkısı % 35 den % 44 e yükselmiştir. Tarımsal katma değerin reel büyüme hızı değişken olup, iklim koşullarından büyük ölçüde etkilenmektedir. Üretim değeri açısından, ağırlıklı olarak bitkisel ürün sektöründe yoğunlaşmış olan ılıman bölgelerde yer alan ülkelerinkine benzer bir yapı görülmektedir. Ancak, bölgenin subtropikal iklimi göz önüne alındığında, meyve ve sebze üretimindeki payın (% 20 nin altında) daha fazla olması, hayvancılıktaki payın ise (% 44) daha az olması beklenmektedir. Bu yapı, iki ana faktörün etkileşimini yansıtmaktadır: özellikli ürünlerin yetiştirilmesi için gereken su kaynaklarının olmaması ve tarımsal ürün yetiştirme yerine hayvancılığı teşvik eden tarım politikaları. Bu durum, özellikle de, arpa üretimine ayrılan arazi miktarının büyüklüğü (tarıma elverişli arazilerin % 60 ından fazlası) ve süt üreticiliği sektörünün sahip olduğu payın büyüklüğü (tarımsal üretim değerinin % 15 i) ile kendini göstermektedir. Bu durum, ekonomik, agronomik ve sosyal etkenlerin ve beslenmeyle ilgili tercihlerin bir sonucudur. 16

I - 2.1.2 Đstihdam Kıbrıs ın kuzey kesiminde, tahmini 12.840 kişi tarım, balıkçılık ve gıda sanayii sektörlerinde istihdam edilmektedir. Bu rakam, toplam istihdamın % 12 sini temsil etmektedir. KTt nin elinde tarımdaki yarı zamanlı ve tam zamanı istihdam oranları ile ilgili herhangi bir istatistiksel veri olmadığı için, Yıllık Çalışma Birimleri nin (Annual Work Units - AWU) 16 hesaplanması mümkün olmamıştır. Söz konusu üç sektör içerisinde en büyük paya sahip olan tarımsal istihdamda, geçtiğimiz 10 yıl içerisinde gözle görülür bir düşüş yaşanmıştır. 1998 yılında Kıbrıs ın kuzey kesimindeki toplam istihdamın % 18.7 si tarım sektöründe iken, 2007 yılı içerisinde bu oranın % 10 civarında olması tahmin edilmiştir (tahmini rakamdır; eldeki son veri 2005 yılı için % 12 dir 17 ). Toplamda, yaklaşık 10.130 kişi şu anda tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Tarıma dayalı gıda sanayi, ikinci büyük işverendir. Toplam 2.347 kişi (ya da tüm sanayinin dörtte biri) bu tesislerde görev yapmaktadır. Buna karşılık, kayıtlı balıkçı sayısı sadece 390 dır. I - 2.1.3 Dış Ticaret Avrupa Adalet Divanı (AAD), Kıbrıs ın kuzey kesiminden gelen tarımsal ürünlerin (başlıca narenciye ve patates olmak üzere) ticaretini olumsuz yönde etkileyen tarımsal ürünler ile ilgili olarak Temmuz 1994 tarihinde bir karara varmıştır. AAD nin kararına müteakip olarak Kıbrıs ın kuzey kesiminin ticareti, ticaret ortağı olarak büyük ölçüde Türkiye ye dayalı hale gelmiştir. KTt nin 2006 rakamlarına bakıldığında toplam ticaret hacmi içerisinde Türkiye nin oranı % 47.6 olup, kalan % 52.4 lük kısım da üçüncü ülkelere aittir (özellikle narenciye olarak). Malların Kıbrıs ın kuzey kesiminden içeri ve dışarı dolaşımı kuzeydeki limanların kullanımının yasak olması nedeniyle bir sınırlamayla karşı karşıya olup, bu durum ayrıca ilave masraflar yaratmaktadır. Sonuç olarak, Yeşil Hat Tüzüğü nün uygulamaya konmasından önce, Kıbrıs Türk toplumunun ne Kıbrıs içi ne de dışı herhangi bir ticari faaliyete girmesine izin verilmemekteydi. Her ne kadar kısmen kuzey kesimdeki ticaret hacminin düşük olması, kısmen de Türkiye deki ekstra işlem ve inceleme masrafları nedeniyle, Kıbrıs Cumhuriyeti ndeki limanlarla karşılaştırıldığında nakliye masrafları daha yüksek olsa da Kıbrıs ın kuzeyindeki limanların kullanımı Kıbrıs Türk Toplumu nun ticaret yapmalarına izin vermiştir. Kıbrıs Türk toplumu tarafından verilen menşe şehadetnamesi ve denetim belgeleri yalnızca Türkiye tarafından kabul edildiğinden, Kıbrıs ın kuzeyinin tarım ve gıda ürünleri doğrudan başka ülkelere satılamamaktadır. Dolayısıyla, tarım ve gıda ürünlerinin nakliyesi Türkiye aracılığıyla yapılmakta, Türkiye ye nakliyesi yapıldıktan sonra ya buradaki piyasaya dağıtımı gerçekleştirilmekte ya da başka deniz taşıtlarına yüklenip nihai varış noktalarına gönderilmeden önce tekrar denetlenerek yeniden dışsatım yapılmaktadır. Bu ticaret kalıbı, tüccarların ve üreticilerin sınırlarını etkilemektedir. Kıbrıs ın kuzey kesiminden yapılan tarım ve gıda ürünleri ticaretinin bu sürecin sonucu olarak karşı karşıya kaldığı ilave masraflar ve zaman kayıplarına rağmen, tarım ve gıda ürünleri ticareti Kıbrıs ın kuzey kesiminin toplam dış ticaret 16 Avrupa Tarım Muhasebesi nde, tarımsal emek birimi yıllık çalışma birimleri (AWU) ile ölçülür. Böylece, yarı zamanlı ve mevsimlik çalışmaların da göz önüne alınması mümkün olur. Bir AWU, bir tarım ünitesinde bir yıl süreyle tam zamanlı olarak tarımsal faaliyet gerçekleştiren bir kişinin çalışma zamanında ölçülen girdisine karşılık gelir. 17 Kaynak: Sosyal ve Ekonomik Göstergeler 2008. 17

hacminde giderek yüksek ve hatta bilfiil artan bir pay (% 50 ila % 75) sahibi olmaktadır. Yeşil Hat Tüzüğü nün (866/2004 ve 1480/2004 sayılı Komisyon Tüzükleri) kabulu ve ardından Nisan 2004 tarihinde denetleme noktalarının açılmasından sonra, Kıbrıs ın kuzey kesimi ve Kıbrıs Cumhuriyeti ni birbirinden ayıran hat boyunca yapılan ticaret faaliyetlerinde (tarım ürünleri, özellikle de patates ve taze sebze ticareti) bir artış meydana gelmiştir. Prosedürlerin net olmaması ve anlamazlıklar, özellikle de tüzüğün uygulamaya konulduğu başlangıç aşamalarında Yeşil Hat ticaretini yavaşlatmış, ancak son 2 yıl içerisinde durum düzene girmiştir. Yine de, ticari faaliyet yalnızca Kıbrıs Cumhuriyeti ndeki bazı ürünlerde eksiklik olduğunda meydana geldiğinden, hala tarife dışı kısıtlamaların olduğu rapor edilmektedir. Mayıs 2007 Nisan 2008 döneminde, Kıbrıs Cumhuriyeti ne, çoğunlukla Kasım ila Şubat ayları arasında olmak üzere, yaklaşık 1.3 milyon Avro değerinde patates satılmıştır. Patates satışının en yüksek düzeye ulaştığı Ocak 2008 tarihinde, Kıbrıs Cumhuriyeti ne yapılan patates ticaretinin değeri yaklaşık 350.000 Avro olmuştur. Aslen Kıbrıs Cumhuriyeti nde tüketilmek üzere sevkedilen bazı KTt patateslerinin yeniden paketlenip dışarıya satıldığı düşünülmektedir 18. Komisyon un 29 Nisan 2007 tarihinde Yeşil Hat Tüzüğü nde yaptığı değişiklik ile, taze balık ve bal üzerindeki ticaret yasağı kaldırmıştır. Yeşil Hat Ticareti ndeki ilerlemeler, aşağıdaki tabloda verilmektedir: Tablo 6 Yeşil Hat Tüzüğü Kapsamında Yapılan Tarımsal Ticaretin Değeri (Avro olarak) (2004 2008) Aylar 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak 0 19.441 35.532 187.947 533.931 Şubat 0 26.004 46.838 67.248 138.015 Mart 0 23.080 41.366 19.775 64.375 Nisan 0 29.379 10.841 17.021 49.696 Mayıs 0 10.851 0 2.342 290.567 Haziran 0 27.377 22.854 15.816 229.535 Temmuz 0 16.953 102.093 56.558 187.647 Ağustos 2.905 45.026 103.563 88.314 222.439 Eylül 13.204 8.136 74.669 127.489 462.962 Ekim 8.771 41.612 165.288 92.916 - Kasım 66.529 17.707 214.879 269.906 - Aralık 91.947 16.852 113.972 240.870 - TOPLAM 183.356 282.420 931.895 1.186.202 2.179.165 Kaynak: KTt Ticaret Odası Tarım ve gıda ürünleri, Kıbrıs ın kuzey kesiminin açık farkla en ağırlıklı ticari mallarıdır. 2006 yılı içerisinde, birlikte toplam ticaretin % 73.6 sını oluşturan tarım ve gıda ürünlerinin toplam ticaret hacmi içerisindeki oranlarına tek tek bakıldığında, tarım ürünlerinin % 35 lik ve gıda ürünlerinin % 38 lik paya sahip oldukları görülmektedir. 18 Komisyon un COM (2008) 529 sayılı Nihai Notu 29 Nisan 2004 tarih ve 866/2004 sayılı Konsey Tüzüğü nün Uygulanması ve Uygulamanın Getirdiği Durum Konusunda Yıllık Rapor 27.8.2008 18

Tablo 7 Tarım ürünlerinin dış ticaret içerisindeki oranı (%) Ürün 2002 2003 2004 2005 2006 Tarım 41.6 41.1 34 36.1 35.4 Narenciye 37.7 35.1 32.4 29.6 28 Patates 0.4 0.8 0 1.5 3.1 Canlı Hayvan 0 0 0 0 0 Diğer 3.5 5.2 1.6 5 4.3 Đşlenmiş Tarım Ürünleri 26.9 32.7 40.2 40.8 38.2 Toplam Tarım ve Gıda Ürünleri 68.5 73.8 74.2 76.9 73.6 Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Lefkoşa, 2008. Tarımsal ticarette en egemen ürün, büyük çoğunluğu Rusya, Ukrayna ve Türkiye ye satılan narenciyedir. Narenciyeyi, diğer ürünler ve patates takip etmektedir. Đşlenmiş tarım ürünleri ile ilgili olarak, ticaretin % 77 ini süt ürünleri (çoğunlukla Türkiye ve Arap ülkelerine gönderilen peynir) oluşturmaktadır. Bunu % 14 ile narenciye, % 6 ile işlenmiş keçiboynuzu, % 1 ile zeytinyağı ve % 1 ile tütün izlemektedir. I - 2.2 Tarımsal Üretim Đçin Doğal Kaynaklar I - 2.2.1 Arazi Kullanımı Kıbrıs ın kuzey kesiminin toplam toprak yüzeyi 329.842 hektardır. Bunun % 56.7 si tarım arazisi, % 19.5 i orman arazisi, % 5 i otlak ve hali 19 arazileri ve % 10.7 si ise kentsel alan ve su yüzeyleridir (şehirler, köyler, nehirler ve küçük göller). Kullanılmayan arazinin miktarı % 8.2 dir. KKt nin Tarım Arazisi tanımı, AB nin Kullanılan Tarım Arazisi (Utilised Agricultural Area UAA 20 ) standardına genel anlamıyla karşılık gelse de, tarım arazisi olarak kullanılmayabilen hali alanları ile aynı başlık altında sınıflandırılan otlaklar bu tanım içerisinde yer almadığından tam olarak karşılamamaktadır. Tablo 8 2007 Yılı Đçerisinde Toplam Arazi Kullanımı Arazi Kullanımı Ha % Tarım arazileri 187.041 56.7 Orman arazileri 64.313 19.5 Otlak ve hali arazileri 16.342 5.0 Şehirler, köyler, nehirler ve göletler 35.247 10.7 Kullanılmayan araziler 26.898 8.2 Toplam 329.842 100.0 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, KTt Đstatistikleri, Lefkosa 2008. Kıbrıs Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında, tarım arazilerinin birbirine benzer olduğu görülmektedir: kuzey kesiminde 187 bin hektar, Kıbrıs Cumhuriyeti nde ise 197 bin hektarlık arazi bulunmaktadır. Kıbrıs Cumhuriyeti nde bulunan arazinin % 72 si ya da 142.100 hektarlık kısmı kullanılmaktadır 21. Ancak, kuzey kesimde tarım arazisinin payı (% 56.7), Kıbrıs Cumhuriyeti nin tarım arazisinin payından (% 33) çok daha yüksektir. 19 Hali, farklı amaçlarla (barınma, tarım, diğer) kullanılan kamu arazisidir. 20 UAA ; tarıma elverişli toprakların (daimi otlaklar, daimi mahsüllü topraklar, bostanlar ve seralar )tümünü simgelemektedir. 21 Eurostat Tarım Đstatistikleri 2006-07, Basım 2008 19

Diğer bir özellik de Kıbrıs ın kuzey kesiminde yer alan orman arazilerinin (% 19.5), Kıbrıs Cumhuriyeti nin arazilerinin yaklaşık üçte biri (% 56), Avrupa Birliği nin ortalama % 46 lık oranının yarısından az olmasıdır (yani kişi başına düzen 1.4 hektara karın kişi başına 0.2 hektar). Đklim koşulları ile toprağın su tutma kapasitesinin artırılması ve yeraltı suyu depolarını yenilenmesi ihtiyacı göz önüne alındığında, kırsal bölgelerdeki ormanlık arazilerin yaygınlaştırılması ve mevcut orman arazilerinin korunması ve uygun şekilde yönetimi önem arz etmektedir. Tablo 9 2007 Yılı Đçerisinde Tarım Arazilerinin Kullanımı (Kuru Arazi / Sulu Arazi ve Ürünler) Miktar A Kuru Arazi B Sulu Arazi Arazi / Ürün Çeşidi (ha) % (ha) % (ha) % A Ekili Arazi 123.608 66.1 113.405 92.7 10.203 8.3 Tahıl 84.955 45.4 84.955 68.73 Nadas 4.864 2.6 4.864 3.94 Bakliyat 12.177 6.5 12.177 9.85 Yumru Bitkiler 1.622 0.9 1.622 1.31 Yem Bitkileri 6.245 3.3 6.168 4.99 77 0.06 Yapraklı ya da Yemeklik Saplı Sebzeler 455 0.2 455 0.37 Meyve Veren Sebzeler 742 0.4 59 0.05 683 0.55 Baklagiller 220 0.1 220 0.18 Köklü, Soğanlı ve Yumru Bitkiler 34 0.0 34 0.03 Diğer Sebzeler 41 0.0 41 0.03 Sert Kabuklu Meyveler 299 0.2 299 0.24 Yumuşak Çekirdekli Meyveler 101 0.1 101 0.08 Sert Çekirdekli Meyveler 228 0.1 228 0.18 Zeytin, Üzüm, Keçiboynuzu ve Diğer 5.695 3.0 5.183 4.19 512 0.41 Narenciye 5,814 3.1 5,814 4.70 Seralar ve Tüneller 115 0.1 115 B Boş Arazi 63.433 33.9 Toplam Tarım Arazisi 187.041 100 A :Toplam tarım arazisi içerisindeki % payı; B : Ekili arazi üzerindeki kuru arazinin % payı; C: Ekili arazi üzerindeki sulu arazinin % payı Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, KTt Đstatistikleri, Lefkoşa 2006 Kıbrıs ın kuzey kesimindeki toplam ekili arazi (nadasa bırakılan topraklar da dahil), toplam tarım arazisinin % 66 sını oluşturmaktadır. Bu arazinin % 92 si kuru tarım için, % 8 i ise sulu tarım için kullanılmaktadır. Tarıma elverişli arazinin % 66 sı tahıllar için kullanılmaktadır. Sulu tarımda en büyük paya, narenciye (% 4.7) ve patates (% 1.3) sahiptir. C 20

I - 2.2.2 Arazi Mülkiyeti, Çiftlik Yapısı ve Emek Kıbrıs ın kuzey kesiminde 10.000 tarım işletmesi bulunmaktadır 22 ; bu işletmelerin hemen hemen tamamı aile çiftlikleridir (yalnızca 10 adet kayıtlı tarım şirketi bulunmaktadır). Arazi başına ortalama çiftlik büyüklüğü 12.7 hektardır. Ancak, çiftlik büyüklükleri kuru tarım mı yoksa sulu tarım mı yapıldığına bağlı olarak değişmektedir. Kuru arazilerin ortalama büyüklüğü 19 hektar iken, sulama yapılan çiftliklerin (narenciye ve sebze) büyüklüğü yalnızca 2 hektardır. Miras sistemi nedeniyle hem sulu hem de kuru arazisi olan çiftlikler her biri 7.6 parsel olan küçük parçalara ayrılmış durumdadır 23. Çiftliklerin ve hayvan yetiştiriciliği tesislerinin ortalama boyutlarının küçük olması nedeniyle, çiftçiler gelirlerini tarım dışı istihdam olanaklarıyla çeşitlendirme yoluna gitmişlerdir. Çiftçilerin % 70 ila % 80 inin tarımsal faaliyetler ile yarı zamanlı olarak ilgilendikleri, yıllık gelirlerinin büyük çoğunluğunu tarım dışı istihdamdan elde ettikleri tahmin edilmektedir. Dolayısıyla bu bölgedeki kırsal gelirin gelir çeşitlendirmesi, AB ne son dönemde üye olan çoğu ülkeninkinden daha fazladır. Yine de, kesin rakamlar için yapılmış herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Yarı zamanlı çiftçiler, tarımsal faaliyetleri ve çalışmaları gerçekleştirmek üzere büyük ölçüde işgücü kiralama yoluna gitmektedir. Tarım sektöründeki yaş yapısı üzerine resmi bir istatistiki veri bulunmamaktadır. Genel Tarım Sigortası Fonu tarımsal üretici kayıtlarından alınan ve kayıtlı tarımsal üreticilerin yaşları ile karşılaştırılarak KTt otoriteleri tarafından sağlanan verilere göre; 40 yaş altındaki çiftçiler, tarım sektöründeki çiftçilerin yaklaşık olarak %28 ini oluşturmaktadır. Ayrıca, Kıbrıs sorunu içerisinde mülkiyet hakları konusu da problem teşkil etmeye devam etmektedir. Özel mülkiyet altında olan arazilerin yaklaşık % 82 inin tapuları Kıbrıslı Rumlara aittir 24. En son BM Barış Planı ile ilgili olarak Nisan 2004 de adanın her iki kesiminde de aynı anda yapılan referandumları takiben, tarım arazilerinin kiralanması yeni mülk satın almaktan daha cazip hale gelmiştir. Sonuç olarak, çiftçiler uzun vadeli planlar ya da yatırımlar yapmaya çok sıcak bakmamaktadır. I - 2.2.3 Sulama ve Su Yönetimi Kıbrıs ın kuzey kesiminde, akiferlerden çıkarılan toplam suyun büyük bir kısmı sulamada kullanılmaktadır. Toplam su miktarının % 70 i tarım için, kalan % 30 luk kısım ise evlerde ve küçük ölçekli sanayi sektöründe kullanılmaktadır. Yeraltından çıkarılan suyun miktarı, yılda 100 ila 140 milyon metreküp arasında değişmektedir. Bu miktar, temelde içinde bulunulan yıl boyunca ekilen arazi miktarına bağlıdır. Ancak, akiferlerin emniyetli randımanı yaklaşık 74.1 milyon metreküptür. Emniyetli randımanın üzerinde su çıkarılması, bölgede kalan ve kullanılabilir durumda olan yeraltı suyu kaynaklarına deniz suyunun girmesine yol açmıştır. Bu durum akiferlerdeki su kalitesinin bozulmasına neden olmuş, sonuç olarak da tarım ürünlerinin üretim miktarında önemli düşüşler yaşanmıştır. 22 Son Tarım sayımı 1995 yılında yapılmıştır. Bu nedenle de, burada ifade edilen rakamlar 2006 yılının Tarımda Doğrudan Gelir Desteği Planı kaynaklarından, Hayvancılık kayıtlarından ve veterinerlik departmanından alınmıştır. 23 Mevzuata gore, sulama yapılan araziler için asgari parsel büyüklüğü 0.33 hektar, kuru araziler için asgari parsel büyüklüğü 0.94 hektardır. Tapu dairelerine kayıtlı olan 140.000 parsel kaydı bulunmaktadır. 24 1974 yılının Tapu ve Kadastro kayıtları. Zamanında Kıbrıslı Rumların Kıbrıslı Türklere ve yabancılara arazi sattıkları rapor edilmiştir; ancak bu konuyla ilgili herhangi bir kayıt söz konusu değildir. 21

Tüketilen su kaynaklarının % 75 inden fazlası, şu anda sulama amaçlı olarak kullanılmaktadır. Bu sulama suyunun yüzde sekseni, Mesarya ovasının batı kıyısında bulunan Güzelyurt ve Lefke bölgelerinde kullanılmaktadır. Sulama yapılan arazilerin büyük çoğunluğunda damla sulama yapılmaktadır (% 94); bu arazilerin % 5 inde yüksek yağmurlama sistemi, % 1 inde ise alçak yağmurlama sistemleri bulunmaktadır 25. Bu durum, karık sulamadan su tasarrufu yapan sulama sistemlerine (yoğun olarak damla sulama sistemine) geçişi teşvik etmek üzere Türk Yardım Heyeti nin desteği ile 1998 yılında başlatılan kapsamlı çalışmanın bir sonucudur. Proje sonucunda, narenciye ağaçları, sebze üretimi ve diğer meyve ağaçları için modern sulama sistemleri kullanılmaya başlanmıştır. Proje 2004 yılında sona erdiğinde, gerçekleştirilen tahmini su tasarrufu yaklaşık % 20 olmuştur. Ancak, ilk kurulan sulama sistemlerinin bazıları hava koşulları nedeniyle aşınmış olup artık kullanılmamaktadır. Sulama sektöründe öncelik, etkinliğin ve su tasarrufunun artırılması olmalıdır. Damla sulamanın mahsul kayıplarını en aza indirgeme özelliğine rağmen, çoğu çiftçi sulama suyu kullanımını azaltmamaktadır. Dolayısıyla, özellikle de Mesarya ovasının batı kesimindeki KTt tarım yönetimlerinin nin daha yoğun bir çaba göstererek, elde edilecek ürün miktarını azaltmadan sulama suyunun kullanımının hektar başına 6.000 ila 7.000 metreküpe düşürülmesi gerektiği hususunda çiftçileri bilgilendirmesi gerekmektedir. Aynı şekilde, pompalama sistemlerine su sayaçlarının takılması da zorunlu hale getirilmelidir. Böylece tarım sektörünün toplamdaki su kullanımının yavaş yavaş azalmasıyla uzun vadedeki su sıkıntısının önlenmesi kısmen mümkün olacak, çıkarılan yeraltı suyu miktarı ve buna bağlı olarak da tuzlanma azalacaktır. KKt mevzuatında su, su yönetimi ve suyun korunması ile ilgili olarak, Đngilizler zamanından bugüne kadar gelmiş olan birçok bölüm bulunmaktadır. 1960 yılından sonra Kıbrıs hükümeti tarafından yeniden düzenlenmiş ve kullanıma konmuş olan bu bölümlerin kullanılmasına hala devam edilmektedir. 26 Yeni bazı düzenlemeler getirilmiştir (jeoloji, madenler ve çevre konularında). Getirilen yeni düzenlemelerde, özel koruma altında olan bölgeler ile sulak alanlar için özel hükümler yer almaktadır (35 sulak alan sulak alan koruma yönetmeliği ile koruma altındadır). Yıkanma suyu, içme suyu ve su kalitesi ile ilgili diğer standartlar da bu düzenlemeler kapsamında belirlenmiştir. Su kirliliğinin kontrolü ile ilgili yönetmelik ise, tahliye edilecek olan işlem görmüş atık sular ile ilgili standartları ortaya koymaktadır. Bu düzenlemeler, KTt nin su kaynaklarının korunması ve tedariği için bir yapı sunsa da, AB gerekliliklerine uyum sağlanması için bir takım değişiklikler yapılması gerekmektedir. Kıbrıs ın kuzey kesiminde su ile ilgili konular, farklı paydaşların (KTt bölge ofisleri, su işleri, jeoloji ve madencilik departmanı gibi) müdahil olması nedeniyle karmaşık bir yapıya sahiptir. 25 Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, Đstatistik ve Planlama Birimi, Lefkoşa 2006 26 KTt bünyesinde konuyla ilgili kanun ve yönetmelikler aşağıdaki gibidir: Su Đşleri Kanunu; Sulama Bölümleri (köyler) Kanunu; Köy Suyu (Eviçinde Kullanım Amaçlı) Kanunu; Su Tedariği (belediyeler ve diğer bölgeler); Su Đşleri Departmanı Kanunu; Sulama Birlikleri ve Tarımsal Sulama Đçin Su Kullanımı Kanunu; Su Tedariği (Özel Önlemler) Kanunu; Su Geliştirme ve Dağıtımı Kanunu; Kuyular Kanunu; Kamu Nehirlerinin Korunması Kanunu. 22