ÖZÜRLÜLERLE SOSYAL HİZMET UYGULAMALARI Prof. Dr. Gönül Erkan Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Öğretim Üyesi Sosyal hizmet uzmanlarının uygulama yaptığı alanlardan biri de özürlülük tür. Özürlülerle çalışan sosyal hizmet uzmanlarının koruyucu-önleyici, iyileştirici-geliştirici ve rehabilite edici fonksiyonları vardır. Sosyal hizmet uzmanları özürlülerle hastanelerde, rehabilitasyon merkezlerinde, ana-çocuk sağlığı merkezlerinde, özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde, mesleki rehabilitasyon merkezlerinde, özürlü danışma merkezlerinde, özel eğitim okullarında vb. çalışır. Sosyal hizmet uzmanları özürlülerle çalışmalarını üç boyutta yürütür: 1. Özürlü bireyler ve aileleri ile sosyal hizmet uygulamaları 2. Özürlü grupları ve aileleri ile sosyal hizmet uygulamaları 3. Özürlüler ve ailelerine yönelik toplum düzeyinde sosyal hizmet uygulamaları ÖZÜRLÜ BİREYLER VE AİLELERİ İLE SOSYAL HİZMET UYGULAMALARI Özürlü bireyler ve aileleri ile sosyal hizmet uygulamaları genelde görüşmeler yoluyla gerçekleşir. Sosyal Destek Sistemleri Özürlü bireyler ve aileleri ile sürdürülen çalışmalarda sosyal destek özellikle ağırlık taşır. Sosyal destek kavramı, son yıllarda sosyal hizmet araştırmalarında ve uygulamalarında giderek önem kazanmaya başlamıştır. (El-Bassel, Duan-Rung ve Cooper, 1998). Sosyal destek, insanın stresli bir olaya egemen olmasını ve onunla başa çıkmasını koylaştıran sosyal çevreden gelen bir geri bildirim dir. (Caplan ve Killilea, 1976). Özürlüler için gerekli olan sosyal desteği aile üyeleri, yakın arkadaşları ve meslek sahibi kişiler sağlar. Meslek sahibi kişiler arasında sosyal hizmet uzmanları da yer almaktadır. Sosyal hizmet uzmanları özürlülere yardımcı olduğu kadar, ailelerine de yardımcı olur. Aileler, özürlü üyelerinin bağımsız yaşamalarında çok kritik bir rol oynar. Bazı aileler resmi bir destek almadan özürlü üyelerinin bakımını sağlar; bazıları ise sosyal hizmet uzmanlarının yardımına ihtiyaç duyar (McCallion ve Toseland, 1993). Sosyal destek türlerini sınıflandırma konusunda çeşitli görüşler vardır. Bu yazıda duygusal sosyal destek, bilgisel sosyal destek ve elle tutulur sosyal destek (Tufan, 1994) türleri üzerinde durulacaktır. Bu destek türleri zaman zaman birbirini kapsayan nitelikleri taşır. Duygusal Sosyal Destek Duygusal sosyal destek, bir bireyin sevildiğini ve insan olarak değerli bulunduğunu hissetmesine yol açan davranışları içerir (Bloom, 1982 akt. Tufan, 1994). Duygusal sosyal destek hem özürlülerin hem de ailelerinin yaşam kalitesinin düşmesini engellemek ve onlara değer verildiğini hissettirmek bakımından önemlidir. Sosyal hizmet uzmanları, bu destek kapsamı içinde ele alınabilecek şu işlevleri yerine getirir: Özürlülerin ve ailelerinin özürlülük ile ilgili duygularından söz etmesini sağlar. Özürlülerin ve ailelerinin üzüntülerini, sıkıntılarını uyumsuzluğa yol açmayacak biçimde yaşamaları için yardımcı olur (Erkan ve Koçyıldırım, 1996). 34
8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, 23-25 Haziran 2003 Sivas Özürlülerin eksiklikleri, yetersizlikleri yerine, başarıları ve yeterlilikleri üzerinde odaklaşarak onları güçlendirir (Şahin, 2001). Özürlüler ile aile üyeleri arasındaki ilişkilerin yeniden kurulması ve tanımlanması için yardımda bulunur. Özürlülerin ve ailelerinin özürü kabullenmeleri için çaba gösterir (Mackelprang ve Salsgiver, 1999). Bilgisel Sosyal Desek Bilgisel sosyal destek, hasta ya da özürlü bireye kendine nasıl yardım edebileceği ve hastalığı hakkında yeni bir görüş kazandırmayı vb. amaçlar (Neuling, 1988). Özürlülere ve ailelerine gereksinim duydukları bilgileri aktarmak için sosyal hizmet uzmanı şu işlevleri yerine getirmeye çalışır: Özürlülere ve ailelerine özürün psiko-sosyal boyutları hakkında bilgi verir (İl, 2001). Özürlüleri ve ailelerini özürlülük sonucu ortaya çıkan sıkıntıları ile başa çıkmakta kullanacakları teknikler hakkında bilgilendirir (Mackelprang ve Salsgiver, 1999). Özürlülere ve ailelerine özürlülerin bakımı, eğitimi ve rehabilitasyon hizmetleri vb. hakkında bilgi verir (Erkan ve Koçyıldırım, 1996). Özürlülerin yaşamını kendi başına idare etmeleri için, kendini yönetmek ve kendini savunmak konusunda gerekli bilgileri aktarır (Mackelprang ve Salsgiver, 1999). Özürlülerin ailelerine, özürlü üyeye tutumlarının onun gelişimini nasıl etkileyeceği konusunda bilgi verir (Kozier, 1962). Elle Tutulur Sosyal Destek Elle tutulur ya da araçsal sosyal destek hizmet, alet,eşya, meta cinsinden yardımlar ile ödünç para verme çocuklara bakma, ev içindeki ve dışındaki hizmetleri üstlenme gibi yardımlardan oluşur (Tufan, 1994). Bu tür destek daha çok aile üyeleri ve yakın arkadaşlar tarafından sağlanır. Elle tutulur sosyal desteğin sağlanması için bazen sosyal hizmet uzmanları devreye girer. Özürlülerin ailelerini ve yakın arkadaşlarını örgütleyerek şu işlevleri yerine getirir: Ev içindeki ve dışındaki tüm işleri üstlenmelerini ve yürütmelerini sağlar. Çocukların bakımını sağlamaları için çaba gösterir. Sokağa çıkmak isteyen özürlülere yardımcı olunmasını sağlar vb. Sosyal hizmet uzmanlarının müracaatçılarına sağladığı hizmetlerden biri olan sosyal yardım da, elle tutulur sosyal destek kapsamı içinde düşünülebilir. Sosyal yardım, süreli ya da özel durumlarda olmak üzere karşılıksız yapılan ayni ve nakdi nitelikteki ekonomik yardımlar dır (Karataş, 1999). Ayni yardımlar eşya, giyecek, yiyecek vb. yardımları içerir (Koşar, 2000). Diğer bir deyişle ayni yardımlar araç, gereç yardımıdır. Özürlülere ayni yardım sağlayan sosyal hizmet uzmanları şu tür hizmetleri sağlar: Yoksul özürlülere protez, tekerlekli sandalye vb. alınması için girişimlerde bulunur. Yoksul özürlülerin Kızılay vb. kuruluşlardan yemek almalarını, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı vb. kuruluşlardan kuru gıda almalarını sağlar. Yoksul özürlülerin gerekli ilaçları almaları için ilgili kuruluşlara başvurur. Nakdi yardımlar ise geçim parası (Koşar, 2000) şeklinde olup, sosyal hizmet uzmanları özürlülere şöyle katkıda bulunur: Yoksul özürlülere parasal yardım sağlayan çeşitli kuruluşlardan özürlüleri yararlandırır. Bunun için Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı, Sosyal Yardımlaşmayı Teşvik Fonu, Kızılay, Yardım Sevenler Derneği, Vakıflar Genel Müdürlüğü vb. gibi kuruluşlara başvurur. 35
Yoksul özürlülerin yasaların sağladığı haklardan yararlanmaları için girişimde bulunur. Örneğin, 65 yaşını dolduran özürlülere maaş bağlanmasını sağlar. ÖZÜRLÜ GRUPLARI VE AİLELERİ İLE SOSYAL HİZMET UYGULAMALARI Bu sosyal hizmet uygulamaları, özürlüler ve aileleri ile yapılan grup çalışmalarını kapsar. Söz konusu bu uygulamalarda, toplumdaki sorun odaklarına yönelik çok kapsamlı ve bütünleştirici bir uygulama dinamiği ağırlık taşır (Mavili-Aktaş, 2001). Grup çalışmalarında da bazı sosyal destek türlerinden yararlanılır. Grup ortamında sosyal destek ve grup bağının oluşması, duyguların belirlenmesi ve ifade edilmesi (Duyan, 1997), sosyal destek sistemlerinin harekete geçirilmesi ile sağlanır. Sosyal hizmet uzmanlarının özürlüler ve aileleri ile kurduğu çeşitli gruplar vardır. Bu yazıda Yüksekokulumuz öğrencilerinin uygulamalarda yararlandıkları grup türleri üzerinde durulacaktır. Bu gruplar destek grupları, etkileşim grupları, eğitici gruplar ve toplumsallaşma gruplardır. Destek Grupları Destek grupları, kendi kendine yardım grupları olarak da adlandırılır. Bu gruplarda üyeler arasında karşılıklı güçlü bir destek esastır (Kirst-Ashman ve Hull, 1999). Bir grup uygulayıcısı olarak, destek gruplarında rol alan sosyal hizmet uzmanları şu işlevleri üstlenir.: Hastalık ya da özürlülük sonucu olaşan stres ve sosyal izolasyonu azaltır. Teşhisle başedebilme kapasitesini artırır. Hastanede kalma ve tedavinin sıkı ve tek düzeliğine uyumu konusunda çaba gösterir. Bir yere ait olma duygusunu sağlamaya çalışır. Benlik saygısı düzeyini artırır ve damgalanmış olma duygusunu azaltır vb. (Duyan, 1997). Etkileşim Grupları Etkileşim gruplarında, her üyenin duygularının farkına varması ve bu duygularının birbirleri üzerindeki etkilerini görmesi amaçlanır (Duyan, 1997). Bu gruplardaki sosyal hizmet uzmanları, grup sorumlusu olarak, üyelerin kendilerini rahatlıkla ifade etmesi, duygusal ifade biçimlerini geliştirmesi ve kolaylaştırması için çaba gösterir (Mavili-Aktaş, 1995). Eğitici Gruplar Bu gruplar üyelerine belli bilgi ve becerileri kazandırmayı amaçlar (Bulut, 1994; Mavili-Aktaş, 2001). Bu gruplara eğitim-ruhsal eğitim grupları da denir (Duyan, 1997). Grup uygulayıcısı olan sosyal hizmet uzmanları bu gruplarda hastalara, özürlülere ve ailelerine hastane, tıbbi personel, kaynaklar ve hastalık ya da özürün etiyolojisi, gelişimi, bireysel ve sosyal yaşamdaki sonuçları hakkında bilgi verir (Duyan, 1997). Sosyal hizmet uzmanları bu bilgilerin yanısıra, özürlülerin bakımı, eğitimi, rehabilitasyon merkezleri, özürlü danışma merkezleri ve sosyal güvenlik hizmetlerine dair bir takım bilgiler iletir. Eğitici gruplara özelikle aile planlaması, cinsel eğitim konularında bilgi vermesi amacıyla halk sağlığı hekimleri davet edilir (Mavili-Aktaş, 2001). Toplumsallaşma Grupları Toplumsallaşma gruplarının amacı, üyelerde kabul edilebilir tutum ve davranışlar geliştirmektir (Toseland ve Rivas, 1984). Toplumsallaşma gruplarında liderlik rolü sosyal hizmet uzmanlarına aittir (Bulut, 1994). Sosyal hizmet uzmanları hastaların yeni rollerine ya da değişen rollerine uyum sağlamaları için onlara olanak tanır. Kendi kendine gelişimleri ve sosyal rolleriyle bütünleşmeleri için yardımcı olur (Duyan, 1997). 36
8. Halk Sağlığı Günleri,Halk Sağlığı Ve Sosyal Bilimler, 23-25 Haziran 2003 Sivas ÖZÜRLÜLER VE AİLELERİNE YÖNELİK TOPLUM DÜZEYİNDE SOSYAL HİZMET UYGULAMALARI Bu tür sosyal hizmet uygulamaları topluma yönelik çalışmaları içerir. Bu çalışmalar da özürlüler ve ailelerini içine alan çalışmalar olup, sosyal hizmet uzmanları şu işlevleri yerine getirir: Özürlülüğün nedenlerini önleyici çalışmalar yapar ve bu konuda toplumu ve kamu görevlilerini bilinçlendirir. Özürlüler ve ailelerinin aktif bir yardımlaşma içinde bulunmaları, birlikte daha bilinçli ve etkin bir mücadele vermeleri için örgütlenmelerini teşvik eder. Bu bağlamda, onları dernek ve vakıf kurmaları için özendirir. Özürlüler ve aileleri ile çalışmak isteyen gönüllü kişilere yönelik özel organizasyonlar geliştirir ve yürütür. Bunun için gönüllü gereksinimini belirler; gönüllülere çağrıda bulunur; eğitimlerini sağlar ve çalışmalarını izler. Özürlülere yönelik yanlış anlayış ve önyargıların değiştirilmesine yönelik çalışmalar yapar. Bu çerçevede açık oturumlar, paneller düzenler; broşür hazırlar; sergiler açar; basın ve kitle iletişim araçlarını harekete geçirir. Kamu ve özel kuruluşlarla işbirliği içinde bulunur ve bu kuruluşlarla birlikte toplumdaki bireyleri duyarlı kılacak etkinlikler düzenler. Özürlülerin boş zamanlarını değerlendirici etkinlikler oluşturur ve özel spor yarışmalarının düzenlenmesine katkıda bulunur. Özürlülük alanında araştırmalar yapar ve bu araştırmaların sonuçlarını ilgili hizmet birimlerine bildirir. Bu yolla hizmet birimlerinin politikalarını etkilemeye çalışır. Özürlülere yönelik bir takım ayrıcalıklar ve hizmetler sağlanması ve bunlarla ilgili yasal düzenlemelerin yapılması konusunda kamuoyu oluşturur ve ilgili kamu kuruluşlarını etkiler (Erkan ve Koçyıldırım, 1996). Özürlülere kolaylık sağlayan bir toplum ortamı oluşturulması için sosyal planlama görevini yürütür (Mackelprang ve Salsgiver, 1999). Özürlüler ve aileleri için uzun süreli hizmet ve desteğin planlanması ve koordinasyonunda yardımcı olur (Gibelman, 1995). Özürlülerin vatandaşlık haklarıyla ilgili sorunlarında savunuculuk rolünü üstlenir (Arıkan, 2001; Küçükkaraca, 2001). Ailelere yönelik hizmetlerin geliştirilmesi ve kendi haklarının savunucusu olmaları için onları eğitir (Arıkan, 2001). Özürlü ailelerinin güçlendirilmesi ve birbirlerine destek olmaları için politikalar üretir (Cankurtaran-Öntaş, 2001). Özürlülerin yararlandıkları kuruluşların kendilerine ve ailelerine tanıtımı için toplantılar düzenler (Demiröz, 2001). Özürlülerin bilgi ve becerileri ile uyumlu işler bulabilmeleri için, çeşitli iş araştırmaları yapar ve işverenleri bilgilendirir (Erkan ve Karataş, 1999). KAYNAKLAR Arıkan, Çiğdem. Görme Özürlü Kadınlar: Sorunlar, Beklentiler, Çözüm Önerileri. Ankara: Körler Federasyonu, 2001. Bloom, R. Joan. Social Support Sytems and Cancer: A Conceptual Wiew, Psychosocial Aspects of Cancer.Ed. J, Cohen ve Diğerleri. Newyork: Daven Press, 1982. Aktaran: Beril Tufan. Göçmen İşçilerde İş Kazaları. Ankara: Sosyal Sigortalar Kurumu Genel Müdürlüğü, 1994. Bulut, Işıl. Sosyal Grup Çalışması, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu, 1994 (Yayınlanmamış Ders Notu). Cankurtaran-Öntaş, Özlem. Özürlülük ve Aile Politikaları, İnsani Gelişme ve Sosyal Hizmet: Prof. Dr. Nesrin Koşar a Armağan. Yay. Haz. : Kasım Karataş ve Çiğdem Arıkan. Ankara: H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksekokulu, 2001. 37
Caplan, Gerald ve Marie Killilea (Ed.), Support Systems And Mutual Help: Multidisciplinary Explorations.Newyork: Grune Stratton, 1976. Demiröz, Filiz. Görme Özürlü Okullarındaki Sosyal Hizmet Gereksinimi ve Uygulamalarının Değerlendirilmesi, Görme Özürlüler İçin Rehabilitasyon Deneyimleri Yeni Rehabilitasyon Politikaları ve Meslek Tanımları. Yay. Haz.: Kasım Karataş. Ankara, 24-25 Mart 2000. Ankara: Körler Federasyonu, 2001 Duyan, Veli. Sosyal Grup Çalışması Uygulamasının Ortopedi Hastalarının Kişisel ve Sosyal Uyum Düzeylerine Etkisi. Ankara: 1997. El Bassel, Nebila, Chen Duan-Rung ve Daniel Cooper. Social Support and Social Network Profiles among Women on Methadone, Social Service Review 72, 3: 379-401, 1998. Erkan, Gönül ve Kasım Karataş. Ankara Rehabilitasyon Merkezi ve Sosyal Hizmet Uygulaması, Görme Özürlülerin Sosyal Güvenlik Sorunları ve İstihdamı Sempozyumu. Yay. Haz.: Kasım Karataş. Ankara 1-2 Aralık 1997. Ankara: Altı Nokta Körlere Hizmet Vakfı, 1999. Erkan, Gönül ve Şener Koçyıldırım. Zihinsel Özürlü Çocuklarla İlgili Rehabilitasyon Merkezlerindeki Sosyal Hizmet Uzmanlarının Aile ve Topluma Yönelik Görevleri, Özürlü, Kent ve Çevre Kongresi, Ankara, 2-6 Aralık 1996 (basılmamış poster bildiri). Gibelman, Margaret. What Social Workers Do. Washington: National Association of Social Workers, 1995. İl, Sunay. Özürlülük, Aile Yaşamı ve Sosyal Hizmet, Görme, Özürlüler İçin Rehabilitasyon Deneyimleri, Yeni Rehabilitasyon Politikaları ve Meslek Tanımları. Yay. Haz.: Kasım Karataş. Ankara, 24-25 Mart 2000. Ankara: Körler Federasyonu, 2001. Karataş, Kasım. Türkiye de Özürlülere Yönelik Sosyal Yardımlar, Görme Özürlülerin Sosyal Güvenlik Sorunları ve İstihdamı Sempozyumu. Yay. Haz.: Kasım Karataş. Ankara, 1-2 Aralık 1997.Ankara: Altı Nokta Körlere Hizmet Vakfı, 1999. Kirst-Ashman, Karen K. ve Grafton H. Hull. Understanding Generalist Practice. Chicago: Nelson-Hall Publishers, 1999. Koşar, Nesrin G. Sosyal Hizmetlerde Sosyal Yardım Alanı (Yoksulluk ve Sosyal Hizmet). Ankara: 2000. Kozier, Ada Casework with Parents of Blind Children, Social Casework XLIII, 1: 15-22, 1962. Küçükkaraca, Nilgün. Özürlü Hakları ve Sosyal Hizmet Mesleği, Görme Özürlüler İçin Rehabilitasyon Deneyimleri, Yeni Rehabilitasyon Politikaları ve Meslek Tanımları. Yay. Haz.: Kasım Karataş. Ankara, 24-25 Mart 2000. Ankara: Körler Federasyonu, 2001. Mackelprang, Romel W. ve Richard O. Salsgiver. Disability: A Diversity Model Approach in Human Service Pratice. Canada: Brooks/Cole Publishing Company, 1999. Mavili Aktaş, Aliye. Gençlere Yönelik Hizmetlerde Grup Danışması ve Grup Liderliğiyle İlgili Bazı Prensipler ve Ahlaki İlkeler. Ankara: Kara Harp Okulu, 1995. Mavili-Aktaş, Aliye. Küçük Gruplar: Dinamikleri ve Süreci. Ankara: 2001. McCallion, Philip ve Ronald W. Toseland. Empowering Families of Adolescents and Adults with Developmental Disabilities, Families in Society: The Journal of Contemporary Human Service 74,10:579-587, 1993. Neuling, S.J ve R.H. Winefild. Social Suport and Recovery After Surgery for Breast Cancer: Frequency and Correlates of Supportive Behaviors by Family, Social Science and Medicine. 27,4: 385-392, 1988. Şahin, Fatih. Özürlülere Yönelik Yeni Bir Sosyal Hizmet Uygulama Modeli: Güçler Perspektifi, Görme Özürlüler İçin Rehabilitasyon Deneyimleri, Yeni Rehabilitasyon Politikaları ve Meslek Tanımları.Yay. Haz.: Kasım Karataş. Ankara, 24-25 Mart 2000. Ankara: Körler Federasyonu, 2001. Toseland, Ronald W. ve Robert F. Rivas. An Introduction to Group Work Practice. Newyork: McMillan Publishing Company, 1984. Tufan, Beril. Göçmen İşçilerde İş Kazaları. Ankara: Sosyal Sigortalar Kurumu Genel Müdürlüğü, 1994. 38