YILDIRIM BEYAZIT ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ DEMOKRAT PARTĠ DÖNEMĠ (1950-1960) TÜRKĠYE DE EKONOMĠK BÜYÜME Özkan DEMĠRTAġ 125212702 EKONOMĠK VE SOSYAL DEĞĠġĠM DERSĠ ÖZET: Cumhuriyetin kuruluģundan itibaren Türkiye de uygulanan ekonomi politikaları incelendiğinde öne çıkan dönemlerden birisi 1950-1960 arası dönemdir. Bu döneme Demokrat Parti Dönemi veya Menderes Dönemi de denir. Bu dönem, müdahaleci bir ekonomik yapıdan özel sektöre öncelik veren, açık ekonomiye geçiģ çabalarının yoğunlaģtığı liberal ekonomi dönemidir. Demokrat Parti Dönemiyle uygulanmaya baģlanan ekonomi politikaları sonucu dönemin ilk yıllarında ekonomik büyüme artmıģ ancak 1954 ten itibaren ekonomik büyüme azalmıģ, dıģ ticaret açığı oluģmuģ, 1960 askeri müdahaleyle birlikte liberal ekonomi terk edilmiģ, devletin ağırlıkta olduğu planlı ekonomiye geçilmiģtir.
1. GĠRĠġ Bu çalıģmada Demokrat Parti Dönemi (1950-1960) Türkiye de Ekonomik Büyüme incelenecektir. Ülkelerin ekonomi politikalarının amacı ekonomik büyüme ve kalkınmayı gerçekleģtirmektir. Ekonomik büyüme ve kalkınmayı gerçekleģtirebilen ülkeler dünya üzerinde geliģmiģ ekonomiye sahip bir ülke olarak anılır. Cumhuriyetimizin kuruluģundan bu yana Türkiye de uygulanan ekonomi politikaları incelendiğinde öne çıkan dönemlerden birisi 1950-1960 arası dönemdir. 27 yıllık Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) iktidarının yerine Demokrat Parti (DP) gelmiģ, müdahaleci ekonomik yapıdan liberal ekonomiye geçilmiģtir. Türkiye de farklı dönemlerde farklı ekonomi politikaları uygulanmıģtır. Cumhuriyetin ilk yıllarında özel sektörü teģvik eden liberal politikalar uygulanmasına rağmen bu beklenti gerçekleģmemiģtir. SavaĢtan yeni çıkılması, 1929 dünya genelinde ekonomik buhran yaģanması sanayileģmeyi geliģtirmek için Birinci BeĢ Yıllık Sanayi Planı hazırlanmıģ ve baģarıyla uygulanmıģtır. Ardından Ġkinci BeĢ Yıllık Sanayi Planı hazırlanmıģ ancak II. Dünya SavaĢı nın çıkması nedeniyle bu plan uygulanamamıģtır. Ekonomik harcama savunmaya yapılmıģ, iklim koģullarının olumsuz geçmesi tarım üretimini azaltmıģ, bütçe açığı oluģmuģtur. Demokrat Parti (DP), devletin ekonomik hayata müdahalesini yoğun olarak eleģtirmiģ, ekonomik kalkınmanın özel sektör eliyle gerçekleģeceğini savunmuģtur. DP, daha önceleri yapılan gereksiz müdahalelerin ekonomik aktiviteyi bozduğunu ileri sürmüģ, yabancı sermaye giriģini, kamuya ait fabrikaların özel sektöre devrini öngörmüģ, kısaca liberal bir politikayı savunmuģtur. Dönemin daha iyi anlaģılabilmesi için 1950 öncesi Türk Ekonomisi ve GSMH geliģimi ve ekonomik büyümesi, DP dönemi ekonomi politikalarının üç ayrı dönem içerisinde bakılması, DP dönemine sektörel düzeyde geliģimi ve ekonomik büyümesi tartıģılmaktadır. 2
1.1. 1950 Öncesi Türk Ekonomisi KurtuluĢ SavaĢı kazanıldıktan sonra, ülkenin ekonomik görünümü son derece yoksuldu. Her ne kadar kapitülasyonlar kaldırılsa da, Türkiye Osmanlı Ġmparatorluğu nun dıģ borçlarının bir kesimini ödemeyi kabullenmiģti. Bu borç ödemeleri, devlet bütçesinin %7,56 sından (1924 yılında), %18 ine kadar (1930 yılında) yükselen bir orandaydı. Aynı dönemde, örneğin MEB bütçesi %3 ya da %4,5 oranındaydı (Kongar, 1998; akt. TaĢ, 2004). Ġzmir Ġktisat Kongresiyle beraber teģvik edici sanayi politikaları ve yabancı sermayenin Türkiye ye çağrılması politikaları ön görülmüģtür. Yabancı sermayenin Türkiye ye çağrılmasına rağmen Türk ekonomisinin yabancılar tarafından sömürülmesine da kesin bir biçimde karģı çıkılmıģtır. Bu dönemde Türkiye ĠĢ Bankası, Sanayi ve Maden Bankası kuruldu, Sanayi TeĢvik Kanunu çıkarıldı. 1929 dünya ekonomik buhran Türkiye yi de etkilemiģ, 1923 ten beri amaçlanan liberal ekonomi yerini devletin müdahalesine bırakmıģtır. Böylece 1930-1950 arası devletçi dönem adını almıģtır. 1931 den itibaren Merkez Bankası nın açılmasıyla ulusal ekonominin korunması kolaylaģmıģ, Osmanlı Bankası ve azınlıkların ulusal çıkarlara ters düģen karar ve uygulamalarına son verilmiģtir. 1933 te Sümerbank ın kurulmasıyla devletçiliğin taģıyıcı ve sürükleyici özelliği ile ulusal ekonomiye bir model oluģturulmaya çalıģılmıģtır (Tokgöz, 2002 akt. Baytal, 2007:548). Bu dönem içinde 1933 te Birinci BeĢ Yıllık Sanayi Planı hazırlandı, 1935 te Etibank, 1938 de MTA ve 1938 de Halk Bankası kuruldu. Ġkinci BeĢ Yıllık Sanayi Planı hazırlanmıģ ancak savaģın çıkmasıyla Ġktisadi Savunma Planı yürürlüğe konmuģtur (Baytal, 2007). II. Dünya SavaĢı nın ardından 1945 te Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu nun çıkmasıyla büyük toprak sahipleri baģta Adnan Menderes, Emin Sazak gibi kiģiler muhalefet etmiģlerdir. Adnan Menderes, Celal Bayar, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan 1946 da CHP den ayrılarak Demokrat Parti yi kurmuģlardır. 3
1.2. 1950 Öncesi GSMH GeliĢimi ve Ekonomik Büyüme Hızı Cumhuriyet in ilk yıllarında GSMH yavaģ artmıģtır. 1935-1945 döneminde II. Dünya SavaĢı nın etkisiyle geliģim durmuģ, savaģ sonrasında büyüme hızlanmıģtır. Cari ve sabit fiyatlarla GSMH, 1923 ten 1940 yılına kadar, 1945-1953 döneminde ve planlı dönemlerde önemli ölçülerde artmıģtır. 1923-1940 yılları arası GSMH nın en çok arttığı yıllardır. 1950 yılına kadar, elveriģsiz hava koģulları, sulu tarımın yapılamaması, gübre kullanımının çok düģük olması ve tarım mücadele ilaçlarının kullanılmaması gibi nedenlerden dolayı, tarım sektöründe büyük dalgalanmalar olmuģtur. GSMH içinde tarım sektörünün payı düģerken, sanayi sektörünün payı artmaktadır. KiĢi baģına düģen GSMH da 1923-1930 yılları arasında artıģ göstermiģtir. SavaĢın etkisiyle kiģi baģına düģen GSMH azalmıģ, fakat savaģtan sonra tekrar artıģa geçmiģtir. Birinci BeĢ Yıllık Sanayi Planı nın ekonomik büyümeye önemli etkisi olmuģtur. SavaĢ döneminde Ġkinci BeĢ Yıllık Sanayi Planı uygulamaya konulamamıģtır. Tarımsal hasıla 1945 yılında 1939 da ulaģtığı düzeyin %60 altına düģmüģtür. 1949 yılında iklim koģullarının kötü olması nedeniyle tarımsal üretim düģmüģtür. KiĢi baģına GSMH 1938-1939 daki 114,5 TL seviyesinden 1944-1945 yılları itibariyle 79,4 TL ye kadar gerilemiģtir (Erdoğan, 2008). Devletçi ekonomik politikalar dönemi genel olarak değerlendirildiğinde, Türkiye dıģa kapalı bir ekonomi politikası sürdürmüģtür. SanayileĢme adımları önemli ölçüde atılmıģtır. Atatürk dönemi uygulanan ekonomik politikalara baktığımızda temel göstergeler Ģu Ģekildedir: 4
Tablo 1: Atatürk Dönemi Makroekonomik Göstergeler (1923-1939) Göstergeler 1923-1929 1930-1932 1933-1939 Milli Gelir Büyüme Hızı (%, ort.) 10,9 1,5 9,1 Sanayi Büyüme Hızı (%) 8,5 14,8 10,2 Milli Gelirde Sanayi Payı (%) 11,4 13,6 16,9 Milli Gelirde Yatırım Payı (%) 9,1 9,7 10,7 Milli Gelirde Ġthalat Payı (%) 14,5 8,9 6,6 DıĢ Ticaret Açığı / Fazlası (Milyon TL) -56,6 +6,6 +12,4 Kaynak: Nadir Eroğlu, Atatürk Dönemi Ġktisat Politikaları (1923-1938) ; akt. Erdoğan, 2008:16) Tablo 1 incelendiğinde üç önemli sonuç çıkmaktadır: 1923-1929 yılları arasında her yıl dıģ açık verilmiģ fakat devletçi yıllar süresince dıģ ticaret açığı ortadan kalkmıģtır. Türkiye ekonomisi devletçi iktisat politikaları sayesinde, toparlanma, büyüme ve sanayileģme süreci yaģamıģtır. Ġthalatın milli gelirdeki payı azalmıģtır. Tablo 2: Cari ve Sabit Fiyatlarla GSMH ve KiĢi BaĢına GSMH Büyüme Hızları (1940, 1945-1949) Yıllar GSMH (Milyar TL) Cari Fiyatlarla Sabit Fiyatlarla* 1968 Faktör Fiyatlarıyla GSMH Büyümesi (%) KiĢi BaĢına GSMH Büyüme Hızı (%) Cari Fiyatlarla Sabit Fiyatlarla 1940 2.403.4 8.677.9-4.9 14.5-6.8 1945 5.469.8 5.960.1-15.3-19.0-16.1 1946 6.857.6 7.864.0 31.9 22.7 29.2 1947 7.542.6 8.192.4 4.2 7.6 1.9 1948 9.492.9 37.065.2 14.0 24.0 14.1 1949 9.054.4 35.212.8-5.0-6.7-7.0 Kaynak: Ġstatistik Göstergeler 1923-2002:585,587,615; akt. Serkan Tuna, Cumhuriyet Ekonomisinin Ġlk Devalüasyonu: 7 Eylül 1946, Akdeniz Üniversitesi Ġ.Ġ.B.F Dergisi, 2007 (13), 111. Tablo 2 yi incelediğimizde II. Dünya SavaĢı ndan sonra GSMH nın arttığı ve ancak 1948 yılında savaģ öncesi dönemin yakalandığı görülmektedir. Çok partili rejime geçiģ siyasi yapıda olduğu gibi, ekonomik yapıda da değiģmeleri beraberinde getirmiģ, geçmiģ yıllarda yaģanan ekonomik durgunluk, iģsizlik, 1923 ten beri devam eden tek partili hükümetin, 1950 li yıllarda düģmesine sebep olmuģtur (Takım, 2012). 5
2. DEMOKRAT PARTĠ (1950-1960) DÖNEMĠ EKONOMĠ POLĠTĠKALARI 14 Mayıs 1950 milletvekili seçim sonucuna göre Demokrat Parti (DP) % 55,2 oy oranı ile 416 milletvekili, buna karģılık Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) %39,6 oy oranı ile 69 milletvekili elde etmiģtir. Bu sonuca göre Adnan Menderes liderliğinde DP iktidar olmuģtur (http://www.tuik.gov.tr/veritabanlari.do?ust_id=12&vt_id=33). DP dönemi 27 Mayıs 1960 askeri müdahaleye kadar sürmüģ ve bu döneme Menderes Dönemi de denmiģtir. Türkiye Ekonomisi nin siyasi hayatında 1950 yılı bir dönüm noktasıdır. DP dönemindeki iktisat politikaları 1954 yılına kadar liberalizasyon, 1954 yılından sonra devletçilik ve müdahalecilik olarak geliģmiģtir (Erdoğan, 2008). Özel sektöre önem verilmesi ve KĠT lerin özelleģtirilmesi, yabancı sermayenin ülkeye giriģinin kolaylaģtırılması, geniģleyici para ve bütçe politikaları gibi birçok uygulamalar, DP iktidarının uygulamaları olmuģtur (Balcı, 2007). 1954 yılına kadar artan özel sermayenin ağırlığı, bu tarihten sonra azalmıģ, sanayi yatırımları da tüketim maddeleri alanında yapılmıģtır. Tarımda etkinlik sağlanamamıģtır. UlaĢım ve enerji yatırımları artmıģtır. Sosyal yönden de köyden kente göç olgusu oluģmuģ ve tüketim kalıplarında değiģim yaģanmıģtır (Öçal, 2005; akt. Erdoğan, 2008:46). 2.1. 1950-1953 Hızlı Büyüme Dönemi Demokrat Parti iktidarının hükümet programında ilk önce iktisadi ve mali konularda takip edilecek yollar dört ana grupta toplanır (TBMM tutanak dergisi, D9, C1:24-25). 1. Devlet hizmetlerinin görülmesinde mümkün olduğu kadar tasarruf edilecek, devlet bütçeleri ekonomiyle uygun ve orantılı olarak denk bütçe prensibi izlenecektir. 6
2. Üretimin arttırılması için, bütçeden yatırımlar için gerekli kaynak arttırılacak, özel teģebbüsü güvence altına alacak hukuki alt yapı kurulacak ve yabancı sermaye giriģi hızlandırılmaya çalıģılacaktır. 3. Yatırımların bir plan dahilinde yapılması sağlanacaktır. 4. Ġstihsal hayatını devletin zararlı müdahalelerinden ve her çeģit bürokratik engellerden kurtarmak Ģeklinde ifade edilmiģtir. Özellikle dördüncü maddeye dikkat edilirse devletçilik düģüncesinin ikinci plana atıldığının resmi olarak ifadesidir. DP, ekonominin liberalizasyonunu hızlandırmıģtır. Özel kesimin finansman sorunlarını giderecek kredi faizlerinin 1951 yılında %12 den %8.5 e çekilmesi, Sınai Kalkınma Bankası yla Marshall Yardımı Özel TeĢebbüs Fonu ndan özel kesime kredi tahsisi gibi araçlardan faydalanılmıģtır (Manisalı, 1980; akt. Erdoğan, 2008:66). Merkez Bankası da bütçe harcamalarını karģılıksız para basarak karģılamaya baģlamıģtır. Özel sermaye yatırımlarının toplam yatırımlar içerisindeki payının 1950-1954 döneminde %57 ila %61 gibi yüksek bir orana yükseldiği görülmüģtür (Erdoğan, 2008). DP hükümeti, döviz ihtiyacını planlayıp ithal isteklerini düzenlemek amacıyla Bakanlıklararası Döviz Komitesi ni kurmuģtur. Sabit kur sistemi ve artan liberalizasyon neticesinde ithalat hızla geliģmiģ ve 1952 de %100 oranında artmıģtır. Fakat ihracat %37 oranında artmıģtır. DıĢ ticaret açığı bu nedenle geniģlemiģtir. Bu geliģmeler üzerine 1953 yılında bu politika terk edilmiģtir. Ġhracat 1950-1952 döneminde büyük ölçüde serbestleģtirilmiģtir. Kore SavaĢı nın dünyada sağladığı yüksek konjönktör ve tarımda elveriģli iklim koģulları nedeniyle büyük hasılat gerçekleģmiģ, ihracat da yükselmiģtir. Buna karģılık dıģ ticaret açığı artmıģ, döviz rezervleri tükenmiģtir. 7
Yabancı sermayenin Türkiye ye gelmesini kolaylaģtırmak için Yabancı Sermaye Yatırımlarını Teşvik Kanunu kabuledilerek Türk ekonomisi canlandırılmaya çalıģılmıģtır. Bu sektörün ekonomide yer alması için yapılan diğer bir düzenleme ise Petrol Kanunu dur. Kanunun amacı, Türkiye nin petrol kaynaklarının özel teģebbüs eli ve yatırımları ile süratle, kesintisiz ve verimli bir Ģekilde geliģtirilip değerlendirilmesini sağlamaktı (Baytal, 2007). Bu düzenlemeler Türkiye yi dıģa bağımlı hale getirmiģtir. 1950 den sonra tarımda makineleģme Türkiye nin bir tahıl ihracatçısı durumuna gelmesini sağlamıģtır. 1950-1954 yılları arasında Türkiye, yılda %13 lük gibi hayli yüksek bir ekonomik büyüme yaģamasında tarımın etkisi oldukça fazladır (Baytal, 2007:554). 2.2. 1954-1957 Dönemi Menderes bu dönemde de uygulanacak programların diğer programlardan farklı olmayacağını belirtmiģtir. TBMM tutanaklarına göre Menderes, tarım sektörüne vurgu yapmıģ, karayollarının en kısa zamanda yapılmasının gerektiğini belirtmiģ, siloları, limanlar ve iskeleler inģası ve bayındırlık iģlerinin de tarımsal kalkınmaya vereceği dolaylı etkileri ifade etmiģtir. Menderes in hükümet programında bahsettiği olumlu tabloya rağmen dıģ ticaret açığı, enflasyon gibi olumsuzluklar baģ göstermiģtir. Ek olarak ABD 300 milyon $ lık kredi anlaģmasını geri çevirmiģ, buna gerekçe olarak da artan dıģ borçlar gösterilmiģtir. Bu dönemde dıģ ticaret sürekli açık vermiģtir. DıĢ ödeme güçlüklerini gidermek için ihtiyaç duyulan kredilerin bir kısmı seçimlerin bir yıl önce yapılmasından da yararlanılarak 1958 de 1$ 9 TL ye devalüe edilmiģtir (Ekzen, 1980; akt. Balcı, 2007:97). Fiyat artıģları hızla devam etmiģ, yatırımlar kalkınmayı sağlayacak güçte olmamıģtır. Hükümet programında belirtildiği gibi sanayi çok artıģ gösterememiģtir. Çimento, sıvı 8
çelik, kağıt, Ģeker, gübre, linyit, taģ kömürü ve elektrik enerjisinde önemli artıģlar olmasına rağmen sanayi geliģimi ancak yaklaģık 2 kat artmıģtır. 1957 de ekonomik yapı zararlı etkilerden arındırmak ve fiyat kontrollerini tam anlamıyla sağlamak için Milli Korunma Kanunu nu tekrar yürürlüğe girmiģtir. Bu kanunla liberal ekonomiden müdahaleci bir politikaya dönülmüģtür. 2.3. 4 Ağustos 1958 Ġstikrar Tedbirleri DıĢ bütçe açığı ve dıģ bor ödemelerinin sorun olması ve oluģan ekonomik krizden kurtulmak için IMF, Dünya Bankası ve OECD uzmanlarının önerdikleri istikrar önlemlerini uygulamaya koymak için Menderes Hükümeti nin önünde baģka seçenek kalmamıģtır (Tokgöz, 2004; akt. Balcı, 2007:99). 4 Ağustos 1958 de alınan istikrar tedbirleri baģlıca Ģu noktaları içeriyordu; TL nin devalüasyonu, Ġthalata yeniden serbestlik getirilmesi, Bütçe harcamalarının kısılması, KĠT üretimi ve hizmetlerinin fiyatının yükseltilmesi gibi önlemlerle Türkiye nin dıģ borçların ödenmesine kolaylıklar getirilecek ve dıģ kredi sağlanacaktı. 3. DEMOKRAT PARTĠ DÖNEMĠ SEKTÖR POLĠTĠKALARI 3.1. Tarım ve Hayvancılık 1950 li yıllar tarımsal yapı açısından dönüm noktasıdır. Üretim yaygınlaģmıģ, para ekonomisi yayılmıģ, kırdan kente göçün getirdiği hareketlilik tarımsal üreticiler köylülükten küçük meta üreticiliğe geçilmiģtir. Marshall yardımların etkisiyle de tarımda makineleģme artmıģtır. 1950-1953 yıllarında yağıģların bol olması tarımsal 9
üretimi %12 oranında artırmıģ ve GSMH yi etkilemiģtir. Bir yıl sonra ortaya çıkan kuraklık ise üretimi %14 geriletmiģ, GSMH %3,2 oranında düģmesine yol açmıģtır (Erdoğan, 2008). Tarımda makineleģmeyle beraber, tarım kesimi kendi üretim araçlarına sahip olma imkanını bulmuģ, piyasaya açılmıģ ve fiyat göstergelerine göre üretim yapan küçük meta üreticisi aile iģletmeleri durumuna gelmiģtir. Bu iģletmeler kooperatif çatısı altında bir araya gelmiģler ve kooperatiflere ayrılan kredilerden yararlanmıģlardır. Kore SavaĢı nın ortaya çıkmasıyla iç talebin artması, iklim koģullarının el vermesiyle üretim artmıģtır. Ancak savaģın bitmesiyle iç talep azalmıģ, ABD ve diğer ülkelerin stoklarını eritmeye çalıģması ve iklim koģullarının bozulmasıyla üretim düģmüģ, 1950 lerin ilk yıllarındaki hızlı büyüme sona ermiģtir. Tablo 3: 1950-1960 Arasında Tarım Sektörüne ĠliĢkin Bazı Veriler Tahıl Ekim Alanı Buğday verimi Endüstriyel Bitki Yıllar (%) (kg/hektar) Ekim Alanı (%) GSMH Ġçinde Tarım (%) 1950 9,6 864 6,3 40,9 1951 6,8 1169 25,5 43,4 1952 12,1 1194 5,4 42,5 1953 12,3 1248-5,5 41,5 1954 1,8 765-0,5 36,8 1955 7,2 977 10,4 37,5 1956 2,4 872 3,7 38,2 1957-1,3 1159 0,5 37,7 1958 2,8 1147-0,8 39,3 1959 1,1 1042 3,9 37,9 1960 2,0 1097 4,6 37,5 Kaynak: DĠE Ġstatistiki Göstergeler 1923-2002, Ankara DĠE Matbaası, 2003:181-187 akt. Balcı, 2007:103 Tablodan da görülebileceği üzere 1950 den sonraki yıllarda özellikle endüstriyel bitki ekim alanında artıģ dikkat çekicidir. Tahıl üretimi de arıģ göstermiģtir. DP döneminde hayvancılık konusunda geliģmeler sağlanmıģtır. Kümes hayvancılığı ve yumurta üretimi, arıcılık ve bal üretimi, küçükbaģ ve büyükbaģ hayvanların üretiminde (buna bağlı olarak et, süt, deri, tiftik üretimi) artıģlar kaydedilmiģtir. Ancak ipekböcekçiliği ve koza üretimi düģmüģtür (Erdoğan, 2008). 10
3.2. Sanayi ve Madencilik Türkiye Cumhuriyeti nin ilk yıllarında temelleri atılan sanayi sektörü, temel tüketim mallarının ithal ikamesine dayalı bir yapıya sahip olup, yerli tarımsal ve madensel hammaddeleri iģlemeye yönelik olmuģtur. Sanayi sektörü 1958 e kadar iç talebin canlı olması nedeniyle hızla büyümüģ, özellikle 1952-1957 döneminde sektörün ortalama büyüme hızı %12,5 gibi rekor bir orana yükselmiģtir (Erdoğan, 2008). 1950 yılından 1958 e kadar ülkedeki toplam yatırımların ortalama %21 i sanayi sektörüne ayrılmıģtır. Özellikle ara ve tüketim mallarının alt dallarında çeģit yoğunluğu artmıģtır. ġeker, çimento, pamuklu ve yünlü dokuma ağırlık kazanmıģ ve bu alt dallarda aģırı kapasite üretilmiģtir. Bunda iç pazarın korunması etkili olmuģtur. Bu alanlarda üretim yapan kuruluģlar genel küçük ölçekli iģletmeler olmuģtur. 1957 den sonra özel sektörün yatırımı azalmıģtır. 1950 de sanayi sektörü %9,3, 1951 de %2,6, 1953 te %19,2, 1955 te %11,3, 1960 ta %0,4 oranında geliģmiģtir. 1950-1957 yılları arasında sanayi sektörü büyümesi %9,2 ile %19,2 arasında değiģmiģtir (Erdoğan, 2008). Tablo 4: 1950-1960 Döneminde Türkiye de Gayrisafi Sabit Sermaye Yatırımları (Milyon TL) Makine- Yatırımlar / Ġç Tasarruf / Yıl ĠnĢaat Toplam Donatım GSMH (%) GSMH (%) 1950 325,0 675,0 1000,0 9,63 8,3 1951 497,6 762,8 1.260,4 10,27 8,1 1952 791,7 1044,1 1.835,8 12,82 9,0 1953 718,3 1.369,4 2.087,7 12,41 9,7 1954 750,8 1.767,0 2.517,6 14,71 11,3 1955 847,9 2.158,2 3.006,1 14,27 11,9 1956 864,5 2.395,8 3.260,3 13,40 12,5 1957 886,4 3.130,6 4.017,0 13,16 12,4 1958 1.375,4 3.667,4 5.042,8 13,97 13,0 1959 2.389,0 4.600,0 6.989,0 15,63 12,6 1960 2.875,0 4.904,0 7.779,0 15,89 13,4 Kaynak: DPT Birinci BeĢ Yıllık Kalkınma Planı Tablo 4 ten görüleceği gibi bu dönemde Gayrisafi Sabit Sermaye yatırımlarındaki artıģ, hem sayısal olarak hem GSMH nin içindeki yüzdesi olarak artıģ göstermiģtir. 11
Madencilik sektörüne sanayi sektörü kadar özel bir önem verilmedi ancak özel kesimin madencilikte yeri ve önemi arttı. 1954 te Maden Yasası çıkarılmasına rağmen bu dönem boyunca sadece linyit ve ham petrol üretiminde önemli bir geliģme sağlandı. Ham petrolün üretiminde ise TPAO etkin olmuģtur. Dönem boyunca hızlı kentleģme ve sanayileģmenin artması, enerji sektörüne büyük önem verilmesini gerektirmiģtir. Elektrik enerjisi üretimi artmıģtır. 3.3. UlaĢtırma ve HaberleĢme DP özellikle kırsal kesimin yollarının yapılmasına önem verileceği ve hava ile deniz yollarının ise daha geliģtirileceğini hedeflemiģtir. Karayollarında sağlanan geliģme kırsal kesimi Ģehirlere bağlayarak ürünlerin pazara götürülmesi ve tüketimin artmasında önemli rol oynamıģtır. Ancak Cumhuriyetin ilk dönemlerinde önem verilen demiryolu hatları ikinci planda kalmıģ ve demiryolu hatlarının uzunluğunda önemli bir değiģme olmamıģtır. Tablo 5: 1951-1960 Döneminde Karayolu, Demiryolu, ve Kara TaĢıt Sayıları Karayolu Demiryolları Otomobil Otobüs Yıl (km) (km) Sayısı Sayısı Kamyon Sayısı 1951 49.284 7.667 4.676 1.615 8.251 1952 49.801 7.667 5.798 2.198 10.596 1953 50.264 7.696 8.001 2.622 11.470 1954 51.121 7.696 10.071 3.185 13.201 1955 55.008 7.802 13.405 3.755 15.404 1956 56.786 7.803 16.427 4.569 18.356 1957 57.498 7.805 23.938 5.510 24.722 1958 58.512 7.804 27.692 5.933 27.549 1959 60.623 7.804 28.599 6.671 30.250 1960 51.542 7.895 29.970 6.848 34.429 Kaynak: DĠE Ġstatistik Göstergeler 1923-2002, Ankara, DĠE Matbaası, Yayın No:2790, 2003:349-351; akt. Balcı, 2007:108 Türkiye 1950 li yıllarda haberleģme sektörü açısından geri kalmıģtır. DP döneminde bu görüntüde önemli bir değiģiklik olmamıģ ancak radyo yayıncılığı önemini giderek artırmıģtır. 12
3.4. DıĢ Ticaret ve Yabancı Sermaye 1950 li yılların baģında, politik hayatta ve dünya ekonomisinde yaģanan geliģmelere de bağlı olarak birkaç kalem mal dıģında ithalata getirilen kısıtlamalar kaldırılarak daha liberal bir dıģ ticaret politikası izlenmeye baģlanmıģtır. Bu serbestleģme çabaları sonucunda Türkiye de 1950-1952 yılları arasında ithalat %65 oranında serbest bırakılmıģtır. 1953 yılına kadar devam eden bu süreç, ortaya çıkan döviz sıkıntısı nedeniyle terk edilmeye baģlanmıģtır (Takım, 2012). Tablo 6: 1950-1960 Dönemi DıĢ Ticaret Verileri (Cari Fiyatlarla-Milyon $) Yıl Ġhracat Ġthalat DıĢ Ticaret Dengesi DıĢ Ticaret Hacmi Ġhracatın Ġthalatı KarĢılama Oranı 1950 263 286-23 549 92,2 1951 314 402-88 716 78,1 1952 363 556-193 919 65,3 1953 396 533-137 929 74,4 1954 335 478-143 813 70,0 1955 313 498-185 811 63,0 1956 305 407-102 712 74,9 1957 345 397-52 742 86,9 1958 247 315-68 562 78,5 1959 354 470-116 824 75,3 1960 321 468-147 789 68,5 Kaynak: Türkiye de Ġhracatın GeliĢimi, www.dtm.gov.tr/12.03.2011; akt. Takım, 2012. DP döneminin Ekonomi ve Ticaret Bakanı Fethi ÇelikbaĢ, yabancı sermayenin memleketimize gelmesi ana davamız olduğu için sermayeye en geniģ imkanlar bahģedilmiģtir, diyerek DP nin yabancı sermaye konusundaki görüģlerini ortaya koymaktadır (Kütüklü, 2008; akt. Takım, 2012:179). DP nin on yıllık iktidarı boyunca borç veya hibe Ģeklinde sadece ABD den aldığı tüm ekonomik yardım 1 milyar 583 milyon dolardır. DP iktidardan ayrılınca ise Türkiye ye 12 milyar liralık bir dıģ borç yükü bırakmıģtır (Eroğul, 2003: akt. Takım, 2012:179). 13
Tablo 7: 1950-1960 Döneminde Türkiye de Yabancı Sermaye Hareketleri Yıllık Birikimli Yıllar Milyon $ Milyon TL Milyon $ Milyon TL 1954 e kadar 2.8 7.9 2.8 7.9 1954 2.2 6.1 5.0 14.0 1955 1.2 3.3 6.2 17.3 1956 3.4 9.4 9.6 26.7 1957 1.3 3.6 10.9 30.3 1958 1.1 4.5 12.0 34.8 1959 3.4 20.5 15.4 55.3 1960 1.9 16.3 17.3 71.6 Kaynak: DPT Hazine MüsteĢarlığı; akt. Erçakar ve Karagöl, 2011:12. Tablo 7 de görüleceği üzere, 1954 yılına kadar Türkiye ye gelen doğrudan yabancı sermaye miktarı 2.8 milyon dolardır. 1954-1960 arasında ise Türkiye ye toplam 14.5 milyon dolar yabancı sermaye giriģi söz konusudur. 4. DEMOKRAT PARTĠ DÖNEMĠ EKONOMĠK BÜYÜME DP nin on yıllık döneminde ortalama enflasyon oranı %8,6 iken, Türkiye ekonomisi ortalama %6,65 oranında büyümüģtür (Takım, 2012). Tablo 8: 1950-1960 Döneminde Ġktisadi Faaliyet Kollarına Göre GSMH (Sabit Fiyatlarla Milyon TL) Yıl Tarım Sanayi Hizmetler GSMH Büyüme Enflasyon Para Arzı ArtıĢ Hızı 1950 15.761 5.054 17.691 38.506 9,4-4,3 7,3 1951 18.876 5.187 19.384 43.446 12,8-1,1 16,8 1952 20.666 5.753 22.202 48.621 11,9 5,1 9,6 1953 22.461 6.857 24.773 54.091 11,2 4,8 16,5 1954 19.335 7.486 25.659 52.480-3,0 9,0 3,1 1955 21.235 8.333 27.074 56.642 7,9 11,9 31,5 1956 22.296 9.128 27.004 58.428 3,2 11,5 29,2 1957 23.737 10.110 29.149 62.995 7,8 12,5 26,6 1958 25.909 10.671 29.264 65.844 4,5 15,7 3,6 1959 25.985 11.058 31.479 68.521 4,1 22,6 11,5 1960 26.591 11.100 33.178 70.869 3,4 7,4 358,6 Kaynak: TÜĠK, Ġststistiksel Göstergeler, 1923-2008:648; akt. Takım, 2012:177. Tablo 8 de görüleceği üzere 1950 yılında sabit fiyatlarla 38.550 milyon TL olan GSMH, üç yıl artıģ göstermiģ ve 1953 yılında 54.091 milyon TL ye ulaģmıģtır. 1954 yılında büyüme negatif olmuģ, sabit fiyatlarla GSMH 52.480 milyon TL olarak 14
gerçekleģmiģtir. 1954 ten sonra da enflasyon artıģı hızlanmıģtır. DP döneminin ilk yıllarında tarım sektörünün ekonomik büyüme üzerinde etkisi fazladır. 1954 ten itibaren tarım sektörünün ekonomik büyümeye katkısı azalmıģtır. Bu durumda sanayi sektörü artıģa geçmiģ ancak istenilen düzeye ulaģılamamıģtır. DıĢ borçların artıģı ve enflasyonla beraber büyüme oranları da düģmüģtür. 27 Mayıs 1960 askeri müdahalenin ardından DP iktidarı son bulmuģ ve devam eden süreç içerisinde liberal ekonomi terk edilmiģ, devletin ağırlıkta olduğu planlı ekonomiye geçilmiģtir. 5. SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME Bu çalıģmada Demokrat Parti Dönemi (1950-1960) Türkiye de Ekonomik Büyüme incelenmiģtir. Çok partili döneme geçiģle birlikte iktidara gelen DP döneminde siyasette ve ekonomide önemli yapısal dönüģümler yaģanmıģ, demokrasi ve liberal ekonomi dönemin iki temel unsuru haline gelmiģtir. DP döneminde tarımsal üretimde olumlu iklim koģulları, devlet arazilerinin kullanıma açılması, tarımsal kredilerin ve makineleģmenin artması, Kore savaģının tarımsal ürün ihracatını artırması ve dıģ yardımlar tarım ürünlerinin arzını artırarak GSMH yı yükseltmiģ, ilk üç yıl ekonomi yüksek oranda büyümüģtür. 1954 yılından itibaren tarımsal üretimin düģmesi ekonomik büyümeye katkı sağlamamıģtır. Bu dönemde ulaģtırma, haberleģme, enerji alanında yapılan yatırımlarla birlikte altyapıdaki artıģlar sanayinin karlı bir sektör haline gelmesine sebep olmuģtur. 1950 li yılların baģında bazı mallar dıģında ithalata getirilen kısıtlamalar kaldırılmıģ, dıģ ticaret politikaları özel sermaye birikimine katkı yapmıģ ancak 1956 yılından itibaren döviz yetersizliği nedeniyle ithalatın daralması sanayinin geliģimini olumsuz etkilemiģtir. DP nin dıģa açılma politikası için yasal düzenleme yapılmasına karģın beklenen düzeyde yabancı sermaye çekilememiģtir. 15
REFERANSLAR Balcı, Ö. (2007). Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri nin ekonomik kalkınma yaklaşımları ve performansları. YayınlanmamıĢ yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġktisat Anabilim Dalı Ġktisat Politikası Bilim Dalı. Baytal, Y. (2007). Demokrat parti dönemi ekonomi politikaları (1950-1957). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (40), 545-567. DĠE, (2003). İstatistiki göstergeler 1923-2002 (Yayın No: 2790). Ankara: DĠE Matbaası DPT, (1963). Kalkınma planı (birinci beş yıl) 1963-1967. 01.04.2013, http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan1.pdf. DTM, (2008). Türkiye de ihracatın gelişimi. www.dtm.gov.tr, 01.04.2013 Erçakar, M. ve Karagöl, E. (2011). Türkiye de doğrudan yabancı yatırımlar. Seta Analiz, 33, 12. 25.04.2013, http://arsiv.setav.org/ups/dosya/65109.pdf. Erdoğan, Z. (2008). 1950-1960 döneminde Türkiye de izlenen iktisat politikalarının analizi. YayınlanmamıĢ yüksek lisans tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ġktisat Anabilim Dalı Ġktisat Politikası Bilim Dalı. Eroğlu, N. (2003). Türkiye de iktisat politikalarının geliģimi. Marmara Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, 80. Yılında Türkiye Cumhuriyeti Sempozyumu, 29-31 Ekim, Ġstanbul. Eroğul, C. (2003). Demokrat parti tarihi ve ideolojisi (4. Baskı). Ankara: Ġmge Kitabevi. Kongar, E. (1998). 21. Yüzyılda Türkiye (11. Baskı). Ġstanbul: Remzi Kitabevi. Kütüklü, U. (2008). Demokrat parti. Ankara Üniversitesi SBF Yayınları.10. Manisalı, E. (1980). İktisat Politikası: İlkeler ve Uygulamalar, cumhuriyet dönemi Türkiye ekonomisi (1923-1978) Ġstanbul: Akbank Kültür Yayınları Öçal, T. (2005). Türkiye ekonomisi (2. Baskı). Ankara: SavaĢ Yayınevi. Takım, A. (2012). Demokrat parti döneminde uygulanan ekonomi politikaları ve sonuçları. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67 (2), 157-187. TaĢ, M. (2004). Menderes döneminin ekonomi politiği ve 1958 istikrar programı. Mevzuat Dergisi, 7 (76). 01 Nisan 2013, http://www.mevzuatdergisi.com/2004/04a/02.htm Tokgöz, E. (2002). Cumhuriyet döneminde ekonomik geliģmeler. Türkiye Cumhuriyet Tarihi içinde. (2,324). Ankara Tokgöz, E. (2004). Türkiye nin iktisadi gelişme tarihi 1914-2004. Ankara: Ġmaj Yayınevi Tuna, S. (2007). Cumhuriyet ekonomisinin ilk devalüasyonu 7 Eylül 1946. Akdeniz Üniversitesi İİBF Dergisi, 7 (13), 86-121. http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/tutanak/tbmm/d09/c001/tbmm09001fih.pdf 25.04.2013 http://www.tuik.gov.tr/veritabanlari.do?ust_id=12&vt_id=33 25.04.2013 16