E-POSTA : bursa.ikk@tmmob.org.tr WEB: http://bursakentsempozyumu.org

TMMOB Bursa İl Koordinasyon Kurulu TMMOB Makina Mühendisleri Odası Bursa Şubesi BAOB Yerleşkesi Odunluk Mah. Akademi Cad. No:8 A1 Blok Kat2-3 Nilüfer / BURSA TEL : 0 224 453 62 00 FAX : 0 224 453 62 12 E-POSTA : bursa.ikk@tmmob.org.tr WEB: http://bursakentsempozyumu.org Yrd.Doç.Dr. Soner ESMER Tarih: 20.04.2011 Konu: TMMOB Bursa 3. Kent Sempozyumu Bildiriniz hk. 29-30 Nisan 2011 tarihinde düzenlenecek olan Bursa 3. Kent Sempozyumu nda Bursa Gemlik Limanlarının Günümüzdeki ve Gelecekteki Rolleri başlıklı bildiriniz sunulmak üzere kabul edilmiştir. Çalışmalarınızda başarılar dileriz. Saygılarımızla, Zafer TAŞKESEN Sempozyum Sekreteri

BURSA GEMLİK LİMANLARININ GÜNÜMÜZDEKİ VE GELECEKTEKİ ROLLERİ Ersel Zafer ORAL ve Soner ESMER Dokuz Eylül Üniversitesi, Denizcilik Fakültesi ersel.oral@deu.edu.tr soner.esmer@deu.edu.tr Özet Güneydoğu Marmara nın en önemli limanlarına ev sahipliği yapan Gemlik Körfezi dış ticaretimiz açısından gittikçe artan bir ağırlığa sahiptir. Geniş bir ardalana sahip olan Gemlik Limanları Kuzey Ege ve İç Anadolu bölgesine de hizmet vermektedir. Bölge ekonomisinin lokomotif gücünü oluşturan Gemlik Limanları Bursa sanayinin gelişmesinde yadsınmayacak bir role sahiptir. Limanlar yatırımları pahalı olduğu kadar yatırım süreci uzun yapılardır. Ortalama bir limanın hayata geçmesi yer seçiminden itibaren beş ila on yıl arasındadır. Bu nedenle arz talep dengesinin iyi analiz edilmesi ve liman yatırımlarının doğru zamanda başlaması dış ticaretin kesintiye uğramaması için gereklidir. Gerçekleştirilen yük projeksiyonlarında 2010 yılı için 570 bin TEU olan konteynır trafiğinin ortalama bir senaryo ile 2015 yılında 750 bin TEU yu 2020 yılında ise bir milyon TEU yu aşması beklenmektedir. Yatırım yapılmaması durumunda mevcut limanların konteynır kapasitesinin 2015 yılında dolacağı ve bölgedeki konteynerize yükün rotasını diğer bölge limanlarına çevireceği görülmektedir. Genel kargo ve dökme yükte ise yatırım yapılmaması ve kapasite arttırılmaması durumunda darboğaz 2015 yılından önce kendisini gösterecektir. Sonuç olarak kriz etkilerinin hızlı bir şekilde azalmaya başladığı günümüze Gemlik Limanları artan talebi karşılamak için yatırım yapmak zorundadır. Yatırım yapılmaması durumunda bölgedeki liman kullanıcılarının önemli karayolu maliyetlerine katlanarak daha uzak limanlara yüklerini göndermeleri gerekecektir. Giriş Ülkemizin en büyük dış ticaret hacmine sahip olan Marmara Bölgesi aynı zamanda ülkemizin önemli limanlarına da ev sahipliği yapmaktadır. Marmara bölgesindeki limanlar üç bölgede (Ambarlı bölgesi, İzmit Körfezi ve Gemlik Körfezi) yoğunlaşmıştır. Ambarlı limanları özellikle İstanbul ili başta olmak üzere tüm Türkiye sanayine ve ticaretine hizmet vermektedir. İzmit körfezi limanları Kocaeli, Adapazarı ve İstanbul başta olmak üzere doğu batı ekseninde geniş bir hinterlanda sahiptir. Bursa - Gemlik limanları ise güney Marmara ve Kuzey Ege yükleri olmak üzere batıda Trakya doğuda ise iç

Anadolu bölgesine kadar geniş bir alana hizmet vermektedir. Gemlik körfezinde Mudanya ilçe sınırlarında bulunan Gemport, Borusan, Roda ve Gemlik Gübre limanları hızlı gelişmesi ile son on yıl içersinde özellikle Ege bölgesi yüklerini bu bölgeye çekmiştir. Günümüzde her biri aynı zamanda önemli birer lojistik merkez olan limanlar sadece gemilerin yük alıp boşattığı yerler değil aynı zamanda sosyoekonomik kalkınmanın lokomotif gücüdür. Zira limanlar bulundukları bölgede sanayinin gelişmesini ve büyümesini hızlandırmakta, endüstriyel faaliyetlerin yaygınlaşmasını ve gelişmesini sağlamakta, ticareti geliştirmekte, istihdama katkıda sağlamaktadır. Deniz yollarını kullanmadan dış ticaret, dış ticaret olmadan gelişme ve büyüme olamamaktadır. Bu bağlamda Gemlik limanları Bursa sanayi ve dış ticaretinin rekabetçi üstünlüğünde önemli paya sahiptir. Gemlik limanlarının bu önemli rolü göz önüne alınarak bu çalışmada artan yük talebini karşılamakta mevcut limanların hangi yıla kadar yeterli olabileceği analiz edilmiş, Kuzey Güney koridoru üzerinde bulunan Gemlik limanlarını gelecekte oynayabileceği bölgesel roller tartışılmıştır. 1. Gemlik Körfezi Limanlarının Mevcut Durumu Gemlik Körfezi güneydoğu Marmara da yer alan deniz etkilerine kısmen kapalı doğal bir liman konumundadır. Deniz ulaşımı ve limancılık açısından son derece elverişli bir konumda bulunması bölgede çok sayıda limanın konuşlanmasına neden olmuştur. Gemlik Körfezi limanlarının birinci hinterlandını Bursa, Bilecik ve Balıkesir illeri oluşturmaktadır. İkincil hinternat da ise Çanakkale, Kocaeli, Sakarya, Kütahya, Eskişehir ve Ankara illeri bulunmaktadır (Şekil 1) Şekil 1. Gemlik Körfezi Limanlarının Hinternadı

Gemlik körfezinde yer alan limanların iş hacmi Türkiye toplamı içinde önemli bir yer tutmaktadır. Gemlik körfezinde 2010 yılında elleçlenen konteyner 570 bin TEU ile Türkiye toplam konteyner elleçlemesinin % 10 unu oluşturmaktadır. Aynı durum genel ve dökme yük açısından bakıldığında ise Gemlik körfezi limanları Türkiye toplam elleçlemesinin yaklaşık % 5 ini elleçlemektedir. Bölge toplam gemi trafiği açısından da yoğun bir bölgedir. Bölgeye bir yılda gelen gemi sayısı 3,000 in üzerindedir. 2008 yılı için Marmara Bölgesi limanlarında elleçlenen yükün dağılımı Şekil 2 de verilmiştir. Marmara limanlarında işlem gören yükler içersinde %38 oran ile birinci sırada sıvı dökme yük olan petrol ve petrol türevleri yer almaktadır. Bunu %26 oran ile genellikle katı dökme yük olarak elleçlene demir çelik ürünleri takip etmektedir. Üçüncü sırada %9 ile kuru dökme yük olarak elleçlenen maden cevheri yer almakta olup son iki ürün ağır yükler kapsamında değerlendirilmektedir. Dökme yük olarak elleçlenen kömür ve çimento bölge yükleri içerisinde ton bazında %6 lık hacime sahiptir. %5 orana sahip endüstriyel hammaddeler dışında diğer yük tiplerinin tamamı %5 ine altındadır. Ancak Gemlik Körfezi Marmara Bölgesinde yer almakla birlikte yük deseni olarak Marmara Bölgesinden farklılıklar göstermektedir. Özellikle petrol ve türevleri bölgenin temel yükleri içersinde yer almamaktadır. Zira Marmara bölgesinin yüksek petrol türevi hacmi İzmit Körfezi başta olmak üzere bölgede yer alan rafineri ve petrokimya tesislerinden kaynaklanmaktadır. Şekil 2. Marmara Bölgesinde Elleçlenen Yüklerin Oransal Dağılımı [1].

Gemlik körfezinde hali hazırda toplam 7 adet liman hizmet vermektedir, bu limanlara ilişkin temel veriler aşağıdaki Tablo da 1 de yer almaktadır. Bölgenin gerek rıhtım uzunluğu gerekse su derinlikleri açısından en büyük limanı Gemport dur. Tablo 1. Gemlik Körfezinde Faaliyet Gösteren Limanların Temel Özellikleri [2] Liman Adı Elleçlenen Yükler Rıhtım Uzunluğu (m) Gemi kabul kapasitesi Su derinliği (-m) Gemport Konteyner-Kuru- Genel-Araç 850 8 36 Borusan Konteyner-Araç-Genel Kargo 680 7 11 Rodaport Genel Yük-Konteyner 649 6 15 Gemlik Gübre Dökme-Genel-Sıvı Yük 300 3 12 Gemlik Belediye Dökme-Genel 125 5 6 BP İskelesi Sıvı Yük 55 1 11 Marmara Kimya Sanayi Sıvı Yük Şamandıra Tablo 1 de gösterilen Gemlik Belediye limanı belediye tarafından işletilmekte, BP İskelesi ve Marmara Kimya Sanayi ne ait tesislerde ise 3. taraflarda yük elleçleme hizmeti verilmemektedir. Gemlik Gübre Sanayine ait liman ise ağırlıklı olarak kendi yüküne hizmet vermekte ancak talep edildiği taktirde 3. taraflara da hizmet vermektedir [3]. Gerek profesyonel liman hizmetleri vermesi, gerek bölgede önemli bir liman hizmet arzı oluşturması açısından bölgenin en önemli limanları Gemport, Borusan ve Rodaport limanlarıdır. Aşağıdaki tablolarda bahsedilen limanlara ait bazı göstergeler yer almaktadır. Bölgede 2010 yılı itibarı ile 570 bin TEU konteynır elleçlemiş olup 2009 yılı krizi dışında yük haricinde düzenli artış görülmüştür. Benzer tablo Genel-Dökme yükler içinde geçerlidir (Tablo 2 ve 3). Tablo 2. Gemlik Bölgesinde Elleçlenen Konteynerin Yıllık Değişimi (TEU) 2006 2007 2008 2009 2010 Gemport 274.559 341.326 336.287 214.056 269.276 Borusan 94.772 114.522 145.189 146.240 193.190 Roda Port 21.809 84.653 108.083 Gemlik Toplam 369.331 455.848 503.285 444.949 570.549 Türkiye 3.822.727 4.699.529 5.228.154 4.520.786 5.865.785

Tablo 3. Gemlik Bölgesinde Elleçlenen Genel-Dökme Yükün Yıllık Değişimi (Ton) 2006 2007 2008 2009 2010 Gemport 2.113.664 2.525.083 2.193.514 2.013.864 2.831.892 Borusan 235.321 52.184 3.317 37.973 143.049 Roda Port 5.677 1.290.900 1.601.799 1.755.216 Gemlik Toplam 2.348.985 2.582.944 3.487.731 3.653.636 4.730.157 Türkiye 71.949.568 92.057.430 95.967.039 70.265.816 101.812.773 Tablo 4. Gemlik Bölgesine Gelen Gemi Sayısının Yıllık Değişimi 2006 2007 2008 2009 2010 Gemport 1.060 1.244 1.222 1.225 1.568 Borusan 831 783 751 533 610 Roda Port 625 794 Gemik Toplamı 1.891 2.027 1.973 2.383 2.972 Tablo 5. Gemlik Bölgesi Limanlarında Elleçlenen Araçların Yıllık Değişimi 2006 2007 2008 2009 2010 Borusan 60.488 63.964 112.781 125.686 142.150 Gemport 127.400 24 206.053 259.952 287.818 Gemlik Toplamı 187.888 63.988 318.834 385.638 429.968 Türkiye 716.041 852.757 958.411 941.181 1.436.077 Tablolarda görüldüğü gibi Gemlik bölgesinde gerçekleşen limancılık faaliyetlerinin büyük çoğunluğu Gemport, Borusan ve Rodaport da yapılmaktadır. Bu limanlarda istihdam edilen personel sayıları da Tablo 6 da sunulmuştur. Limanlar bölge için önemli bir istihdam kaynağıdır. Tablo 6. Gemlik Bölgesi Limanlarında Çalışan Personel Sayısının Yıllık Değişimi Yıllar Liman Adı Kadrolu Taşeron Toplam Bursa Toplam 2007 Borusan 98 239 337 Gemport 450 198 648 985 2008 Borusan 65 318 383 Gemport 424 148 572 955 Borusan 63 323 386 2009 Gemport 393 155 548 1138 Roda 110 94 204 Borusan 68 365 433 2010 Gemport 410 165 575 1274 Roda 122 144 266 Ek olarak bu üç limanda istihdam edilen personel sayının sürekli arttığı Tablo 6 da görülmektedir. Bu artış 2009 küresel finans krizinde de sürmüştür.

2. Gemlik Limanları Yük Talep Tahminleri Araştırmada gemlik bölgesi limanlarının geleceğe yönelik konteyner, genel-dökme yük ve tekerlekli araç yükleri tahmininde regresyon analizi yöntemi kullanılmıştır. Regresyon analizinde kullanılan bağımlı değişkenler yük cinslerinin yıllar içindeki seyridir. Regresyon analizinde kullanılan bağımsız değişkenler ise bölge hinterlandında yer alan illerin sosyo-ekonomk (GSYİH ve Nufus) verileridir. Tahminlerde kötümser, ortalama ve iyimser senaryolar ayrı ayrı ele alınmış ve tablolaştırılmıştır. Bölge için öngörülen ortalama bir büyüme senaryosuna göre 2015 yılında bölgede oluşacak konteynır hacmi 579 bin TEU, genel-dökme yük hacmi 4.9 milyon ton, tekerlekli araç ise 540 bin adettir, 2020 yılı için ise sırası ile söz konusu yük hacmi 1.1 milyon TEU, 6.7 milyon ton ve 813 bin adet araca ulaşacaktır (Tablo 7,8 ve 9). Tablo 7. Gemlik Bölgesi limanları İçin Konteyner Talep Tahmini (TEU) Yıllar Kötümser Ortalama İyimser 2015 705.512 759.767 815.989 2020 968.113 1.102.341 1.247.900 2025 1.277.515 1.527.044 1.810.456 2030 1.645.298 2.058.333 2.549.994 Tablo 8. Gemlik Bölgesi limanları İçin Genel-Dökme Yük Talep Tahmini (Ton) Yıllar Kötümser Ortalama İyimser 2015 4.663.779 4.950.400 5.247.631 2020 6.025.166 6.736.914 7.509.834 2025 7.646.699 8.974.173 10.484.644 2030 9.590.551 11.794.105 14.422.456 Tablo 9. Gemlik Bölgesi limanları İçin Tekerlekli Araç Talep Tahmini (adet) Yıllar Kötümser Ortalama İyimser 2015 496.825 540.540 585.873 2020 704.498 813.050 930.929 2025 951.831 1.154.283 1.384.641 2030 1.248.304 1.584.359 1.985.189 Gemport, Borusan ve Rodaport limanlarına ait kapasite bilgileri aşağıda verilmiştir. Buna göre bölgedeki konteynır elleçleme kapasitesi 750 bin TEU, genel kargo dökme yük kapasitesi 7.1 milyon ton tekerlekli araç kapasitesi ise 500 bin adettir (Tablo 10).

Tablo 10. Gemport, Borusan ve Rodaport limanlarına ait kapasite bilgileri Limanlar Konteyner Dökme - Genel Araç (TEU) Yük (Ton) (Adet) Gemport 350,000 1,800,000 250,000 Borusan 250,000 3,300,000 250,000 Rodaport 150,000 2,000,000 Toplam 750,000 7,100,000 500,000 Yapılan tahminler ile mevcut kapasiteler karşılaştırıldığında 5 yıl içinde bölge konteyner kapasitesinin, 10 yıl içinde genel-dökme yük kapasitesinin ve yine 5 yıl içinde tekerlekli yük elleçleme kapasitesinin bölgede yetersiz kalacağı tespit edilmiştir. Liman yatırımlarının uzun süren yatırımlar olması nedeniyle tespit edilen ilave kapasitelere yönelik yatımların acilen yapılması gerekmektedir. Bölge limanlarının genişleme projeleri şu şekildedir [1] : Borusan: Yatırımlarla mevcut alanın 2015 yılına kadar 260 dönüm arttırılarak 400 dönüme çıkarılması planlanmaktadır. Limanın yaptığı yük tahminlerine göre limanın 2015 yılında 800,000 TEU yükleme boşaltma yapması hedeflenmektedir. Limanda geri saha operasyonları geliştirilebilir ve yanaşma yerlerinin uzatılması mümkündür. Yeni ekipman yatırımı planlanmaktadır. Liman kapısında ve içinde kullanılan bilişim programları sayesinde sıkışıklık olmamaktadır. Liman genel-dökme yük kapasitesini 2015 yılında 6,5 milyon tona, araç elleçleme kapasitesini ise 400 bin araca çıkarmayı hedeflemektedir. Gemport: Limanın konteyner kapasitesinin yılda 600,000 TEU ya çıkarılması hedeflenmektedir. Liman alanı 250,000 m 2 si gümrüklü olmak üzere 500,000 m 2 lik alandan oluşmaktadır. Bu alan genişletilebilir. Limanın iskelesinin uzatılması planlanmaktadır. Gelişim projesi kapsamında yeni ekipman alımı da düşünülmektedir. Gemport araç elleçleme kapasitesini 2015 yılında 400 bin araca çıkarmayı planlamaktadır. Liman genel-dökme yük için ilave kapasite düşünmemektedir. Rodaport: Liman kara alanı genişletilebilir. Yanaşma yerlerinin uzatılması mümkün değildir. Yeni ekipman alınması planlanmamakta ama yük talebine göre yatırım yapılması öngörülmektedir. Gemlik Gübre: Liman arazisinin 100 dönüm büyütülme imkanı vardır ve bu alanın konteyner elleçlenmesi için kullanılması planlanmaktadır. Yanaşma yerlerinin uzatılması ve genişletilmesi de planlanmaktadır.

Bahsedilen yatırımların olması durumunda 2015 yılında ulaşılacak kapasite tabloda gösterilmiştir. (Tablo 11) Tablo 11. Gemport, Borusan ve Rodaport limanlarının 2015 yılında ulaşacakları kapasite Limanlar Konteyner Dökme - Genel Araç (TEU) Yük (Ton) (Adet) Gemport 600,000 1,800,000 400,000 Borusan 800,000 6,500,00 400,000 Rodaport 150,000 2,000,000 - Toplam 1,550,000 10,300,000 800,000 Borusan ve Gemport limanlarının konteyner elleçleme kapasitelerini arttırma projelerinin gerçekleşmesi durumunda bölgenin konteyner elleçleme kapasitesi 2015 yılında yaklaşık 1,5 milyon TEU ya ulaşabilecektir. Bu kapasite 2025 yılına kadar yeterli görülmektedir. Borusan limanın geneldökme yük elleçleme hedefini 6,5 milyon tona çıkarma projesinin gerçekleşmesi durumunda bölge kapasitesi 10 milyon Tonu geçecektir. Bu rakam bölgenin 2030 lu yıllara kadar genel-dökme yük kapasite sorununu çözecek niteliktedir. 2015 yılında hedeflenen 800,000 araçlık kapasitenin ise bölge ihtiyacını 2020 li yıllara kadar karşılayacağı tahmin edilmektedir. 3. Sonuç ve Tartışma Gemlik Körfezinde yer alan limanların arz talep dengesinin incelenmesini amaçlayan bu çalışma sonuçların göre 2010 yılı için 570 bin TEU olan konteynır trafiğinin ortalama bir senaryo ile 2015 yılında 750 bin TEU yu 2020 yılında ise bir milyon TEU yu aşması beklenmektedir. Yatırım yapılmaması durumunda mevcut limanların konteynır kapasitesinin 2015 yılında dolacağı ve bölgedeki konteynerize yükün rotasını diğer bölge limanlarına çevireceği görülmektedir. Genel kargo ve dökme yükte ise yatırım yapılmaması ve kapasite arttırılmaması durumunda darboğaz 2015 yılından önce kendisini gösterecektir. Sonuç olarak Gemlik Limanları artan talebi karşılamak için yatırım yapmak zorundadır. Yatırım yapılmaması durumunda bölgedeki liman kullanıcılarının önemli karayolu maliyetlerine katlanarak daha uzak limanlara yüklerini göndermeleri gerekecektir. Taşıma maliyetlerinin artması dış ticaretimizdeki rekabet gücümüzün azalmasına ve pazar kaybına neden olacaktır. Limanlarda sıkışıklık yaşanmaya başlamadan gerekli altyapı, üstyapı ve ekipman yatırımının yapılması sadece limanlar için değil bölge ekonomisi içinde hayati öneme sahiptir.

Kaynakça [1] Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Plan Çalışması, 2011. [2] http://www.gemlik.gov.tr/?s=limanlar [3] http://www.gemlikgubre.com.tr/liman.asp