Konu 3-4-5: Yaşlıların Karşılaştıkları Sorunlar 1. Yaşlılık Dönemi Sorunları 1.1. Biyolojik Sorunlar Yaşlılık kendine has biyolojik, fizyolojik, psikolojik ve sosyo-ekonomik özellikleri ile kaçınılmaz, geri dönülemez insan hayatı sürecinin bir dönemidir. Aynı zamanda yaşlılık; insanın gelişim evrelerinden biri, bedensel varlığının biyolojik devinim süreci içindeki bir durumdur. Yaşam sürecinin bir parçası olan yaşlılıkta yaşlının fizyolojik, reaksiyonel, algısal kapasite ve özelliklerinde gerilemeler olması doğaldır. Yaşlılık döneminde insanlar, birçok sorunla karşılaşmaktadırlar. Bu dönemde sağlık sorunları genelde kronik ve dejeneratif hastalıklardır. Fiziksel ve bilişsel yetersizlikler, psikolojik açıdan algılamada yaşlanmayla birlikte yaratıcı yeteneklerde bir azalma, yavaş düşünme ve dikkatsizlik görülebilmektedir. Kişiden kişiye değişmekle beraber genelde yaşlanmanın getirdiği bedensel problemlerin başında hareketlerdeki kısıtlanma gelir. Bunun yanı sıra yaşlı bireyde genç yaşlarına göre beceri ve güç kaybı söz konusudur. Bitkinlik hisseder, daha çabuk yorulur, kas kitlesi azalır. Entellektüel becerilerde de azalma olur. Bedensel hastalıklarda artma görülür. En açık gözlenebilir değişiklikler deride olur. Deri incelir, esnekliğini kaybeder, kırışıklıklar artar, yaşlılık lekeleri gelişir vb. görünüşteki bu değişiklikler sosyal ve psikolojik olarak yaşlıyı etkiler. Yaşla birlikte bütün duyu organlarında, özellikle görme ve işitmede azalmalar görülür. Bedenin çeşitli sistemlerinde yaşla birlikte bazı değişiklikler gözlenir. Bedenin bağışıklık sistemi zayıflar, bazı hormon düzeylerinde azalmalar görülür. Solunum sisteminde kapasite azalması, sindirim sisteminde bazı aksaklıklar, böbreklerde kan dolaşımının azalarak süzme hızında yavaşlama, beyin ve sinir sisteminde değişiklikler gözlenir. Yaşlılar yaşlılık döneminde daha sık hastalanmakta, daha fazla kronik hastalık veya sorun ile yaşamak zorunda kalmaktadırlar. Bu hastalıklar veya sağlık sorunları doğal olarak yaşlının yaşam memnuniyetini ve yaşam kalitesini etkilemektedir. Yaşlılarda görülen bu hastalıkların başında; demans, alzheimer, idrar kaçırma, görme bozuklukları, işitme bozuklukları, malnütrisyon, 1
osteoporoz, yürüme bozuklukları ve sık düşme, bası yaraları, uyku bozuklukları. Yaşlılık sorunları içinde, önemli sorunlardan biri de kuşkusuz yaşlının bakım sorunudur. Tüm disiplinlerin (tıp, sosyal hizmet, gerontoloji, sosyoloji, psikoloji, antropoloji, kent planlaması vb.) ortak çabası ile yaşlının bakım sorununu çözüm noktasında birleşmektedir. 1.2. Sosyo-Kültürel Sorunlar Yaşlıların yaşadığı sosyo-kültürel sorunların başında; aile yapısındaki değişimler, yalnızlık, barınma sorunları, rol kaybı ve ulaşım gibi faktörler gelmektedir. Değişen hayat şartları, toplum yapısının yanı sıra, aile yapısını da değiştirmektedir. Şehirlerde, aile yaşamında yaşlılara yer verilmemektedir. Bu durum, kendilerini yalnız ve işe yaramaz hisseden yaşlıların psikolojik yönden yıpranmasına neden olarak, kalan ömürlerini zorlaştırmaktadır. Emekli olduktan sonra, üretkenliklerinin azalması ve yaşanan maddi sorunlar, sosyal sıkıntıları yaratırken, yaşlının kısıtlanmış olması ve evde bakım zorunlulukları da, kendini yük olarak görmesine ve bunun sonucu olarak da, mutsuzluğa ve depresyona girmesine sebep olmaktadır. Fiziksel direnç ve maddi gelirin azalması, yaşlıların toplumsal yaşama daha az katılmalarına neden olurken, sosyal yaşamlarını da sınırlandırmaktadır. Toplumu oluşturan bireylerin, sevgi, saygı ve hoşgörü içinde bulunarak, yaşlıların bu dönemlerinde hayattan kopmamalarını sağlamaları gerekmektedir. Yaşlı bireyler yaşlılık döneminde toplumla sosyal uyum problemi yaşamaktadırlar. Yaşlılık döneminde yaşlıların sosyal uyumları, sosyal ilişkilere girme düzeyleri, aile ve toplumla ilişkileri birbirinden farklıdır. Burada özellikle eğitim, meslek, gelir durumu ve çevre gibi faktörlere bağlı olarak yaşlının sosyal uyumu değişmektedir. Yaşlıların yaşlılık döneminde yaşamış oldukları kritik dönemlerden biri de emeklilik dönemidir. Uzun süren bir çalışma hayatının noktalanmasının ardından, yaşlılar, hem meslek hayatlarından, hem de sosyal ve kültürel çevrelerinden uzaklaşma süreçlerine girmekte ve bir bakıma yalnızlığa itilmektedirler. Emeklilik durumuna uyum sağlamak yaşlı insanlar için önemli bir sorun teşkil etmekte, yaşlılığın neden olduğu olası sıkıntılara, bir de emekliliğe özgü toplumsal, kültürel ve ekonomik sorunlar eklenmektedir. Yaşlılıkla insanın fiziksel ve psikolojik değişikliklerinin yanı sıra aile ve sosyal yaşamında da önemli değişiklikler olur. Yaşlılıkta rol değişikliği ve sıklıkla da rol kaybı olur. 2
Emeklilik; Ebeveynlik rolü; Yalnızlık; 1.2.2. Yaşlılık ve Aile 1.2.3. Yaşlanma ve Toplum 1.3. Ekonomik Sorunlar Yaşlıların, yaşlılık döneminde karşılaşmış oldukları önemli sorunlardan biri de hiç kuşkusuz ekonomik sorunlardır. Yaşlılar yaşlılık döneminde kötü ekonomik koşullardan dolayı sosyal ve psikolojik sorunla karşılaşmaktadırlar. Yaşanılan ülkenin ekonomik düzenine bağlı olarak hayatın giderek pahalılaştığı, emeklilik ya da ailede para sağlayan kişinin ölümü gibi durumlarda gelirin azalması nedeniyle yaşlıların kendi geçimlerini sağlamaları zorlaşacaktır. Yaşlanan, yalnız kalan ve yoksullaşan bireylerin kendilerine yetememesi nedeniyle, çeşitli sosyokültürel ve ekonomik sorunlar yaşandığı gözlemlenmektedir. Ekonomik sorunların çoğu yaşlanan bireyin emekli olması ile iş ve gelir kaybından kaynaklanmaktadır. Bu sorunlardan bazıları; azalan gelire uyum sağlayamama, daha önceki ölçülere uygun yaşayamamanın verdiği sosyal ve psikolojik baskı, sağlık, beslenme gibi alanlara yapılan harcamaların artması, yetmeyen gelir nedeniyle yakınlarından parasal yardım alma ve yakınlarına yük olmanın getirdiği psikolojik baskıdır. Yaşlı bireylerin günümüzde en önemli sorunları arasında parasal güvence yokluğu, bakım ihtiyacı ve yalnızlık yer almaktadır. Geleneksel geniş aileden çekirdek aileye geçiş ile birlikte aileler küçülmüş, yaşlıların bakım sigortası olarak görülen genç kuşaklar kendi çekirdek ailelerini kurup, ana-baba kuşağından uzaklaşmış böylelikle yaşlılık, önemli ekonomik ve psiko-sosyal sorunların yaşandığı bir dönem haline gelmiştir. Yaşlılıkta yoksulluk konusunda üzerinde durulması gereken bir diğer husus da; sosyal güvencesizlik, düşük dulluk maaşları ve ortalama yaşam beklentisinin erkeklerden daha yüksek olması nedeniyle kronik hastalıkların görülme insidansının kadınlarda daha yüksek olması ve bu nedenle kadın yoksulluğunun daha derinden yaşanmasıdır. Nitekim, ülkemizde yaşı altmışın üzerinde olan 3,2 milyon kadının yüzde doksanından fazlası yoksulluk sınırının altında kalan bir gelirle yaşımını sürdürmektedir. Yoksulluk, bir anlamda yaşlıların yalnızlaşmasının da en önemli belirleyicisi durumundadır. Nitekim barınma, beslenme, giyim ve tedavi gibi en temel gereksinimlerini dahi karşılamakta güçlük çeken ya da karşılayamayan yaşlılar, toplumla iç içe olmak, sosyal ve kültürel aktivitelere katılmak ve 3
yaşamlarını üretken bir biçimde devam ettirebilmek için gerekli gelirden yoksundurlar. Bu ise onların sosyal yaşamla olan ilişkilerini sınırlandırmaktadır. Nitekim yapılan araştırmalar yaşlıların gelir düzeyi ile aktivite durumları arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ortaya koymaktadır. Bilindiği gibi günlük yaşamda sinema, tiyatro, opera gibi sosyo-kültürel aktivitelere katılma, kitap, gazete okuma, resim yapma, müzik aleti çalma, koleksiyon yapma vb. bir çok etkinlik ve uğraşı parasal bir kaynağa dayanmaktadır. Bu açıdan ülkemizdeki yaşlılar, sosyal açıdan gelişmiş ülkelerdeki yaşlı akranlarına kıyasla daha sınırlı bir yaşam sürdürmek durumunda kalmaktadırlar. Örneğin; Avrupa da neredeyse her yaşlı elde ettiği gelirle bir başka ülkede tatil yapabilecek olanağa sahipken, ülkemizdeki yaşlıların büyük bir çoğunluğu düşük düzeyde bir gelire sahip olduğu için kendi ülkelerinde dahi tatil yapma olanağından mahrumdur. 1.4. Psikolojik Sorunlar Bu dönem, psikolojik yönden hafızanın zayıfladığı, ruhsal sıkıntıların daha belirgin olarak ortaya çıkmaya başladığı, bütün bunlara bağlı olarak motivasyonun eksildiği, uykusuzluk, çabuk sinirlenme ve telkine kapılma gibi sorunların yaşanabildiği bir gelişim dönemidir. Yaşlı bireyin eşinin ya da dostlarının ölmesi gidenin yerine birini koyamamak, yalnızlık ve soyutlanma duygularına, kalp rahatsızlığı ya da felç gibi yaşlının ihtiyaç duyduğu enerjiden yoksun bırakan fiziksel olumsuzluklar, işitme güçlükleri ve ölüm korkusu gibi durumlar da yaşlıda çöküntü ve kuşkuculuğa neden olabilir. Yaşanılan tüm sorunlar bireylerin ruh sağlığını olumsuz yönde etkileyerek uyum güçlüğü yaşamalarına yol açar. Yapılan araştırmalarda, yaşlılığa bağlı ruhsal sorunların kentlerde yaşayan yaşlılarda, kırsal alanlarda yaşayanlara oranla daha fazla olduğu saptanmıştır. Bu sorunların oluşumunda büyük kentlerin hızlı yaşam akışı, kalabalık ve gürültülü oluşu gibi faktörlerin etkileri vardır. Ayrıca kırsal alanlarda yasayan yaşlılar, kentlerde yaşayanlara göre çevrelerinden daha çok saygı gördükleri gibi, daha uzun bir süre çalışma imkanlarına da sahiptirler. Bugün, özellikle endüstrileşmiş kent toplumları, yaşlılık sorunlarına karşı hazırlıksız oldukları için yaşlı bireylerin tecrübelerinden yararlanma yollarını geliştiremedikleri gibi, onlara onurlu bir yaşam sürdürebilecekleri koşulları da sağlayamamışlardır. Ruhsal Zorluklar Yaşlılıkta meydana gelen kayıplar, stresler, krizler, emeklilik, dulluk, hastalık, fiziksel gücün azalması, duyu kaybı, toplumsal statüdeki değişiklikler ve yaşam standardındaki değişmeler gibi etkenler karşısında her yaşlı aynı tutum ve davranışı sergilemez. Bu tip etkenler karşısında duyguların ne denli yoğun yaşandığı, bireyin geçmişteki kişilik yapısına, yaşamış olduğu olaylara, eğitim seviyesine, geliştirmiş olduğu beceri ve uyum mekanizmalarına göre değişiklik gösterebilir. Tüm yaşanan sorunlar yaşlı bireyi ruhsal olarak etkiler ve bazı zorluklar yaşamasına neden olur. Yaşanan bu zorluklar: 4
Kendini çaresiz ve aciz hissetme, Yaşam ilgilerinin azalması, Kendine güvenin azalması, Sorumluluklarını yerine getirememe, Kontrol kaybı hissi, Karamsarlık, Stres yaratan durumla baş edebilmede zorluk çekme, Hastalık karşısındaki tutumda değişim, Ailevi sorunlara gösterilen tepkilerde artış, Değişimlere tolerans gösterememe, Aile içinde yaşlılara bakımın yaratacağı stres (gerek yaşlı üzerinde baskı oluşturması gerek bakımı üstenen kişinin yaşayacağı stres), Topluma uyumda zorluklar, Teknolojiye ayak uyduramama (bilgisayar, cep telefonu vb.), Yaşadığı mekânı değiştirememe, İşe yaramama duygusu, Yalnızlık hissetme ve ilgi görememe, (çocukların evlenip ayrılmaları, torunların büyümesi vb.) Emeklik ve verimliliğin azalması, Ekonomik zorluklar, Sosyal olanaklarının azalmasıdır. Yaşlılık Döneminde Stres Yaşlılık Döneminde Anksiyete Yaşlı Bireylerde Ölüm Kaygısı Yas 1.5. Yaşlılık Dönemine İlişkin Bireysel ve Toplumsal Rehberlik Faaliyetleri Toplumun dengeli ve sağlıklı yaşlanmasını ve yaşlı bireylere, içinde bulundukları bu zor dönemi rahat ve huzurlu bir ortamda geçirmelerini sağlamak için toplumsal kalkınma stratejilerinin belirlenmesi gerekir. Yaşlılar duygusal yönden ikinci çocukluğunu yaşayan bireylerdir. Yaşlılar için kendilerini özel hissettirecek bazı şeyler yapılabilir. Örneğin, çocuklar için yapılan çizgi filimler gibi radyo ve televizyon kanallarında özel kültürel programlar yapılabilir, giyim mağazalarında yaşlılara özgü özel giyim reyonları hazırlanabilir. Çevresel koşullar yaşam şeklini etkiler. Yaşlılıkla ilgili ruhsal problemler kentlerde, kırsal bölgelere göre daha yoğun yaşanır. Çevre şartlarının yaşlının rahat yaşayacağı şekilde düzenlenmesi önemlidir. Yaşlı bireylerin aktif olarak katılabileceği yaşam alanları oluşturulmalıdır. Yaşlılara hizmet veren kişi, kurum ve kuruluşlar, yaşlı bireyleri pasif durumlarından (televizyon seyretme, sürekli ilaç kullanma vb.) daha aktif konuma getirmek için yaşlarına uygun sportif faaliyetler, grup terapileri gibi etkinlikler uygulayabilirler. Yaşlılığa özel psikolojik rehberlik ve danışmanlık hizmetleri daha yaygın hale getirilebilirse, daha fazla yaşlının, kendisiyle ve dış dünya ile barışık yaşamasını sağlayacaktır. 5
Bireysel olarak ise yaşlılara psikolojik rehberlik ve danışmanlık faaliyetleri uygulanabilir. Bunun için uzmanlar tarafından bireysel ve grup terapileri yapılabilir. Bireysel terapiler yaşamı gözden geçirme terapisidir. Yaşlı bireyler, geçirdikleri yıllara baktıklarında hayatta başardıklarını dikkate almazlar ve hep başarmak isteyip de başaramadıkları şeyler için üzüntü duyarlar. O nedenle yaşlı bireye geçmişi düşünme ve analiz etme fırsatı verilmeli ve iyi bir dinleyici olunmalıdır. Yaşlıların bu terapilere katılması desteklenmelidir. Bireyin psikolojik durumu ve içinde yaşadığı toplumun yaşlılığa bakış açısı, sağlıklı ve başarılı yaşlanmada etkilidir. Psikososyal açıdan değerlendirildiğinde, başarılı bir yaşlılık süreci geçirilmesi için yaşlı bireylerin aile ve yakın çevresiyle olan ilişkilerinin ve dostluklarının canlı tutulması gerekir. Başarılı yaşlanma; yalnızca sağlık yönünden değil, aynı zamanda psikolojik ve sosyal yönden de tam bir iyilik halinin varlığını işaret eden bir kavramdır. Yaşam uzunluğu, biyolojik ve zihinsel sağlık, bilişsel yeterlilik, sosyal yeterlilik ve üretkenlik, kişisel kontrol ve yaşamdan zevk alma başarılı yaşlanmanın literatürde ortak kabul gören temel göstergeleridir. Bu bağlamda başarılı yaşlanma; bireyin kendini yaşlılığa hazırlama sürecinde sosyal çevresini ve ilişkilerini canlı tutmak, sağlık sorunlarını en aza indirmek için koruyucu önlemler almak, bellek ve fiziksel işlevlerini geliştirici çabalar içinde olmak ve yaşama pozitif bakmasını becerebilmek anlamına gelmektedir. 6