C Dzey Bölgesi ( ) C Dzey Bölgesi Mevcut Durum Analizi T.C. Dicle Kalkınma Ajansı Savurkapı Mah. Nusaybin Cad. No: 47 Meydanbaşı / MARDİN T: (48) 7 F: (48) 4 9 www.dika.org.tr Destek Hattı: 444 4 4
D i c l e K a l k ı n m a A j a n s ı
Plan Onaylanma Tarihi:.. Baskı Tarihi: Eyll, DİKA Tm hakları saklıdır. Kaynak gösterilmek kaydıyla alıntı yapılabilir. Dicle Kalkınma Ajansı Savurkapı Mah. Nusaybin Cad. No: Meydanbaşı 47 MARDİN T: (48) 7 F: (48) 4 9 www.dika.org.tr info@dika.ogr.tr Grafik Tasarım: www.bia.com.tr Baskı Yeri: Arkadaş Matbaası I
Sunuş Ajansımız, C Bölgesi'nin sosyal ve ekonomik gelişmişliğini artırmaya yönelik bölge planlama ve araştırma çalışmalarını, 449 sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanunun yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle, ulusal kalkınma planı ve programlarda öngörlen ilke ve politikalarla uyumlu olarak bölgesel gelişmeyi hızlandırmak hkm doğrultusunda yrtmektedir. Bu kapsamda Ajansımız tarafından hazırlanan Bölge'nin sosyal ve ekonomik durumunu gncel verilere dayalı olarak ortaya koyan C (,,, ) DPT koordinasyonunda hazırlanan C Bölge Planı'nın dayandığı temel dokmandır., eğitim, sağlık, göç, yoksulluk, istihdam, sosyal hizmetler vb. sosyal yapıya ilişkin göstergelerin yanında, sanayi, ticaret, turizm, tarım gibi Bölge'deki başat sektörlerin en gncel profilini ortaya koyan, Bölge'deki kurumsal yapıyı değerlendiren temel ve kapsamlı bir analiz dokmanıdır. hazırlanırken, istitatistiklerin yorumlanmasının yanısıra planın saha boyutu ile katılımcı özelliklerini gçlendirmeye özellikle dikkat edilmiştir. Dört ilde saha ziyaretleri ve birebir görşmeler gerçekleştirilmiş, Bölge'de sregelen sosyal sorunlara ilişkin gncel ve gerçekçi tespitleri ortaya koymak amacıyla Merkez'de bir pilot sosyal haritalama anketi gerçekleştirilmiş, Bölge'deki firmaların bymesinin önndeki engelleri irdeleyebilmek amacıyla dört ilde imalat sanayiinde faaliyet gösteren firmalara Yatırım Ortamı Anketi uygulanmıştır. Mevcut Durum Analizi kapsamında Bölge'nin sadece il sınırları dâhilindeki mevcut durumu değil dış çevresindeki gelişmelerin potansiyel etkileri ve Bölge'nin sınırı olan Suriye ve Irak ile ilişkileri incelenmiştir. Bölge'nin ihracatının % 98'inin gerçekleştiği Irak'a Yönetim Kurulu yelerimizden katılım sağlanan bir çalışma ziyareti gerçekleştirilerek Irak'taki yetkililerin C Bölgesi'ne ilişkin görşleri ve Irak'ta yaşanan ekonomik gelişmeler değerlendirilmiştir. 'nde Bölge'nin sosyal ve ekonomik görnmne ilişkin tespit edilen gçl, zayıf yönler, fırsat ve tehditler, Bölge Planı çalıştaylarında katılımcılarla birlikte ele alınarak Bölge Planı'nın stratejik öncelikleri belirlenmiştir. C Bölgesi'nin sosyal ve ekonomik durumu, doğal kaynakları, kentsel altyapısı ile kurumsal yapısını en gncel verilerle Trkiye ortalamaları ile karşılaştırmalı bir şekilde ortaya koyan ve analiz eden C Bölge Planı 'nin Bölge'nin kalkınması doğrultusunda çalışan tm kurum ve kuruluşlar için faydalı ve yol gösterici olmasını temenni ederim. Abdullah ERİN Genel Sekreter III
IV İçindekiler. SOSYAL DURUM ANALİZİ. Nfus..... Demografik Nitelikler..... Göç.... İşgc ve İstihdam.... Eğitim....4 Sağlık.... Yoksulluk, Gelir Dağılımı ve Risk Altındaki Gruplar..... Gençlik..... Kadın.... Sosyal Koruma..... Sosyal Hizmetler..... Korunmaya Muhtaç Çocuklara Hizmet Veren Kuruluşlar..... Çocuk ve Gençlik Hizmetleri.....4 Kadın Konukevleri..... Toplum Merkezleri ve Aile Danışma Merkezleri..... Özrl ve Yaşlı Bakım Hizmetleri.....7 Sosyal Yardım ve Destekler....7 Kltr ve Spor....8 Medya.... GENEL EKONOMİK GÖSTERGELER. Gelir ve Katma Değer.... Rekabet Analizi..... Bölgelerarası Rekabet.... Bölge'ye Yönelik Kamu Yatırımları ve Kamu Harcamaları....4 Markalaşma ve Yenilikçilik.... Girişimcilik ve Teşvikler.... Sektörel Yığınlaşmalar....7 Kmelenme.... SEKTÖREL DURUM ANALİZİ. Tarım..... Arazi Dağılımı..... Bitkisel Üretim..... Hayvansal Üretim.... Sanayi..... Bölge Sanayisinin Gelişimi..... Üretim Yerine Göre İşletmeler..... Sektörlere Göre İşletmeler.....4 Sanayi Alanındaki Teşvik, Destek ve Hibeler..... DİKA İmalat Sanayii Yatırım Ortamı Anketi Sonuçları.... Hizmetler..... Ticaret..... Lojistik..... Bankacılık.....4 Turizm... 4. ÇEVRE VE KENTSEL ALTYAPI 4. Çevre... 8 4.. Çevresel Doğal Kaynaklar... 9 4. Kentsel Altyapı... 4.. Kentsel Gelişme... 4.. Afet Riski ve Yerleşime Uygunluk... 4.. Altyapı... 8 4 7 8 7 7 8 8 8 8 4 44 4 49 7 7 7 7 9 8 8 9 4 4 4 44. ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR 7. Enerji... 74.. C Bölgesi Enerji Tketimi... 7.. Enerji Altyapısı... 78. Tabii Kaynaklar... 8.. Asfaltit... 8.. Metalik Madenler (BakırKrom)... 8.. Jeotermal Kaynaklar... 89..4 Endstriyel Hammaddeler... 89.. Petrol ve Doğalgaz... 9. ULAŞTIRMA VE MEKANSAL ORGANİZASYON 9. C Bölgesi Erişebilirlik... 98. Karayolu... 98.. C Bölgesi Köy Yolları Ağı.... Demiryolu....4 Havayolu.... Denizyolu.... Boru Hattı..... Ham Petrol Boru Hatları..... Doğalgaz Boru Hatları... 4.7 Bilgi ve İletişim....7. Sabit ve Mobil Telefon Pazarı....7. İnternet... 7 7. KURUMSAL KAPASİTE ANALİZİ : SOSYAL SERMAYE VE KURUMSAL YAPI 9 7. Bölgesel Dzeydeki Kurum ve Kuruluşlar... 7.. Bölgesel Dzeydeki Özerk Kamu Kuruluşları... 7.. Bölge Mdrlkleri... 4 7. İl ve İlçe Dzeyinde Merkezi Yönetim Taşra Teşkilatı... 4 7.. Valilikler... 4 7.. Kaymakamlıklar... 7. Yerel Yönetimler... 7.. Belediyeler... 7 7.. İl Özel İdareleri... 9 7.. Köyler... 9 7.4 Sivil Toplum Kuruluşları... 7. Bölge'deki Ağ Oluşumları... 4 7.. Bölge Dzeyindeki Ağlar... 4 7.. İl Dzeyindeki Ağlar... 4 7.. Yerel Yönetim Birlikleri... 8. HEDEF GRUP ANALİZİ 9. DIŞ ÇEVRE ANALİZİ 9. Irak Çalışma Ziyareti... 9.. Irak Çalışma Ziyaretinin Sonuçları.... SOSYAL HARİTALAMA VE MEKANSAL ANALİZLER. 4 KISALTMALAR... 49 TANIMLAR VE TERİMLER... KAYNAKÇA... EKLER... TABLO LİSTESİ... 7 ŞEKİL LİSTESİ... 77 HARİTA LİSTESİ... 8 7 9 V
VI Yönetici Özeti Bölgesel kalkınma politikalarının yerelde planlanması ve uygulanmasına yönelik kapasite oluşturulması amacıyla kurulan Kalkınma Ajansları, 449 sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu ve Koordinasyonu Hakkında Kanun'da yer alan bölgelerarası ve bölge içi eşitsizlikleri gidermek amacı doğrultusunda Bölge ile ilgili st ölçekli plan ve programları uygulamakla ykmldr. Dicle Kalkınma Ajansı'nın kapsadığı,, ve illerinden oluşan C Dzey Bölgesi'nde uygulamaya hazır bir bölge planı olmaması sebebiyle, Dicle Kalkınma Ajansı, Devlet Planlama Teşkilatı'nın koordinasyonunda C Bölge Planı'nı Dokuzuncu Ulusal Kalkınma Planı'na paralel olarak yılları için hazırlamıştır. C Bölge Planı; bölgesel gelişme konusundaki kavramsal ve hukuki çerçeveyi, ulusal ve uluslararası boyutu; Bölge'nin sosyal ve ekonomik durumu, enerji ve doğal kaynakları, çevre ve altyapısı, ulaştırma ve mekânsal organizasyonuna ilişkin mevcut durumunu, dış çevre ve paydaş analizlerini ve katılımcılık boyutunu, GZFT (Gçl ve Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler) analizini, gelişme eksenlerinde belirlenen stratejik öncelikleri ve bu öncelikleri gerçekleştirme derecesini değerlendirmeye yönelik izleme, değerlendirme ve yönetişim çerçevesi ile performans göstergelerini kapsamaktadır. Bölge'nin Dnya ve Trkiye'deki Konumu C Bölgesi, önemli ticaret yollarının zerinde olmasıyla Trkiye'nin Orta Doğu ve Kuzey Afrika'ya açılan kapısı konumundadır. Bölge, tarihte ilk medeniyetlere ev sahipliği yapmış olan Mezopotamya'da yer almakta, kıtalar arası ticarette en önemli gzergâh olarak kullanılan İpek Yolu Bölge'den geçmekte, petrol kaynaklarıyla zengin Irak'a komşuluğu,. yıllık bir tarihe sahip Hasankeyf yerleşim yeri, Hristiyanlık, özellikle Sryanilik açısından, önemli yapıları barındırması nedeniyle dnya gndemindedir. C Bölgesi, Trkiye yzölçmnn %,9'u ve nfusunun %,9'unu oluşturmaktadır. Ülke ihracatına her yıl artan bir katkı sağlayan Bölge, Trkiye'nin iyi komşuluk ilişkileri ne dayalı yeni dış politikasında Irak ve Suriye ile ilişkilerde de önemli bir rol oynamakta, özgn kentsel dokusuyla kltr turizminde ykselen bir destinasyon haline gelmekte, hem tarım rnlerinin hem de yer altı yer st zenginliklerinin işlenmesine dayalı olarak gelişmekte olan bir sanayiye sahiptir. Bu gelişmelere rağmen Bölge'nin sosyal göstergeleri Trkiye ortalamasının gerisinde kalmaktadır. Sosyal Durum C Bölgesi sosyal yapısında öne çıkan temel konular, yksek doğum oranları, göç, eğitime dşk katılım ve tm bunlara bağlı olarak Trkiye ortalamalarına göre daha geniş boyutlarda yaşanan yoksulluk ve genç işsizliğidir. Bölge, toplam.98. nfusa sahiptir. Bölge'nin yksek doğum oranlarına rağmen Trkiye ortalamasının altında nfus artış hızına sahip olması Bölge'deki dışa göç eğiliminin boyutlarını ortaya koymaktadır. Bölge illeri arasında sadece net göç alan bir il olarak Trkiye ortalamasının zerinde bir nfus artış hızına sahiptir. ise Bölge'de son ç yılda ortalama olarak en çok nfus kaybeden ildir. Bölge'deki yksek doğum oranı, retken nfus zerindeki bakmakla ykml olduğu nfus oranının (yaş bağımlılık oranı) ve ortalama hane halkı byklğnn yksek olmasına sebep olmaktadır. Trkiye'de yaş bağımlılık oranı % 48,89 iken Bölge'de bu oran % 8,'dir. Trkiye'de,89 olan ortalama hane halkı byklğ, dört il arasında en yksek değerlere sahip olan 'ta 8,9'u bulmaktadır. C Bölgesi genç bir nfus yapısına sahiptir. Bölge'de nfusun % 4'i 4 yaş grubu çocuklardan olup, Trkiye'de ise çocuklar nfusun % 'sını oluşturmaktadır. 4 yaş arası genç nfus Bölge'de toplam nfusun % 'ini, Trkiye'de ise % 7'sini oluşturmaktadır. Trkiye'de yaş st nfus, toplam nfusun % 7'sini oluştururken Bölge'de bu oran %,9'dur. Bölge'nin demografik yapısı, çocuk ve gençlere yönelik sosyal hizmetlerin önemini ortaya koymaktadır. Mevcut durumda, Bölge illerinde genç ve çocukların faydalanabileceği sosyal ve kltrel imkanlar kısıtlıdır. C Bölgesi'nde şehir nfusunun toplam nfus içindeki oranı % seviyesindedir. Bu oran % 7 dzeyindeki Trkiye ortalamasının altında yer almaktadır. Bölge, şehirleşme oranı açısından Dzey Bölgeleri arasında 'inci sıraya yerleşmektedir. % 7 ile şehirleşme oranı bakımından Trkiye ortalamasına en yakın olan ildir. C Bölgesi istihdam göstergelerinde iyileşmeler söz konusu iken, Bölge istihdama katılma oranı açısından lke değerlerinin gerisinde kalmaktadır. yılına gelindiğinde lkede ve Bölge'de istihdam oranı bir önceki yıla göre artış göstermiştir. yılında Trkiye'de istihdam oranı % 4 iken, Bölge'de bu oran %,8 dir. C Bölgesi istihdam oranındaki artışa rağmen Bölge, lke ortalamasının altında kalmaya devam etmektedir. Bölge'de istihdam artmakta ve işsizlik azalmaktadır. C Bölgesi'nde işsizlik oranı 9 yılında GAP Bölgesi'nin gerisinde, Trkiye'ye göre ise oldukça yksek dzeydeyken, bu oran yılına gelindiğinde lke ortalamasına inmiştir. yılı verilerine göre C Bölgesi işsizlik oranı %,8'e gerileyerek, %,9 olan Trkiye ortalamasının altına inmiştir. C Bölgesi'nde işgcne katılma oranlarında 4 yılından itibaren tarımdan kopuş sonucu yaşanan VII
VIII kırılma, kadın işgcne katılım oranını erkek işgcne kıyasla çok daha yksek oranda etkilemiştir. C'de kadınların işgcne katılma oranı 4 yılındaki %,'lik değerinden 7 yılında %,'e kadar dşmş, yılı itibari ile %, dzeyine ulaşmıştır. Ancak, hala Trkiye'de % 7, olan oranın yarısına ulaşamamıştır. Bölge'deki yksek işsizlikten en çok etkilenen gruplardan bir diğeri de gençlerdir. C Bölge'sinde genel işsizlik oranı %,9 iken genç işsizliği % 7,7 dzeyindedir. Yksek genç işsizliği Bölge'nin rekabet gcne olumsuz olarak yansımaktadır. Eğitim göstergelerinde son yıllarda hızlı ilerlemelere rağmen Bölge, Trkiye ortalamasının gerisinde kalmaya devam etmektedir. C Bölgesi okul öncesi ve ilköğretim kademelerinde Trkiye değerlerine yakın okullaşma oranlarına sahipken ilköğretim sonrasında byk oranda kız öğrencilerin okullaşmasında yaşanan dşşe bağlı olarak fark açılmaktadır. Ortaöğretim brt okullaşma oranında Bölge, % 7, ile Bölge arasında 'nci sıradadır. Ortaöğretim brt okullaşma oranlarında kız öğrencilerde Trkiye % 87,'lik bir orana sahipken, Bölge'de bu oranın %, olması her iki kızdan birinin ortaöğretimin dışında kaldığını ifade etmektedir. En temel eğitim göstergesi olan okuryazarlık oranında da Bölge son sıralardadır. yılı eğitim verilerine göre ilköğretimde derslik başına dşen öğrenci sayısı Trkiye'de iken bu oran Bölge'de 4 olarak gerçekleşmektedir. Toplam ortaöğretim derslik başına dşen öğrenci sayısı Trkiye'de 4 iken bu oran Bölge'de 4'dir. Bu veriler Bölge'de ilave eğitim yatırımlarına ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir. Bölge'de önemli dzeyde ara eleman eksikliği yaşanırken, mesleki ve teknik lise okullaşma oranı Bölge'de Trkiye ortalamasının gerilerinde kalmaktadır. Bölge'de dört ilde de niversite bulunmaktadır. Üniversiteler 7 yılında kurulmuştur ve henz mezun vermemişlerdir. C Bölgesi'nde sağlık sektörnde yaşanan iyileşmelere rağmen Bölge sağlık personeli, erişilebilirlik ve sağlık kuruluşlarının kapasitesi açısından dşk değerler almaktadır. C Bölgesi'nde yılında. kişi başına 9 pratisyen hekim dşerken, yılına gelindiğinde bu sayı ortalama 4'a ykselmiştir ve Trkiye'de 4 olan ortalamaya yaklaşmıştır. Benzer şekilde iyileşme yaşanan hastane yatak sayısında Bölge'de. kişi başına dşen hastane yatak sayısı 4 yılında ortalama 8 iken bu sayı yılı itibariyle,'e ykselmiştir. Ancak, 9 olan Trkiye ortalamasının gerisinde kalmıştır. Aynı şekilde, Bölge. kişi başına dşen uzman hekim sayısında da yılından bu yana yakaladığı ilerleme ile 4'ya ulaşmış ancak 8 olan Trkiye ortalamasına henz yaklaşamamıştır. Yoksullukla mcadele için C Bölgesi'ne Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Mdrlğ (SYDGM) tarafından 9 döneminde % 'i Şartlı Nakit Transferlerinden (ŞNT) oluşmak zere 9.88. TL kaynak aktarılmıştır. SYDV tarafından Bölge'de desteklenen proje sayısı 4 iken projelerden faydalananların sayısı. dır. Bu yardımlar dışında Bölge'de Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) tarafından verilen özrl evde bakım cretleri, ayni nakdi yardımlar ile Sosyal Gvenlik Kurumu tarafından Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Gçsz ve Kimsesiz Trk Vatandaşlarına verilen aylıklar bulunmaktadır. Bir diğer sosyal yardım olan yeşil kart uygulamasından faydalananların nfusa oranı Trkiye'de %,9 iken Bölge'de % 4,'dir. Beşeri gelişme açısından gerilerde bulunan Doğu ve Gneydoğu illerine özel bir destek programı olarak tasarlanan Sosyal Destek Programı (SODES) kapsamında C Bölgesi'nden 8 yılları arasında toplam proje kabul edilmiştir. Bu kapsamda Bölge'ye 8 yılları arasında toplam 8.. TL kaynak aktarılmıştır. Plan çalışmaları kapsamında Merkez'de gerçekleştirilen pilot sosyal haritalama çalışması Bölge'nin sosyal göstergelerde resmi verilere göre aldığı değerleri sahada doğrulama imkanı sağlamış, özellikle eğitim, hanehalkı byklğ, kayıtdışı istihdam konularında ortaya çıkan tablo resmi rakamlarla örtşmştr. Bunun yanında yapılan çalışma, 'ta görşlen hanelerden göçle gelenlerin % 77,'lik kısmının zorunlu göçle gelmiş olması, kadınların % 'inin erkeklerin ise % 'unun Trkçe bilmemesi, hanelerin % 'sinin asgari cretin altında bir gelirle geçimini sağlaması, %,'inin ise birincil gelir kaynağının sosyal yardımlar olması, hanelerin önemli bir kısmının kamu hizmetleri arasından elektrik arzı, sokak aydınlatması, içme suyunun kalitesi gibi hizmetlerden memnuniyet dzeyinin dşk olması gibi gerçekleri ortaya koymuştur. Çalışma, dört il merkezinde ve belli başlı ilçe merkezlerinde plan döneminde yapılması dşnlen sosyal haritalama için bir ön hazırlık niteliğinde olup, çalışmanın yaygınlaştırılmasıyla Bölge'nin sosyal profili daha net bir şekilde ortaya konabilecektir. İnsani ve yaratıcı sermayenin belli bölgelerdeki yoğunlaşmasını açıklamak için kullanılan sosyal sermaye Trkiye'de lkenin batısında yoğunlaşmakta olup, Bölge bu bakımdan en gerilerde yer almaktadır. Sosyal sermayenin dşk olmasının en önemli sebepleri arasında Bölge'de sosyokltrel imkânların zayıf olması ve sivil toplum kuruluşlarının yeterince gelişmemiş olması yer almaktadır. Bölge'deki kurumsal kapasitenin zayıf olması Bölge'nin hem sosyal hem de ekonomik gelişmişlik durumunu olumsuz etkilemektedir. Bölge'de kurumsal kapasite açısından yaşanan en önemli sorunlar yerel yönetimlerin mali kaynaklar ve insan kaynakları açısından kentsel ihtiyaçlara yetişmekte yetersiz kalması, teknik kadroların Bölge'deki kamu kurumlarında çalışmayı tercih etmemesi, kamu kurum ve kuruluşları, yerel yönetimler ve toplumun sivil kesimlerinin birbirleri içinde ve arasında işbirliği ve koordinasyon dzeyinin yetersiz olmasıdır. Ekonomik Durum Bölge ekonomisi son yıllarda, artan ticaret imkânları ve gelişen altyapının etkisinde önemli ilerlemeler katetmiş olmakla birlikte altyapıda halen önemli eksiklikler bulunmakta, Bölge sanayisi, tarımı ve hizmet sektör diğer bölgelerle karşılaştırıldığında hem rekabet edebilirlik hem de sağladıkları istihdam açısından gerilerde kalmaktadır. 48 yılları arasında Bölge'de kişi başına dşen Gayri Safi Katma Değer artışa geçmiş olsa da.8 $ ile Trkiye'de kişi başına dşen GSKD'nin yarısı kadardır. Bölge'de 9 yılında kişi başına dşen mevduat miktarı $ ile Trkiye genelinde kişi başına dşen mevduat miktarının (4.99 $) yaklaşık 9'da biridir. Bölgelerarası eşitsizliklerin giderilmesinde yerel dinamiklerin harekete geçirilmesinin yanında Bölge'nin temel altyapı eksikliklerinin giderilmesi için kamu yatırımlarına ihtiyaç duyulmaktadır. 9 yıllları arasında Bölge'ye yapılan kamu harcama ve yatırımları incelendiğinde çeşitli ekonomik ve sosyal endekslerde dşk sıralamalarda yer alan Bölge'nin kişi başına dşen kamu harcamalarında, yksek ekonomik ve sosyal gelişmişlik dzeyine sahip illerin altında değerlere sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Öte yandan, özellikle son yıllarda GAP Eylem Planı kapsamında yapılan baraj, sulama kanalları, eğitim, sağlık ve altyapı yatırımları ile tahsis edilen teşvikler ve sosyal desteklerle birlikte Bölge'ye yapılan kamu yatırımlarında artış olduğu gözlemlenmektedir. Bölge'de yerel dinamiklere dayalı kalkınmanın gerçekleşmesi bakımından girişimciliğin arttığını söylemek mmkndr. 89 yılları arasında kurulan şirket ve kooperatif sayısında en yksek artış 'de (% ) ve ardından 'da (% 4) gerçekleşmiştir. Buna rağmen, Bölge'nin markalaşma ve yenilikçilik göstergelerinde ilerlemeye ihtiyacı bulunmaktadır. Bölge'de tarım, sulama imkânlarının da kısıtlı olmasına bağlı olarak tarla tarımı ağırlıklı yapılmaktadır. GAP kapsamında Bölge'de yapımı sren sulama projelerinin tamamlanması, modern tarım ve sulama tekniklerinin Bölge çiftçilerine yaygınlaştırılmasıyla Bölge'nin, sebze ve meyvecilik alanında da gelişmesi beklenmekte, Suriye sınırındaki mayınlı arazilerin temizlenmesiyle organik ve ekolojik tarım ile iyi tarım uygulamalarının Bölge'de yayılması beklenmektedir. C Bölgesi, tarla tarımında özellikle, burçak, mercimek, mısır, çiğit, fiğ, buğday ve pamuk retiminde öne çıkmaktadır. Trkiye'de retilen burçağın % 9,8'i, dane burçağın %,'i, mercimeğin % 4,'i, mısırın %,'i, buğdayın % 4,7'si, pamuğun % 'sı ve bir yem bitkisi olan fiğin % 4,7'si Bölge'de retilmektedir. Sebze meyvecilikte ise Bölge, Trkiye'de retilen Antep fıstığının %,'n, acurun %,7'sini, çekirdekli kurutmalık zmn %,4'n, sofralık zmn %,'n retmektedir. Bölge'de buğday, mısır ve mercimekten alınan verimin Trkiye ortalamalarının zerinde olması dikkat çekmektedir. Bu rnlerin yanında Bölge'ye has kalite ve özelliğe sahip nar, ceviz, bıttım, kiraz, badem gibi rnlerin retiminin lke içerisindeki payı dşk kalmaktadır. Nfusunun önemli bir kesimi kırsal olan C Bölgesi için hayvancılık önemli bir geçim kaynağı olma özelliğini korumaktadır. Bölge'de et, st retimi ile arıcılık faaliyetlerinde son yıllarda artış yaşanmasına rağmen, Bölge'deki retimin Trkiye içindeki payı oldukça dşk kalmaktadır. Bunun en önemli sebepleri arasında hayvancılıkta verimliliğin dşk olması, hayvancılığın genellikle geçimlik olarak ve geleneksel yöntemlerle yapılması yer almaktadır. Bölge sanayinde son yıllarda özellikle ve 'da gelişmeler izlenmektedir. Sanayide retilen katma değerin toplam retilen katma değerdeki payı Trkiye genelinde sabit kalırken, Bölge'de 4 yılındaki %,'den %,'e artmıştır. Bölge'de dört ilde de Organize Sanayi Bölgesi mevcuttur. OSB'nin ulaşım ağlarına uzak bir konumda bulunması sebebiyle Cizre'de bir OSB yapımına başlanmıştır. Bölge'de 'de, 'da, 'ta, 'te adet Kçk Sanayi Sitesi (KSS) bulunmaktadır. Bölge'deki sanayi işletmelerinin % 4,7'sini gıda, içki ve ttn sanayi ndeki firmalar, % 8,'n taş ve toprağa dayalı sanayideki firmalar, % 7,'sini kimya, petrol, kauçuk ve plastik rnleri sanayindeki firmalar, %,47'sini tekstil, giyim ve deri sanayi ndeki firmalar oluşturmakta, metal eşya ve IX
makine teçhizatı ile orman ve kağıt rnleri sanayide çok kçk bir pay almaktadır. İstihdamda en yksek paya sahip olan sanayi işletmelerini ise sırasıyla, gıda, tekstil ve kimya sanayindeki firmalar oluşturmaktadır. Bölge'de enerji sektör, yapılan ve yapımı devam eden hidro elektrik ve termik santrallerle ivme kazanmıştır. Bölge'de retimde olan adet HES ve inşa halinde olan adet HES'in yanında, retimde olan adet TES ve inşa halinde olan adet TES bulunmaktadır. Bunlar dışında da henz yapımına başlanmamış ve proje aşamasında olan HES ve TES'ler bulunmaktadır. Bölge'de imalat sanayindeki firmalara uygulanan Yatırım Ortamı Anketi sonuçlarına göre imalat sanayinde verimliliği etkileyen en önemli unsurlar, çalışanların eğitim ve beceri dzeyi, finansmana erişim ile altyapı ve lojistik hizmetlerinde yaşanan aksaklıklardır. Bölge'de hizmet sektör içerisinde ticaret, turizm ve lojistik önemli yer tutmaktadır. Yıllık ihracat değerleri incelendiğinde C Bölgesi'nin yılında 4, milyon dolar olan ihracat değerini yılında.8, milyon dolara çıkararak ihracatını yaklaşık kat arttırdığı görlmektedir. Bölge, 'de Dzey Bölgesi arasında toplam ihracat değeri bakımından 'nci sıradayken, yılında 'nci sıraya ykselmiştir. Bu durum Bölge'nin Irak pazarına yakınlığını diğer bölgelerle rekabette bir avantaj olarak kullanabildiğinin en önemli göstergesidir. Bölge'nin en çok ihraç ettiği rnler arasında demir çelik rnleri; hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve rnleri; çimento ve toprak rnleri ile hazır giyim ve konfeksiyon rnleri yer almaktadır. En çok ihraç edilen rnn Bölge'de retimi yapılmayan demir çelik rnleri olması, ihracattaki ykselişte sadece retim artışının değil Bölge'nin nakliyeci konumda bulunmasının payı olduğunun bir göstergesidir. Bölge'de turizm özellikle 'in ve 'da Hasankeyf'in kltr turizmi destinasyonları olarak öne çıkmasıyla gelişmektedir. yılından bu yana Bölge'de tesislere giriş sayılarında, yatak kapasitesinde ve turizm sektörndeki işletme sayısında 'de artış yaşanırken diğer illerde dşş gerçekleşmiştir. Bölge yatak kapasitesi bakımından benzer kltr turizmi destinasyonlarının çok gerisindedir. ve 'ta ise konaklama imkânları yok dzeyindedir. Turizmdeki bir başka sorun turistlerin ortalama kalış sresinin Trkiye ortalamasına göre dşk kalmasıdır. Bölge illerinde fiziki altyapı yetersizliklerinin yol açtığı birçok sıkıntı bulunmakta ve bu da rekabet gcn son derece olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Bunların başında sanayi bölgelerinde sık sık yaşanan e lektrik kesintisi ve dalgalanmaları, şehirlerde yaşanan su sıkıntısı, katı atık toplanması ve geri dönşmne yönelik tesislerin eksikliği, doğalgaz altyapısının bulunmaması ve karayolu altyapısındaki yetersizlikler gelmektedir. Bölge'deki belediyelerin sunduğu içme suyu, yol, katı atık yönetimi ve kanalizasyon hizmetleri Trkiye ortalamalarının altında kalmakta ve Bölge'nin kentleşme ihtiyaçlarına yetişememektedir. Bölge'deki önemli çevre sorunlarından bir tanesi de özellikle 'taki kkrt oranı yksek kömrlerin yakıt olarak kullanımına bağlı olarak yaşanan yksek hava kirliliğidir. Bölge'de enerji altyapısındaki eksiklikler Bölge'nin rekabet gcn olumsuz etkilemektedir. Bölge'de tketilen enerjinin retilen katma değere payını gösteren enerji yoğunluğunun Trkiye ortalamasının dört katı olarak gerçekleşmesi, enerji verimliliğinin Bölge'de çok dşk olduğunu göstermektedir. Enerji kaynakları açısından zengin olan Bölge'de yılında Trkiye petrol retiminin % 4'si gerçekleşecektir. Trkiye'deki doğalgaz retiminin ise % 'i Bölge'de gerçekleşmektedir. Bölge'de bulunan bir diğer fosil yakıt tr olan kömr alanında ise asfaltit tipi kömrde 8 milyon tonluk rezerv ile Trkiye rezervlerinin tamamına sahiptir. Bölge, yenilenebilir e nerji kaynakları arasından gneş enerjisi, rzgâr enerjisi, biyogaz ile mikro ve kçk ölçekli HES'ler konusunda da retim potansiyeline sahip olup henz bu potansiyel değerlendirilememektedir. Yenilenebilir E nerji Kanunu'nda yapılan değişikliklerle bu alanda yapılacak yatırımlar daha avantajlı hale getirilmiştir ve önmzdeki dönemde artacağı beklenmektedir. Bölge'de bulunan en önemli maden kaynakları 'ta bulunan asfaltit, Mazıdağı'nda bulunan fosfat, 'te bulunan bakır ve krom, 'de bulunan kireçtaşı ve taşı ile kuvars kumu olup, 'ta ise bazalt kaynakları öne çıkmaktadır. Bölge'de son yıllarda madencilik alanındaki işletmeler artmış olsa da henz Bölge'de bulunan yer altı ve yer st zenginliklerinden etkin bir şekilde faydalanılamamaktadır. Bölge ulaştırma altyapısı son yıllarda GAP kapsamında yapılan yatırımlarla gelişmektedir. Bölge için kritik öneme sahip ŞanlıurfaHabur,, Diyarbakır karayolu projelerinin tamamlanması önem taşımaktadır. Demiryollarında yetersiz bir ağa sahip olan Bölge'nin demir yolu ağının, Nusaybin'de ve Kurtalan'da bulunan demiryolları son noktalarının Cizre'ye kadar uzatılıp, orada birleştikten sonra Habur zerinden Irak demiryolu ağına bağlanmasını kapsayan KurtalanIrak projesi ile geliştirilmesi öngörlmektedir. Bölge'de mevcut durumda adet faal havaalanı olup, havaalanının yapımı srmektedir. Bölge'de havayolu yolcu sayısı son yılda 7 kat artmıştır. Bölge'nin internet ve mobil telefon kullanımında da lke ortalamasının çok altında değerlere sahip olması Bölge'nin dşk erişilebilirliğe sahip olmasının yanında beşeri gelişmişliğini de etkileyen diğer bir unsurdur. Bölge'nin Ortadoğu pazarlarına yakınlığı Bölge yatırımcılarının değerlendirebileceği fırsatlar sunmaktadır. Irak'ın istikrar kazanması ve gelişmesiyle, Irak pazarında talep edilen rnlerin çeşitliliği ve kalitesi artmakta, Irak hkmetinin ithalat yerine doğrudan yabancı yatırımları kolaylaştıran uygulamaları sonucu Irak'a yakın gelecekte diğer lkelerden de yatırımcıların yoğun ilgi göstermesi beklenmektedir. İran şimdiden, Irak'ın yaptığı ithalatta Trkiye'nin en önemli rakiplerinden biri olmuştur. Bu rekabetten konumlarını gçlendirerek çıkmaları için C Bölgesi ihracatçı firmalarının ve reticilerinin Irak pazarına sundukları rnlerin çeşitliliği ve kalitelerini arttırmaya yönelik stratejiler belirlemeleri önem kazanacaktır. Irak'taki yeni retim tesislerinin başka lke yatırımcıları yerine Trkiye veya Bölge yatırımcıları tarafından kurulması C Bölgesi ile Irak'ın ticari ilişkilerinin gçlenerek srdrlmesi açısından önemlidir. Ayrıca lkemiz yatırımcıları tarafından işletilecek firmaların diğer lke yatırımcılarına göre daha fazla Bölge illerinden gelen işçilerden faydalanmak isteyecekleri dşnlrse bu durumun Bölge işgc için yeni istihdam olanakları yaratabileceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Bölge'nin diğer sınır komşusu olan Suriye ile ticari ilişkileri dşk dzeyde olup, yılında Nusaybin Sınır Kapısı modernizasyonunun tamamlanmasıyla birlikte Suriye ile de ticari ilişkilerin gelişeceği öngörlmektedir. Vizyon, Gelişme Eksenleri ve Stratejik Öncelikler Bölge'ye ilişkin sosyal ve ekonomik göstergeler incelendiğinde Bölge'nin Ortadoğu pazarlarına açılan stratejik konumu; sahip olduğu verimli topraklar, kltrel zenginlikler ve doğal kaynaklara rağmen en gerilerde yer aldığı, içsel potansiyelini harekete geçiremediği görlmektedir. Bölge, coğrafi konumunun, sahip olduğu içsel ve kltrel zenginliklerin, zerinde bulunduğu verimli toprakların getirdiği fırsatları değerlendirebildiği ölçde bir retim, ticaret ve medeniyet merkezi olabilecektir. Bu kapsamda C Bölge Planı; Zengin tarihi ve kltrel mirasını, doğal sermayesini ve jeostratejik konumunu akılcı, yenilikçi ve katılımcı bir yaklaşımla etkin ve srdrlebilir bir şekilde değerlendirerek; yeniden retim, ticaret ve medeniyet merkezi olmayı başarmış, istikrar içinde gelişen, herkesin gven ve umutla yaşamak istediği bir bölge olmak' vizyonuyla hazırlanmıştır. Vizyon doğrultusunda Bölge'nin bir retim merkezi haline gelebilmesi için zirai potansiyelin etkin ve verimli bir şekilde değerlendirilmesi, sanayi retiminin Bölge'nin tarımsal retim ve yer altı zenginlikleriyle entegre bir şekilde çeşitlendirilerek artırılması gerekmektedir. Bölge'nin bir ticaret merkezi olabilmesi ise jeostratejik konumuna dayalı avantajını daha iyi değerlendirmek için lojistik altyapısını gçlendirmesi ve dış pazarlarla ilişkilerini uzun vadeli stratejilere dayandırmasıyla mmkn olabilecektir. Bölge'nin sahip olduğu kltrel mirası değerlendirebilen ve bilgi reten bir beşeri sermayeye sahip olması ve Bölge kentlerinin çağdaş bir görnme kavuşması ise Bölge'nin bir medeniyet merkezi olabilmesi için elzemdir. Vizyon doğrultusunda Bölge'nin gelişme eksenleri ve stratejik öncelikleri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir. X XI
BEŞERİ GELİŞME ve SOSYAL İÇERME. Bölge'de sosyal göstergelerde lke ortalamalarına yaklaşılması ve sosyal içermenin geliştirilmesi. Eğitime erişimin artırılması ve eğitim hizmetlerinin iyileştirilmesi. Dezavantajlı grupların toplumsal ve ekonomik yaşama katılımının artırılması ve yoksullukla etkin mcadele sağlanması. Sağlık hizmetlerine erişimin artırılması ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi.4 Bölge'de sosyal alanda araştırma kapasitesinin geliştirilmesi. Bilgi ve iletişim teknolojileri kullanımının bilgiye erişim odaklı olarak geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması İYİLEŞTİRİLMİŞ KENTSEL ÇEVRE ve SÜRDÜRÜLEBİLİR ŞEHİRLEŞME. Kentsel fiziki ve sosyal altyapının geliştirilmesi ve doğal kaynakların etkin kullanımının sağlanması. Bölge'de temel altyapı eksikliklerinin giderilmesi için içme suyu ve kanalizasyon altyapısının geliştirilmesi. Ortak kullanıma yönelik sosyal altyapı eksikliklerinin giderilmesi ve sosyal donatıların çoğaltılması. Konutlara temiz ve srekli enerji arzının sağlanması.4 Bölge'de çevre kirliliğine neden olan atıkların kaynakta azaltılması, arıtılarak alıcı ortamların korunması. Su kaynaklarının etkin kullanılması yoluyla altyapı hizmetlerinin etkinliğinin arttırılması ve srdrlebilirliğinin sağlanması.. Kentsel gelişme alanları planlanırken doğal afet risklerinin ve koruma/kullanma dengesinin gözetilmesi UYGUN YATIRIM ORTAMI ve REKABETÇİLİK. Bölge'de yatırıma elverişli altyapı ve emek piyasası koşullarının oluşturulması; finansman, danışmanlık ve tanıtım kapasitesinin geliştirilmesi yoluyla Bölge'nin rekabetçilik dzeyinin arttırılması. Bölge yatırımcı ve girişimcilerine yönelik finansman kaynaklarının, danışmanlık, kurumsal ve teknik destek hizmetlerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması. Ulaştırma altyapısının iyileştirilmesi. Sanayi bölgelerinin altyapısının geliştirilmesi.4 Tarımsal altyapının gçlendirilmesi. Bölge'deki emek piyasası ihtiyaçları ve mevcut işgc nitelikleri arasındaki uyuşmazlığın azaltılması.7 İşletmelerde enerji verimliliği uygulamalarının yaygınlaştırılması.8 İşletmelerin tanıtım, markalaşma ve pazarlama kapasitesinin geliştirilmesi.9 Bölge'nin ulusal ve uluslararası tanıtımının geliştirilmesi SEKTÖREL GELİŞME 4. 4. Bölge'nin coğrafi konumu ve içsel potansiyeline dayalı rekabet avantajına ve istihdam yaratma kapasitesine sahip sektörlerin geliştirilmesi 4. Bölge sanayisinde kmelenme potansiyelinin değerlendirilmesi, yan sanayinin geliştirilmesi ve katma değeri yksek rnlerin retiminin artırılması yoluyla iş ve retim alanlarının çeşitlendirilmesi 4. Bölge turizminin kapasite, altyapı ve hizmet niteliklerinin geliştirilerek ve çeşitlendirilerek rekabet edebilirliğinin arttırılması 4. İnşaat sektörne yönelik retim ve hizmet kapasitesinin arttırılması 4.4 Lojistik sektör altyapısının geliştirilmesi. 4. Bölge'de işletilmeyen madenlerin ekonomiye kazandırılması, işletilen madenlerden alınan verimin arttırılması ve alternatif alanlarda değerlendirilmesiyle madencilik sektörnn Bölge'ye sağladığı katma değerin arttırılması 4. Bölge'nin yenilebilir enerji potansiyelinin ortaya çıkarılması ve değerlendirilmesi 4.7 Kçk ölçekli hayvancılık işletmelerinin teknik ve mali kapasitelerinin artırılarak rekabetçi dzeye getirilmeleri 4.8 Bölge'de tarımsal retim değer zincirinin gçlendirilmesi, yenilikçi uygulamaların yaygınlaştırılması ve rekabetçi rnlere odaklanma yoluyla tarımsal potansiyelin etkin ve srdrlebilir şekilde değerlendirilmesi KURUMSAL KAPASİTE ve BÖLGESEL KALKINMANIN YÖNETİŞİMİ. Bölge'de kurumsal kapasitenin gçlendirilmesi, kurumlararası işbirliklerinin arttırılması yoluyla yönetişimin geliştirilmesi. Bölge'de kamu kurum ve kuruluşlarında kurumsal kapasitenin geliştirilmesi. Bölge'de birlikler ve sivil toplum kuruluşları temelinde örgtlenme dzeyinin geliştirilmesi. Bölge'de niversite, özel sektör, sivil toplum ve kamu kuruluşları arasında koordinasyon ve işbirliğinin arttırılması. Bölge'nin dış ticari ilişkilerinin geliştirilmesi XII XIII
SOSYAL DURUM ANALİZİ
M e v c u t D u r u m A n a l i z i Sosyal Durum Analizi. Nfus yılı itibariyle C Bölgesi'nin nfusu.98. kişidir ve Bölge nfusu, Trkiye nfusunun %,9'unu oluşturmaktadır. Bölge'nin toplam yzölçm.9 km olup toplam lke yzölçmnn %,'dr. Bölge'nin nfus yoğunluğu 7 kişi/ km olup Trkiye nfus yoğunluğunun % 79'u kadardır.
Nfus9 (Kişi)* Nfus (Kişi)** Yıllık Nfus Artış Hızı8_9 ( )** Yıllık Nfus Artış Hızı9_ ( )** Yzölçm (km ) Nfus Yoğunluğu (Kişi/km )** Şehir Nfusunun Toplam Nfusa Oranı** C Bölgesi nfus byklğ bakımından Dzey Bölgesi içinde 8 inci sırada yer almaktadır. 7 dönemi bölgesel ortalama yıllık nfus artış hızı değerleri incelendiğinde, C Bölgesi nfusunun yıllık ortalama luk bir hızla arttığı böylelikle Trkiye nfus artış hızından ( 4) daha dşk bir artış hızı kaydettiği görlmektedir. (Şekil ) C C/ 77.8 744. 7, 9, 8.8 8,8 497.998., 4, 4.9,7 4.44 4.9,7,7 7.,..9, 9,7.47, Tablo : C Bölgesi nfus göstergeleri.99.89.98.,8 7,98.9 7, 7.. 7.7.988 4,,88 84.78,7,7,7,,,794 Kaynak: *9 ADNKS TÜİK Nfus Sayımı, ** ADNKS TÜİK Nfus Sayımı Bölgesi nci nfus artış hızına sahip bölge iken C Bölgesi 4 nc sırada yer almaktadır. Gneydoğu Anadolu Bölgesi nin alt bölgeleri arasında köy nfusu artan tek alt bölgenin C Bölgesi olması not edilmesi gereken bir başka husustur. Bölge illeri nfus artış hızlarına bakıldığında, sadece 9,7 artışlarının temelini oluşturmaktadır. Projeksiyonda, Trkiye de kent nfusunun yılında % 84 dzeyine ulaşması beklenirken, Bölge de bu oranın % 9 dzeyinde kalacağı sonucuna ulaşılmıştır. Bu durum Bölge'deki dşk şehirleşme eğiliminin devam edeceğine işaret etmektedir. de kentsel nfus artışının dört il arasında en dşk, kırsal nfus artışının ise en yksek dzeyde gerçekleşmesi; en yksek kentsel nfus artış hızının ise da yaşanması beklenmektedir. C Bölgesi ilçelerine göre nfus yoğunluğu ve şehirleşme oranlarına yer veren aşağıdaki haritaya göre, C Bölgesi nde nfus merkez ilçe, Kızıltepe, ve merkez ilçeleri ve Cizre de yoğunlaşmıştır. Nfus yoğunluğu ve şehirleşme oranı en yksek olan ilçe merkez ilçedir. Nfus artışı, göç eğilimi ve demografik göstergeler temel alınarak yapılan nfus projeksiyonu çalışması sonuçlarına göre 9 yılından yılına gelindiğinde Trkiye'de nfusun %, Bölge'de ise % dzeyinde artması ve Bölge'nin Trkiye nfusu içindeki payının 9 yılındaki %,7'den yılında %,'e çıkması beklenmektedir. (Tablo ) Merkez ve Kızıltepe çevresi hem kırsal nfus oranının hem de nfus yoğunluğunun fazla olduğu bir alt bölge olarak öne çıkarken, Eruh ve Merkez şehirleşme oranlarına göre dşk nfus yoğunluklarına sahiptir. Bölge nin kuzey doğusunda yer alan ilçelerde ise hem şehirleşme oranı hem de nfus yoğunluğu Bölge ortalamalarının çok altında kalmaktadır. Şehir Köy Toplam Şekil : Bölgelere göre nfus artış hızları ( ) Harita : Nfus artış hızına göre iller (7) % / %,7 %, / % %, / %,4 %, / %, %, / %,8 Kaynak: 7,8,9, ADNKS TÜİK Nfus Sayımı 4 4 7 7 8 8 8 9 A A B B C C C Şehir,, 4, 4,4,9 4, 4,7, 8, 8,,,9 7,, 7,9,4 8, 7, 7,,, Köy 779,, 9, 4,, 9 89,9,8 9, 4,8 7,9 8,, 9,,,9 9,8 Toplam 7, 4, 9,9 8, 4,8 7,4,7,9, 9, 9,,9 8,4,4 8,, 4,,,7,,,7,,7 4,9 4,, 4,7 8, 8,,,4,,9,, Kaynak: 7, 8, 9 ve ADNKS TÜİK Nfus Sayımı Bölge de kent nfusunun toplam nfus içindeki oranı % seviyesindedir. Bu oran % 7 dzeyindeki Trkiye ortalamasının gerisinde yer almaktadır. Bölge şehirleşme oranı açısından Dzey Bölgeleri arasında inci sıraya yerleşmektedir. % 7 ile şehirleşme oranı açısından Trkiye ortalamasına en yakın olan ildir. ise şehirleşme oranının en dşk olduğu Bölge ilidir. C Bölgesi hem şehir hem de köy nfusu artış hızı pozitif olan bölgelerden biridir. Bölge de şehir nfusu köy nfusundan hızlı artmasına rağmen bu iki artış hızı arasındaki farkın kçk olması, hâlihazırda dşk olan şehirleşme oranının yksek bir artış gösterememesine sebep olmaktadır. Bu özellikleri ile C Bölgesi nfus artış hızı ve şehirleşme hızı yksek olan Gneydoğu Anadolu Bölgesi nin diğer alt bölgelerinden farklılaşmaktadır. Ortalama yıllık nfus artış hızında C Bölgesi en yksek 4 nc ve C da 7 yılları arasındaki nfus artış hızının Trkiye nin nfus artış hızından fazla olduğu görlmektedir. Diyarbakır, Van, Isparta, Erzincan gibi nci kademede gelişen merkezlerle benzer nfus artış hızına sahiptir. bu yıllarda en yksek nfus hızı artışı kaydeden 8 inci il olmuştur. ve illeri pozitif yönde fakat Trkiye ortalamasının altında nfus artışı gösterirken bu dönemde en dşk dzeyde nfus artışı kaydeden inci il olmuştur. C Bölgesi illeri arasında yılına kadar nfusu en fazla artması beklenen il % 9 ile olup nfusunun yılına kadar % 8 oranında artması beklenmektedir. için yapılan bu yksek nfus artış tahminleri ilin demografik yapısından kaynaklanmaktadır. de doğal nfus artış hızının görece dşk olması ve dışarı göç eğiliminin yksek olması, ili için beklenen dşk nfus 9 Yılı Nfusu Yılı Nfus Tahmini 8 Yılı Nfus Tahmini Yılı Nfus Tahmini Toplam Kent % Kır % Toplam Kent % Kır % Toplam Kent % Kır % Toplam Kent % Kır % Tablo : Nfus projeksiyonu C 77.8 7 4 77.8 49 79.78 47 798.97 44 497.998 7 7 9.9 7 9 9.4 7. 8 4.44 7 4.989 4 9.4 7 8.797 7. 9 44.97 44 9.87 8 4.48 8.99.89 7.4.448 9 4.7.8 4.87. 9 7.. 7 4 7.48.7 74 78.. 79 8.7.9 84 Kaynak: ' Yılı için İl ve Bölge Dzeylerinde Nfus Projeksiyonu', Mehmet Karakaya, Doç. Dr. Sinan Yılmaz, Hacettepe Üniversitesi Nfus Bilimleri Enstits, 8
C Harita : İlçelere göre nfus yoğunluğu ve şehirleşme oranı (9).. Demografik Nitelikler C Bölgesi Trkiye de en yksek doğurganlık hızına sahip bölgelerden biridir. ve e ait doğurganlık hızı Bölge ortalamasının altında kalırken, 4 genel doğurganlık hızı ile başı çekmektedir. Diğer bir doğurganlık hızı göstergesi olan toplam doğurganlık hızında, Bölge de yılından 9 yılına gelindiğinde lke dzeyinde yaşanan dşşn iki katı dzeyinde bir dşş gerçekleşmiştir. Bu dşşe rağmen, Bölge 9 yılında aldığı bu değerlerle de doğurganlık hızında lke ortalamasının zerinde kalmaya devam etmektedir.,,,,,,, 9 7 7 köy şehir Kaynak: 9 ADNKS TÜİK Nfus Sayımı Genel Doğurganlık Hızı* MAZIDAĞI Toplam Doğurganlık Hızı** Yıllar 9 9 ÖMERLİ MARDİN DERİK KIZILTEPE SAVUR ve 9 yılları yaşa özel doğurganlık göstergeleri incelendiğinde Bölge illerinin her iki yılda ve her bir yaş grubunda lke ortalamasının zerinde doğurganlık hızlarına sahip olduğu görlmektedir. yılında Bölge doğurganlık hızlarında lke genelinden çok daha yksek oranda bir dşş gerçekleşmiş ancak bu dşş, Bölge doğurganlık hızını lke ortalamasının altına çekmeye yetmemiştir. Doğurganlık hızında en yksek oranda dşşn gerçekleştiği il tır. yılında yaşa özel doğurganlık hızlarında çok yksek değerlere sahip iken 9 yılında yaşanan yksek dşş ile, Bölge illerine yakın değerlere ulaşmıştır. Tablo : Genel ve toplam doğurganlık hızı ( ),9 4,98,4 BATMAN GERCÜŞ YEŞİLLİ, SASON KOZLUK KURTALAN MİDYAT,7,47 Kaynak: 9 ADNKS TÜİK Nfus Sayımı, TÜİK Doğum İstatistikleri * 44 Yaş Arasındaki her Kadına Dşen Doğum Sayısını İfade Etmektedir. ** Yaşa Özel Doğurganlık Hızları Toplamının () ile Çarpımı Sonucu Elde Edilmektedir. 9 4 9 4 9 444 449 BEŞİRİ, BAYKAN SİİRT HASANKEYF DARGEÇİT İDİL NUSAYBİN, 4,4 4,4 7,,94 C,7,7,8 7,4,, Şekil : Yaşa özel doğurganlık hızları ()* (9),,,,,, ERUH ŞİRVAN AYDINLAR PERVARİ GÜÇLÜKONAK CİZRE ŞIRNAK SİLOPİ BEYTÜŞŞEBAP ULUDERE 9 4 9 4 9 444 Kaynak: * Genel Nfus Sayımı, 9 ADNKS TÜİK Nfus Sayımı, TÜİK 9 Doğum İstatistikleri Bölge illerinin yksek doğurganlık hızları nfusun yaş yapısına da yansımaktadır. Bölge de 4 yaş grubundaki nfusun, toplam nfusa oranı % 4 olup, % olan lke değerinin zerindedir. Trkiye de yaş st nfus, toplam nfusun % 7 sini oluştururken Bölge de bu oran %,9 dur. Bu durum, ortalama yaşam beklentisinin Bölge de Trkiye ye oranla ne kadar dşk olduğunun bir göstergesidir. Bölge illeri, yaş gruplarının dağılımında birbirleriyle benzerlik göstermekle beraber görece dengeli bir dağılım sergilemektedir ve % 7,8 ile en dşk Yaş Bağımlılık Oranı (%) yaş bağımlılık oranına sahip Bölge ilidir. 4 yaş grubunun byk pay aldığı ise en yksek oranda yaş bağımlılık oranına sahip ildir. Yaş bağımlılık oranının yksek dzeylerde olması retken nfusun zerindeki bağımlı nfus yknn fazla olduğu anlamına gelmektedir. Yaş bağımlılık oranı ve hanehalkı byklğnde yksek değer alan ilçeler daha çok C Bölgesi'nin kuzey ve gney doğusunda kmelenmiştir. Merkez en dşk ortalama hanehalkı byklğne sahip ilçedir. Merkez ilçeler bölge genelinde görece dşk hanehalkı byklğ ve dşk yaş bağımlılık oranlarına sahipken merkez ilçe 7,99 ortalama hane halkı byklğ ve % 9, yaş bağımlılık oranı ile bölge sıralamasında st sıralarda yer almaktadır. Sırasıyla İdil, Cizre ve Silopi en yksek ortalama hanehalkı byklğne, Pervari ve Şirvan ilçeleri de en yksek yaş bağımlılık oranına sahip ilçelerdir (Harita ). Harita : İlçelere göre ortalama hanehalkı byklkleri ve yaş bağımlılık oranları (9) % 4 / % 7 % 77 / % 8 % 84 / % 9 % 9 / % % / % Kaynak: 9 TÜİK ADNKS Nfus Sayımı C 7,8, /,, /,9,9 / 7, 7, / 8, 8, / 9, DERİK MAZIDAĞI 79,8 KIZILTEPE 84, SAVUR ÖMERLİ MARDİN YEŞİLLİ BATMAN SASON KOZLUK GERCÜŞ KURTALAN BEŞİRİ NUSAYBİN SİİRT İDİL ŞİRVAN ERUH HASANKEYF GÜÇLÜKONAK MİDYAT C Bölgesi, hanehalkı byklğnde lke ortalamasının zerinde değerlere sahiptir. Trkiye'de ortalama hanehalkı byklğ yılı itibariyle,89 dzeyindeyken, Bölge illerinde bu oran,7 ile 8,9 arasında değişmektedir. 98 yılından yılında gelindiğinde Trkiye de ortalama hanehalkı byklğ istikrarlı olarak azalırken, Bölge de dışındaki illerde dşk dzeyde bir azalma vardır. Ancak, Bölge deki tm illerde ortalama hanehalkı byklğ Trkiye ortalamasının yaklaşık katı kadardır. Tablo 4: Toplam yaş bağımlılık oranı (%) 9, 8, Kaynak: ADNKS TÜİK Nfus Sayımı Bölge'nin kltrel, ekonomik ve sosyal yapısı ile hanehalkı byklğ göz önnde bulundurulduğunda Bölge de uygulanacak sosyal politikaların aile yi hedef almasının önemi ortaya çıkmaktadır. BAYKAN DARGEÇİT AYDINLAR CİZRE ŞIRNAK PERVARİ SİLOPİ Yaş bağımlılık oranı: 4 yaş ve yaş ve daha yukarıdaki nfusun, 4 yaş grubundaki nfusa oranının yzde olarak ifadesidir. C Trkiye C 7, Trkiye 48,89 Tablo : Yıllar itibariyle ortalama hanehalkı bykleri (Trkiye, C) 98 98 99 9,9 7,, 7, 7,8, 7,4 7,7 8, 7,8, 7,7 7, 8, 7, 7,8 4, Kaynak: DİE, İl Göstergeleri 98, 9, ADNKS TÜİK Nfus Sayımı ULUDERE,79 7,4 8,7 7,,97 BEYTÜŞŞEBAP,7,9 8,9,99,89 8
Kadın Erkek 9+ 884 774 4 4 444 4 4 4 4 C 8 4 4 8 C Bölgesi nde nfusun 9 yaş grubunda yoğunlaştığı ve 4 yaş grubu nfusun bu gruptan daha dşk oranda olduğu göze çarpmaktadır. Bu durum Bölge de doğurganlık hızının azaldığına işaret etmektedir. Trkiye nin nfus piramidi demografik dönşm gerçekleştirmiş nfusu orta yaş grubunda yoğunlaşmış bir toplum olma eğilimi gösterirken, C Bölgesi nin bu dönşm henz gerçekleştirme eğiliminde olmadığı görlmektedir. 4 yaş grubu hariç olmak zere st yaş gruplarından alt yaş gruplarına gidildikçe oranlar hızla artmakta, bu da doğum hızlarının son yıllara kadar ölm hızından ve net göç hızından fazla artmaya devam ettiğini göstermektedir. Trkiye nfusunun yaş yapısına bakıldığında, lkenin hala demografik fırsat penceresi olarak adlandırı Şekil : Nfusun yaş grupları itibariyle dağılımı (C, Trkiye) (%) 9+ 884 774 4 4 444 4 4 4 8 4 4 8 Kaynak: 9 ADNKS TÜİK Nfus Sayımı 4 demografik fırsat penceresini önceleyen ve çocuk nfusun yoğun olduğu bir dönem olup, tketim ihtiyaçlarının yksek olması özelliğine sahiptir. Nfusun yaş grupları itibariyle dağılımı il dzeyinde incelendiğinde nfusun ve illerinde 9 yaş, 'de 4 yaş ve 'ta 4 yaş grubunda yoğunlaştığı görlmektedir. ve illerinde orta yaş nfus toplam nfus içinde diğer iki ile göre daha yksek bir paya sahiptir. Göze çarpan bir diğer husus ise ve illerinde 4 yaş grubu kurumsal erkek nfusun yksekliğidir... Göç C Bölgesi göç veren bir bölgedir. 9 yılında binde 4,8 olan net göç hızı, yılında binde, seviyesine gerilemiş ve bu net göç hızı ile C Bölgesi en çok göç veren nci bölge olmuştur. 8 döneminde C Bölgesi nde ili dışında tm iller göç vermekte ve verdiği göç nfusuna göre en çok göç veren il olarak başı çekmektedir. Diğer Bölge illerinin aksine net göç alan bir il olan yılı verilerine göre aynı zamanda Gney Doğu Anadolu Bölgesi nde Gaziantep ile birlikte net göç alan tek ildir. Aşağıdaki tabloda C Bölgesi illeri için, 8, 9 ve yıllarına C lan nfusun çalışma çağında yoğunlaştığı, yaş ba ğımlılık oranının ise % 4 ila % arasında seyrettiği gelişme evresinden geçtiği görlmektedir. Demografik fırsat penceresi, çalışma çağındaki nfusun kalabalık olup, bağımlı nfus yknn görece az olmasıyla, beşeri ve mali sermayeyi destekleyici kurumsal yapıları gçlendiren doğru hkmet politikaları, işgcnn niteliklerinin arttırılması, uluslararası rekabet koşullarının lke lehine değerlendirilmesi, işgcne katılımın yksek olması gibi faktörlerle birleştiğinde ekonomik byme için oldukça avantajlı bir dönemdir. C Bölgesi'nin demografik fırsat penceresinin ise benzer sosyal ve ekonomik koşullara sahip Ortadoğu komşularıyla birlikte (Suriye) (Irak) yılları arasında başlayacağı tahmin edilebilir. C Bölgesi nin şu anda içinde bulunduğu dönem, ilişkin göç göstergelerine yer verilmektedir. Buna göre, 9 yılında ili binde 9,9 net göç hızıyla Trkiye de en çok göç veren nci il olmuştur. Aynı yılda ve illeri binde dzeyindeki net göç hızıyla, net göç hızına göre ikinci kademede en çok göç veren iller arasında sıralanırken, Bölge nin net göç alan tek ili konumunda olan net göç hızına göre en çok göç alan 8 inci ildir. yılında in net göç hızı dşerken in net göç hızı byk artış göstermektedir. ise göç alan iller arasında sıra gerileyerek nci sıraya yerleşmiştir. Şekil : Dzey bölgelerine göre net göç hızı ( ) 8 9 Kaynak: TÜİK Net Göç Hızı, 8 Şekil 4: Nfusun yaş grupları itibariyle dağılımı (%) Kadın Erkek 9+ 884 774 4 4 444 4 9+ 884 774 4 4 444 4 9+ 884 774 4 4 444 4 9+ 884 774 4 4 444 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 8 4 4 8 8 4 4 8 8 4 4 8 8 4 4 8 World Population to, United Nations Department of Economic and Social Affairs/Population Division, s.7 Kaynak: 9 ADNKS TÜİK Nfus Sayımı 9
Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı Trkiye Sıralama Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı Trkiye Sıralama Bölge illerine doğru olan göçn 8 yılları arasında kaynak noktasına göre dağılımını gösteren Tablo ya göre, Bölge'nin aldığı göç içerisinde İstanbul, Adana, Ankara, İzmir, Diyarbakır, Mersin, Şanlıurfa gibi byk şehirler diğer illerle kıyaslandığında daha yksek paya sahiptir. Bu yıllarda en çok göç alan iller 8. kişi ile ve 8.9 kişi ile illeridir. Saha gözlemlerinden edilen izlenimlere göre, bykşehirlerden Bölge ye göç eden nfusun çoğunluğunu, Bölge den daha önce çeşitli sebeplerle göç eden ve tekrar Bölge ye dönen nfus oluşturmaktadır. C de.89 kişi Bölge içinde göç etmiştir. Bu yıllarda a, Bölge illerinden.48 kişi göç etmiş, Bölge içinden en çok göç alan ikinci il konumunda olan ise Bölge içinden.99 göç almıştır. ın aldığı göçn % si C illerinden, in C illerinden aldığı göç ise % 7 dzeyindedir. Bu durum ın sanayileşme ve kentleşme hızının son yıllarda artmış olmasıya birlikte Gneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi illeri arasında bir çekim merkezi olarak görldğn akla getirmektedir. Söz konusu göç olgusunun tm boyutlarıya değerlendirilebilmesi için bu alanda saha araştırmaları ve analizler yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. 9 yıllarında Bölge illerinin verdiği göç incelendiğinde 8 9.8 8. 4.8 7,8 7 7. 4.4.8 8, 7..877.4, 4 8.9 4.8. 9,9 8.478.49.7,7 8 9 8.47.7.9,77 8.. 4.9,79 7 Aldığı Göç Toplam Adana Ankara Antalya Bitlis Diyarbakır Gaziantep Mersin İstanbul İzmir Muş Şanlıurfa Van 4.7.4.8 4, Tablo : C Bölgesi göç göstergeleri 8 9. 8. 8. 4,.47 9.9.,7.87. 7, Kaynak: Genel Nfus Sayımı, 8, 9 ve ADNKS TÜİK Nfus Sayımı 7 4 8..8.47,9 8.47.797.,88 (Tablo 8), Bölge illerinin aynı zamanda görece yksek oranda göç aldığı Adana, Ankara, İstanbul, Diyarbakır, İzmir gibi byk illere göç verdiği görlmektedir. dan sonra en çok göç alan Bölge ili, aynı zamanda diğer bölge illerinden çok daha yksek dzeyde göç vermektedir. Bölge içine en çok göç veren iller.8 kişi ile ve.84 kişi ile tir..478.87.9 8 8 9. 8.89 7,4 8 9 7.9 4.994 7. 49.8 8.4.8.84 7 77.8 87 9 7, 78 8.9 8 47 8 4 8.8 7 9 78 8.9.97.,9 9. 49 7 8 4. 74.9 47. 8 7 7 Tablo 7: 9 iller arası aldığı göç Kaynak: 9, ADNKS TÜİK Nfus Sayımı.7 7 4 478 7.77 7 48 474 8 8 Bölge illerinin aldığı ve verdiği göçn eğitim profiline bakıldığında, Bölge illerinden verilen göçte yksekokul veya faklte mezunları ile ortaöğretim ve dengi okul mezunlarının yksek oranda oldu Verdiği Göç ğu, Bölge illerinin aldığı göçn ise Toplam benzer eğitim seviyesindeki Adana nfus ile ilkokul mezunlarından Ankara oluştuğu görlmektedir., Antalya Bölge illeri içinde en yksek oranda ilköğretim ve altı eğitim Bursa dzeyinde göç veren il olarak Diyarbakır göze çarpmaktadır. ta ise il Gaziantep dışına olan göçn % a yakını Mersin ilköğretim zeri eğitim dzeyindeki nfustan oluşmaktadır. Bölge nin net göç alan tek ili olan İzmir İstanbul aynı zamanda aldığı göçn eğitim dzeyi en dşk olan Bölge ilidir. ın Bölge illeri ve Diyarbakır dan yksek oranda Şanlıurfa göç alıyor olması aldığı göçn Van eğitim dzeyinin dşk olmasını kısmen açıklamakta ve bu illerin daha çok kırsal kesiminden göç aldığı ihtimalini akla getirmektedir. Bu duruma bakılarak, ın Bölge illerindeki dşk eğitim dzeyine sahip kırsal nfus için iş arama ya da çalışma amaçlı olarak gelinen bir çekim merkezi olarak görldğ öne srlebilir. aldığı göçn byklğ ve niteliği açısından a yakın bir tablo çizmekteyken; ve özellikle az sayıda fakat eğitim dzeyi yksek nfusun göç ettiği illerdir. ve illerinden dışarıya doğru olan nfus hareketinde de çoğunluğu ortaöğretim ve st eğitim almış nfus oluştur Lisansst Mezunu Yksekokul veya Faklte Mezunu Ortaöğretim Mezunu İlköğretim veya Dengi Okul % % 9 % 8 % 7 % %.49 maktadır. ve illerinin aldığı ve verdiği göçn eğitim seviyesinin yksekliğinde, bu ilde gerçekleşen göç hareketinde kamu görevlilerin byk paya sahip olmasının etkisi bulunmaktadır. Saha gözlemlerinden edilen izlenimlere göre Bölge illerinin aldığı göçte ilkokul mezunlarının çoğunluğunu Bölge ye geri dönş yapan nfus, ortaöğretim ve ykseokul mezunlarının çoğunluğunu ise Bölge ye kamu hizmeti yapma amaçlı gelen nfus oluşturmaktadır. Aldığı Göç % Şekil : Eğitim durumuna göre illerin aldığı, verdiği göç Mezunu İlköğretim Terk Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen Okuma Yazma % 4 % % % % % 4 % % % % Bilmeyen.8.7 8 49.8 77. 8..7. 97.9 % 9 % 8 % 7 % % Tablo 8: 9 iller arası verdiği göç.97 47 79 47 4 4 4.9 44 77 4. 474 8.89 74 7 9. 49 448.4 7 87 78 4 Kaynak: 9, ADNKS TÜİK Nfus Sayımı 8.4 7.4 7 49 7 79.74 9 8 Verdiği Göç Kaynak: TÜİK,