EKONOMİK FAALİYET TÜRLERİ - DOĞAL VE BEŞERİ UNSURLARIN EKONOMİYE ETKİSİ A. ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİMİ ETKİLEYEN DOĞAL FAKTÖRLER B. BEŞERİ FAKTÖRLER C. ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİM SEKTÖRLERİNİN ETKİLEŞİMİ - EKONOMİYE YÖN VEREN GÜÇ: DOĞAL KAYNAKLAR - DOĞAL KAYNAK NEDİR? BÖLÜM 3
D O Ğ A L V E B E Ş E R İ U N S U R L A R I N E K O N O M İ Y E E T K İ S İ İnsanların maddi ihtiyaçlarını gideren, fiziksel özelliğe sahip olan varlıklara mal denir. Örneğin, telefon, otomobil, bilgisayar, vb. malları çeşitli gruplarda sınıflandırmak mümkündür. İnsana fayda sağlayan faaliyetlere hizmet denir. Örneğin, doktorun, hemşirenin, sigorta şirketinin ya da öğretmenin bize sağladığı faydalar bu tanımlamaya uymaktadır. İnsanlar yaşamlarını devam ettirebilmek için yemek, içmek, barınmak, giyinmek gibi temel ihtiyaçlarını ve isteklerini karşılamak amacıyla belirli bir çaba içerisine girerler. Teknolojik gelişmeler, bilgi, görgü, alışkanlıklar, zaman ve mekân ihtiyaçları çeşitlendirir. Bu durum ihtiyaçları karşılamak amacıyla ekonomik faaliyetlerin çeşitlenmesine ve gelişmesine neden olmuştur. Ekonomik faaliyet türleri üretim, dağıtım (pazarlama) ve tüketim olmak üzere üç gruba ayrılır. Bilgi Köşesi EKONOMİK FAALİYET TÜRLERİ Üretim Dağıtım Tüketim Yetiştirme İmalat İhtiyaçları karşılamak için kullanılan mal ve hizmetleri meydana getirmek, bir fayda sağlamak veya var olan faydayı arttırmak amacıyla yapılan her türlü faaliyete üretim denir. Yetiştirme ve imalat olmak üzere ikiye ayrılır. Yetiştirme tarım ve hayvancılık gibi alanlarda yapılır. Örneğin, çiftçinin zeytin, çay, mısır üretmesi ya da süt, bal ve yumurta elde etmesi gibi. İmalat ise sanayi sektöründe gerçekleşir. Örneğin, bir televizyonun imal edilmesi, bir ilaç endüstrisinde ilaç üretimi yapılması ya da dokuma fabrikasında halı imal edilmesi üretime birer örnektir. Mal ve hizmetlerin tüketiciye (pazarlara) ulaştırılmasına dağıtım denir. Yani üretim ile tüketim arasındaki köprüyü oluşturan unsurdur. Malların insan ihtiyaçlarını karşılaması amacıyla kullanılmasına tüketim adı verilir. İnsanlar daha iyi şartlarda yaşamak ve daha yüksek bir refah düzeyine ulaşmak için çalışırlar. Bu durum tüketimi artırır. Tüketim, mal ve hizmetlerin, insan ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla kullanılmasıdır. Kullanılan malların mutlaka ortadan kalkması ya da sayıca azalması gerekmez. Örneğin, bir sebze yenilenerek tüketilir. Fakat buzdolabı, bilgisayar gibi mallardan defalarca yararlanmak mümkündür. İnsan ihtiyaçlarını doğrudan doğruya tatmin eden mal ve hizmetlerin kullanılması tüketim, ham maddelerin veya ara malların atölye de ya da fabrikalarda kullanılması üretimdir. Bu farklılık çok önemlidir. Aile fertlerinin yemek için marketten et satın alması tüketim, lokantacının müşterisine sunmak için et satın alması bir üretim faaliyetidir. Ekonomik faaliyetler birbirleriyle sürekli ilişki ve etkileşim içindedir. Örneğin, tüketimin olması için üretimin olması gerekirken, üretim ise tüketime göre değişir. Ekonomik Faaliyetler Ekonomik faaliyetler hiç bir zaman tek başına ele alınamaz. Üretim ile tüketim arasındaki bağlantıyı dağıtım kurar. Tüketim için üretim, üretim için tüketim gerekir. Dağıtımdaki teknolojik gelişmeler, üretim ve tüketimi karşılıklı olarak etkiler. Üretim, tüketime olan talep ile değişim gösterir. 84
A ) Ü R E T İ M, DAĞITIM VE TÜKETİMİ ETKİLEYEN DOĞAL FAKTÖRLER ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİMİ ETKİLEYEN DOĞAL FAKTÖRLER Ham madde İklim Su Kaynakları Yer Şekilleri 1) Ham madde Bazı ham maddelerin bozulma süresinin kısalığı sanayi tesislerini kendine çeker. Örneğin, konserve tesisleri sebze ve meyve yetiştirilen bölgelere kurulur. Bunun yanısıra çay, salça, şeker fabrikaları, balık yağı ve unu, et ve süt üretim tesisleri örnek olarak verilebilir. Rize de çay fabrikaları, Ayvalık ta zeytinyağı fabrikaları, Konya ve Ankara da şeker fabrikaları, Trabzon ve Çanakkale de balık fabrikalarının kurulması gibi. Ham maddenin işletmeye ulaştırılması büyük masrafları gerektirir. Bu nedenle işletme ham madde kaynağına yakın kurulmalıdır. Maden işletmeleri, ağır sanayi işletmeleri, ham maddesi bozulabilen işletmeler bu konuya daha çok önem verirler. Ham madde olarak değeri az, nakliye maliyeti yüksek olan ürünleri işleyen sanayi tesisleri de ham maddenin bulunduğu ya da ham maddeye yakın yerde kurulur. Örneğin, çimento, kiremit, tuğla, kereste fabrikaları gibi. Ham madde ve pazar ilişkisi sanayi tesisinin yerini belirler. Örneğin, Eskişehir, Kütahya, Çorum ve Nevşehir de silisli kumlu ve çakıllı toprakların varlığına bağlı olarak kiremit ve tuğla fabrikaları kurulmuştur. Yükte hafif, değeri fazla olan ham maddeler, yerine göre bulunduğu sahanın dışında işlenmektedir. Örneğin, yünlü ya da pamuklu dokuma tesisleri gibi. İstanbul ve Kayseri de pamuk tarımı yapılamamasına rağmen pamuklu dokuma sanayisinin kurulduğu yerlerdir. İzmit te yünlü dokuma sanayisinin gelişmesi bu duruma başka bir örnek olarak gösterilebilir. Bilgi Köşesi 2) İklim İklim ekonomik faaliyetler üzerinde etkiye sahiptir. Örneğin, yağış azlığı ve yaz kuraklığına bağlı olarak oluşan bozkırların yaygın olduğu bölgelerde küçükbaş, yaz mevsiminin serin ve yağışlı geçmesine bağlı olarak oluşan çayırların yaygın olduğu bölgelerde büyükbaş hayvancılık yaygındır. Çiçekli bitkilerin yaygın olduğu bölgelerde arıcılık, kışların ılık ve güneşli geçtiği bölgelerde seracılık, yazların sıcak ve kurak geçtiği kıyılarda ise kıyı turizmi gibi ekonomik etkinlikler gelişir. İklim koşulları bazı sanayi dallarını doğrudan etkilediği gibi bazı sanayi dallarını da dolaylı olarak etkilemektedir. Ekonomik faaliyetler içerisinde iklim koşullarından en fazla tarım ve hayvancılık faaliyetleri etkilenir. Örneğin, ilkbahar mevsiminin kurak geçmesi buğday üretimini olumsuz etkilenir. Ham maddesi buğday olan (makarna, un, irmik vb) sanayi kolları bu durumdan etkilenir. İklim şartları, üretenler (çalışanlar) için çok etkilidir. Aşırı soğuk ya da aşırı sıcaklar iş verimini düşürürken; şiddetli soğuklar ısıtma, şiddetli sıcaklar ise soğutma sorunu nedeniyle maliyeti artırır. Çok soğuk ve çok sıcak iklime sahip bölgelerde ulaşım olumsuz yönde etkilenebilmektedir. Örneğin, Doğu Anadolu da uzun süren ve sert geçen kış şartlarının ulaşımı önemli ölçüde engellemesi üretim, dağıtım ve tüketim faaliyetlerini etkilemektedir. Metal malzemenin ağırlıklı olarak kullanıldığı fabrikaların yer seçiminde çok sıcak ya da çok soğuk yerler tercih edilmemektedir. 3) Su kaynakları Bazı ham maddelerin işlenmesi sırasında bol miktarda suya ihtiyaç duyulabilir. Özellikle kağıt, demir-çelik fabrikaları, yünlü dokuma, nükleer santraller ve termik santrallerin su tüketimleri fazla olduğu için yer seçiminde su kaynaklarına yakın yerler tercih edilir. Bu tür tesisler deniz, göl ya da akarsu kenarlarına kurulur. Örneğin, İskenderun, Ereğli demir-çelik ve Dalaman kağıt fabrikaları deniz kenarına kurulmuşlardır. Su, üretim faaliyetlerinden biri olan tarımsal faaliyetleri doğrudan etkileyen bir faktördür. Örneğin, Türkiye de su sıkıntısı olan iç bölgelerimizde nadas (kuru tarım) uygulamasını zorunlu hâle getirerek üretimi etkiler. 4) Yer şekilleri Engebeli ya da yüksek yerler tarımsal faaliyetlerin kısıtlandığı yerler olup, hayvancılık faaliyetlerinin ön plana çıktığı alanlar olabilir. Örneğin, Erzurum-Kars Platosu nda tarımın yerini büyükbaş hayvancılık faaliyetleri almıştır. Yükseltinin fazla ve arazinin dağlık olması ulaşımı olumsuz yönde etkileyen faktörlerdir. Yer şekilleri yolların uzanış doğrultusunu, yol sıklığını, yol yapım maliyetini, ulaşım süresini etkiler. Bu durum dolaylı olarak dağıtım ve tüketim faaliyetlerini de etkilemektedir. Ham maddenin fabrikaya taşınması, üretilen ürünün tüketiciye ulaştırılması ulaşıma bağlıdır. Yer şekillerinin engebesiz olduğu bölgeler iklim açısından da elverişli koşullara sahip ise sanayinin kurulup geliştirilmesine olanak sağlar. Örneğin, İzmit ve İstanbul çevresi. TEKNOCOĞRAFYA Teknik ve coğrafyanın birbirine yaptığı etkiyi araştıran bilim dalıdır. Çevre koşullarının özellikle de iklim şartlarının imalat ve üretime yaptığı olumsuz etkiyi en aza indirebilmek için çalışmalar yapar. 85
B) ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİMİ ETKİLEYEN BEŞERî FAKTÖRLER Ülkelerin ekonomik özellikleri, teknolojik gelişme ve değişmelerle beraber yaşadıkları coğrafyanın etkileriyle biçimlenir. Ülkelerin üretim, dağıtım ve tüketim faaliyetlerinin özelliklerini o ülkenin fiziki ve beşerî özellikleri belirler. Doğal (fiziki) özellikler bakımından benzer ülkeler arasında ortaya çıkan gelişmişlik seviyelerinin farkını beşerî ve ekonomik farklılıklar ortaya koyar. Ülkelerin teknolojik gelişim seviyeleri üretimde, dağıtımda ve tüketimde doğal şartlara bağımlılığını da belirlemektedir. Gelişmiş ülkelerde üretim, dağıtım ve tüketim faaliyetlerini beşerî faktörler belirlemektedir. Gelişmemiş ülkelerde üretim, dağıtım ve tüketim faaliyetlerini doğal faktörler belirlemektedir. Beşerî yönden nüfus miktarı ve yoğunluğu ile yerleşim yerinin özellikleri, teknolojik seviyesi, halkın ekonomik durumu, alışkanlıkları vb. ekonomik etkinlikleri yönlendirmekte ve şekillendirmektedir. BEŞERİ UNSURLARIN ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİM SÜRECİNE ETKİSİ Bilgi Köşesi ÜRETİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER DAĞITIMI ETKİLEYEN FAKTÖRLER TÜKETİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Sermaye birikimi Ulaşım Temel ihtiyaçlar İşgücü kaynakları İnsan kaynakları Tanıtım ve kitle iletişim araçları Sanayinin etkisi Teknoloji Gelir düzeyi Tarımsal faaliyetler İletişim Moda Teknolojik gelişmeler Yerleşim özelliklerinin etkisi Teknolojik gelişmeler ÜRETİMİ ETKİLEYEN BEŞERİ FAKTÖRLER 1- Sermaye Birikimi Bir ülkede sermaye birikiminin fazla olması o ülkenin üretim gücünün yüksek olması demektir. Sermaye, sanayi tesislerinin yapımında gerekli olan araç ve gereçlerin alınmasından, enerji teminine, ham madde sağlanmasına, çalışanların ücretlerinin ödenmesine kadar birçok alanda en gerekli faktördür. Sanayi tesisleri büyük sermayelerle kurulmaktadır. Sermaye birikiminin fazla olduğu yerlerde sanayinin kuruluşu daha kolay olmaktadır. Örneğin, Türkiye de sanayinin yeterince kurulup geliştirilememesindeki nedenlerin başında sermaye yetersizliği gelmektedir. Sanayi faaliyetleri, yine de sermayenin nispeten yeterli olduğu Marmara, Ege ve Akdeniz Bölgelerimizde ön plana çıkmaktadır. 2- İş Gücü Kaynakları İş gücü, üretim maliyetini, kalitesini, hızını vb. etkileyen bir faktördür. Sanayide çalışan işgücünün, çalıştığı işinde uzmanlaşmış (kalifiye) olması gereklidir. Böylece üretim hızı ve kalitesi artar. İşçi ücretlerinin düşük olması sanayinin kurulmasını olumlu yönde etkilemektedir. Örneğin, Çin, Hindistan, Endonezya, Malezya, Filipinler, Tayland gibi ülkelerde işçi ücretlerinin düşük olmasından dolayı, bazı Batı Avrupa, ABD ve Kanada firmalarının malları bu ülkelerde üretilmektedir. 3- Sanayinin Etkisi Sanayi ekonomik gelişmenin lokomotifidir. Kurulduğu bölgelere yeni sanayi dalları veya yan sanayilerin kurulmasına imkân vermek, üretimin artmasına neden olmaktadır. Örneğin, Çukurova da kurulan pamuklu dokuma sanayi beraberinde iplik, kumaş, düğme, fermuar vb üretim yapan çeşitli sanayi dallarının kurulmasını sağlamıştır. 4- Tarımsal Faaliyetler Tarımsal faaliyetlerin özelliği, tarımda kullanılan teknolojiler, üretim miktarları ve üretilen ürünlerin kalitesi, üretilen ürünlerin fiyatlanma durumu ve dünya piyasasına uygunluğu üretim açısından önemlidir. 5- Teknolojik Gelişme Üretimin artırılmasında, kaliteli ve ucuza mal üretiminin gerçekleşmesinde önemli etkiye sahiptir. Yeni gelişen teknolojilerle daha kaliteli, daha seri ve ucuza üretim gerçekleşmekte, daha kaliteli ve nitelikli ürünler üretilebilmekte ve üretimde kayıplar en aza indirilebilmektedir. 86 86
DAĞITIMI ETKİLEYEN BEŞERİ FAKTÖRLER 1- Ulaşım Sanayi tesislerinin kuruluş aşamasında, enerjinin sanayi alanlarına ulaştırılmasında, ham maddenin ve çalışanların taşınmasında ve üretim aşamasında ürünün tüketiciye ulaştırılmasında ulaşım ağı gerekir. Sanayi kuruluşları ulaşımın elverişli ve ucuz olduğu deniz kıyılarında ya da demir yolu ağı çevresinde yoğunlaşır. Çünkü ulaşımın ucuz ve hızlı olması gerekir. 2- İnsan Kaynakları İnsan ekonomik faaliyetlerin yürütülmesinde doğrudan etkilidir. Bu nedenle üretime ve dağıtıma katılan insanların eğitim, kültür ve sağlık durumları ile bilgi birikimleri önemlidir. Dağıtımın hızlı, güvenli, zamanında yapılabilmesi için, ulaşım araçlarını kullanacak ve bu faaliyetleri yerinde ve zamanında Bilgi Köşesi yapacak yetişmiş işgücü gereklidir. 3- Teknoloji Günümüzde üretilen ürünlerin tüketiciye ulaştırılması için modern pazarlama tekniklerinin önemi büyüktür. Özellikle gelişen teknolojiden faydalanarak internet üzerinden ticari bağlantılar yapılabilmekte veya insanların üretilen ürünler hakkında bilgilendirilmesi, o mal ve hizmetleri almaya istekli hale getirilmesi amaçlanmaktadır. 4- İletişim Günümüzde iletişim ağı teknolojilerinin gerekliliği değil, sağladığı avantajlardan nasıl yararlanılacağı önem kazanmıştır. Üretilen malların tüketim bölgelerine ulaştırılmasında gerekli bağlantıların zamanında ve doğru şekilde yapılması çok önemlidir. İyi yapılmayan bağlantılar ticari ilişkilerin aksamasına üretimde kayıplara neden olabilir. Dağıtım sırasında oluşan aksaklıkların düzeltilmesi iletişim sayesinde olmaktadır. Konuyla ilgili yenilikler de iletişim ile anında tüketiciye bildirilebilir. 5- Yerleşim Özelliklerinin Etkisi Önemli yol güzergâhlarında olan ve ulaşımın kolay sağlandığı yerleşmeler dağıtım faaliyetleri için oldukça uygundur. Kara yolu, hava yolu, demir yolu ve deniz yollarının birbirine bağlandığı, oto yolların üzerinde bulunan, önemli tren istasyonlarına, liman ve hava alanlarına sahip yerleşmeler dağıtım merkezi durumundadır. TÜKETİMİ ETKİLEYEN BEŞERİ FAKTÖRLER 1- Temel İhtiyaçlar Bir malın talebi nüfusun istek ve ihtiyacına bağlıdır. Örneğin, daktilo makinesini bu gün alan ve satan yoktur. Onun yerine bilgisayar kullanılmaktadır. Bir malın talebi nüfus miktarına bağlıdır. Nüfus miktarının artması tüketici sayısının da artması demektir. Bir malın talebi toplumun gelir düzeyi ile doğru orantılıdır. Gelir düzeyi yüksek kişiler temel ihtiyaçlarının dışında da talepte bulunurlar. 2- Tanıtım ve Kitle İletişim Araçları Radyo, televizyon, gazeteler, dergiler, internet, broşürler, pankartlar, afişler, duvar ilânları, el ilânları, sinema, tabela, kataloglar vb. araçlar ve faaliyetler tüketimi artıran faktörlerdir. Görsellikten etkilenen bir mal ve hizmet almaya henüz karar verememiş insanlar bu sayede mal ve hizmetleri alarak tüketici durumuna gelmektedir. 3- Gelir Düzeyi İnsanların gelir seviyesi attıkça tüketim için ayırdıkları para da artar. Gelir düzeyi düşük olan insanlar ancak zorunlu ihtiyaçları için kaynak ayırabilirken, zorunlu olmayan ihtiyaçlarını karşılamaya olanak bulamazlar. İnsanların gelir seviyesi arttıkça da zorunlu ihtiyaçların dışındaki ihtiyaçlara kaynak bulabilirler. 4- Moda Modayı takip etmek, moda olan ürünleri almak, başkalarında gördüklerini almaya çalışmak tüketimi artırır. Mağazaların, alış-veriş merkezlerinin, reklâm ve pazarlama şirketlerinin hedef kitlesi bu doğrultuda daha çok gençler ve kadınlardır. 5- Teknolojik Gelişmeler Üretilen malların ve hizmetlerin ucuzlaması tüketimin artmasına yol açmaktadır. Firmaların uyguladıkları indirimler ve uzun vadeli taksitlendirmeler tüketimi arttırmaktadır. Teknolojik gelişmeler insanları modada olduğu gibi kendine çekerek kendinde olduğu halde daha iyisi, daha güzeli, daha fonksiyonlusu gibi yeni ürünler almaya teşvik etmektedir. 87
C) ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİM SEKTÖRLERİNİN ETKİLEŞİMİ Dünya nın farklı yerlerinde sürdürülen ekonomik faaliyetler üretim, dağıtım ve tüketimde etkileşime neden olur. Örneğin, çiftçi tarafından üretilen buğday, tarladan hasat edildikten sonra un sanayisine ham madde olarak gönderilir. Un fabrikalarında değirmenlerde öğütülen buğday un haline getirilir. Buğdaydan elde edilen un ambalajlanarak ekmek fabrikalarına, marketlere ya da pastahanelere doğru kamyonlarla yola çıkar. Ekmek fırınlarındaki ustalar tarafından ekmeklik hamur haline getirilir. Hamur halindeki ekmekler fırına sürülerek pişirilir ve raflardaki yerini alır. Bizler ise ekmek fırınlarına ya da marketlere giderek ekmeklerimizi alır sofralarımıza tüketmek için koyarız. 1- TARIM VE HAYVANCILIKTA ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİMİN ETKİLEŞİMİ Bilgi Köşesi İnsanoğlu Mezolitik Çağ da başlayarak yavaş yavaş tarım ve hayvancılık faaliyetleri ile üretken hale gelmeye başlamış, kendi ihtiyaçları kadar üretim yapmışlardır. Yerleşik hayata geçilmesiyle de (Neolitik Çağ) üretken hale gelinmiş ve ihtiyaç fazlası üretimin ortaya çıkması ile ticaret başlamıştır. Tarımdaki gelişmelerle elde edilen ürün miktarı artmış ve kırsal kesimlerdeki ihtiyaç fazlası ürünler zamanla ulaşımın gelişmesiyle kurulan ticaret yollarıyla (Kral Yolu, İpek Yolu, Baharat Yolu ve Çay Yolu gibi) tüketim alanlarına ulaştırılmıştır. Bu faaliyetler Sanayi Devrimiyle birlikte hız kazanmış, kırsal kesimde üretilen tarımsal ve hayvansal ürünler şehirlere daha fazla getirilmeye başlanmıştır. Günümüzde ise ulaşım olanaklarının çok gelişmesi kıtalar arası dağıtımı arttırmış ve kolaylaştırmıştır. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri sonucu elde edilen ürünlerin pazarlara götürülerek tüketiciyle buluşturulması, tarım ve hayvancılık için önemlidir. Çünkü üretimin olabilmesi için tüketimin olması gerekmektedir. Özellikle elde edildikten sonra çabuk bozulabilen (et, süt, balık, şeker pancarı, çay, sebzeler ve meyveler vb.) ürünlerin kısa süre içinde tüketici ulaştırılması zorunludur. Bu zorunluluk pazarlama ve modern ulaşımın önemini arttırmıştır. Bunun için ise özel teknoloji ile donatılmış ulaşım araçları geliştirilmiştir. Böylece ürünler bozulmadan pazarlara ve oradan da tüketiciye ulaştırılmaktadır. Örneğin, çabuk bozulabilen et, süt ve balık ürünleri üretildikleri alanda işlenip tüketilir hale getirilirken soğuk hava tertibatına sahip (frigorifik) ulaşım araçlarıyla da tüketicilere ulaştırılmaktadır. 2- TÜKETİMİN AZALMASI YA DA ARTMASI ÜRETİMİ NASIL ETKİLER? Bir malın ne miktarlarda talep edileceği her şeyden önce o malın fiyatının etkisi altındadır. Genellikle bir malın piyasa değeri yükseldikçe talep edilen miktarlar azalır, fiyatı düştükçe talep edilen miktarlar yükselir. Örneğin, piyasaya ilk sunulan bilgisayarların fiyatları yüksek olduğundan talep düşük kalmış, zamanla bilgisayar maliyetlerinin azalması fiyatın düşmesine ve talebin artmasına neden olmuştur. Bir malın ne miktarlarda talep edileceği, halkın gelir seviyesi nin etkisi altındadır. Gelir seviyesi ile talep miktarı arasındaki ilişki genellikle doğru orantılıdır. İnsanların geliri arttıkça bir maldan talep ettiği miktar artar. Gelir azaldıkça talep azalır. Örneğin, ülkemizde çalışanların ücretlerinin düşük olması alım gücünü azaltmaktadır. Bir malın hangi miktar talep edileceği, o malın piyasa fiyatı ve alıcıların gelir seviyeleri yanında bir de tüketicilerin zevk ve tercihlerinin etkisi altındadır. Bir malın fiyatı ve insanların geliri hiç değişmediği halde bazen o malın talebinde bir artış veya azalış görülebilir. Örneğin, bir malın moda haline gelmesi onun talebini artırır veya bir malı kullanmanın sağlığa zarar verebileceği konusunda yayınlanan bir bilimsel rapor tüketicilerin tercihlerini etkileyerek talebin azalmasına yol açabilir. Talebi etkileyen bir başka unsur da o mal ile yakın ilişkisi bulunan diğer malların fiyatlarıdır. Örneğin, şeker ile çay; otomobil ile benzin; transistorlü radyo ile pil gibi. Tamamlayıcı mallardan birinin fiyatı yükseldiği zaman diğerinin talebi azalacak, fiyatı düştüğü zaman talebi artacaktır. Örneğin, otomobil fiyatlarında hiçbir değişiklik olmadığı ve halkın gelir seviyesi aynı kaldığı halde benzin fiyatları çok yükselirse otomobil piyasasında talebin düştüğü görülür. Tüketicinin herhangi bir sebeple tarım ve hayvan ürünlerine olan ilgisinin azalması üretim dengelerini bozmaktadır. Örneğin, 2004 yılında yaşanan kuş gribi vakası, kümes hayvanlarına (tavuk, hindi, ördek gibi) olan talebi azaltırken, 2009 yılında Avrupa da yaşanan deli dana vakası kırmızı ete olan talebi olumsuz yönde etkilemiş ve hayvancılıkla uğraşan insanları zor durumda bırakmıştır. Aynı şekilde 2009 ile 2010 yıllarında tüm dünyada 17 bin kişinin ölümüne yol açan domuz gribi özellikle de Avrupa da domuz etine olan talebi azaltmıştır. Bir ürünün kullanım alanının genişlemesi üretimini artırır. Buğday eski zamanlarda ve yakın zamana kadar temel ihtiyaç malzemesi iken, günümüzde lüks tüketim maddelerinin de içeriğinde kullanılmaktadır. Kozmetik sanayine kadar uzanan bu geniş ürün yelpazesi buğday tüketimini artırmaktadır. Kahve de tüketimin artışına bağlı olarak üretiminin hızla arttığı bir üründür. Pek çok mala ve hizmete olan talep mevsim şartlarına bağlı olarak değişir. Örneğin, dondurma talebi yaz aylarında, doğal gaz talebi kış aylarında artar. 88
3- ÜRETİM, TÜKETİM VE DAĞITIMIN YENİ SEKTÖRLERİN ORTAYA ÇIKMASINDA ETKİSİ Tarıma dayalı sanayilerin gelişmesi tarımsal ürün türlerine olan talebi arttırdığından, tarımsal ürün çeşitleri zenginleşir. İşlenen tarımsal ürünler çeşitlendikçe, pazara sürülen mamûl ürün çeşitleri de artar. Örneğin, domates salçası, domates suyu, domates çorbası, domates reçeli; süt, süttozu, pastörize süt, sterilize süt vb. Ekonominin gelişmesiyle gelir düzeyinin artması, insanların boş zamanlarının azalması, çalışan kadın oranının artması tüketici taleplerinde yapısal değişikliklere neden olmuştur. Örneğin, gıda sanayinde besin değeri yüksek, ambalajlanmış, hazır gıda maddelerine talep artmıştır. Bu yönde dondurulmuş gıda sanayi kurulmuş ve geliştirilmiştir. Tarımsal ürünlerin sanayi aşamasından geçip tüketiciye ulaştırılması aşaması sonucunda taşımacılık, pazarlama, reklâmcılık, sigortacılık Bilgi Köşesi vb. hizmete olan taleplerinin artması, hizmetler sektörünün gelişmesini sağlamıştır. Aynı durumlar hayvansal ürünler içinde geçerlidir. Örneğin, deniz ürünleri çabuk bozulduğu için başlangıçta yakın pazarlara ulaşılmış, teknolojinin gelişmesiyle balık işleme, ambalajlama, soğutuculu taşıma gibi iş kolları ortaya çıkmıştır. Japonya, Norveç, Kanada gibi ülkeler gemilerini gelişen teknolojiyi kullanarak günlerce açık denizlerde balık avlayabilecek ve avlanan balığı gemide işleyebilecek donanımda dizayn etmişlerdir. Böylece avlanan balık aynı gemide işlenip konserve haline getirilmekte, soğutucularda korunmakta ve yük gemileriyle karaya getirilip tüketiciye sunulmaktadır. Tüm bu gelişmeler üretimi arttırmış, ürünlerin bozulmadan kolayca işlenerek uzak pazarlara ulaştırılmasını kolaylaştırmıştır. 4- TÜKENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARINDA ÜRETİM, DAĞITIM, TÜKETİM İLİŞKİSİ Tükenebilen enerji ham maddesi olan kömürün üretim ve tüketim alanlarının büyük ölçüde aynı sahalarda kurulduğu görülür. Metalurji (metal) sanayisinin taş kömürü havzalarında gelişmesinin nedeni budur. Örneğin, Ereğli ve Karabük demir - çelik fabrikaları Zonguldak taş kömürü havzasına, Almanya nın sanayi merkezlerinden biri olan Essen deki demir - çelik fabrikaları da Ruhr kömür havzasına kurulmuştur. Taş kömürü, metalurji sanayisini kendine çekerken farklı sanayi kollarının da kendine yakın yerlere kurulmasına neden olmuştur. Metal sanayisinin taş kömürü havzalarında gelişmesi dağıtım ve ticaret gibi diğer ekonomik faaliyet kollarının da gelişmesini sağlamıştır. Fakat günümüzde gelişen ulaşım şartları nedeniyle metal sanayisinin eskiden olduğu gibi taş kömürü havzalarına kurulma zorunluğunun kalmadığını, limanların çevrelerine de kurulduklarını görmekteyiz. Örneğin, İskenderun demir - çelik sanayi gibi. Amerika ABD dünyanın en zengin kömür yataklarına sahiptir. Ülkede kömür rezervleri 239 milyon tondur. Üretimin büyük bir kısmı batı kıyıları boyunca uzanan Appalaş dağlarından sağlanır. Kanada ise dünya toplamına göre az miktarda kömür çıkardığı halde dışarıya kömür satımında dünya dördüncüsüdür. Üretilen kömür göller bölgesinde sanayide kullanılır. Avrupa Avrupa da en önemli kömür yatakları İngiltere den başlayıp, Fransa dan geçerek Güney Rusya ya kadar uzanan bir hat boyunca yer almaktadır. Kıtadaki maden kömürü yatakları esas olarak Fransız - Belçika - Hollanda, Almanya nın Ruhr havzası ve Doğu Avrupa (Polonya, Çek Cumhuriyeti) ülkelerindedir. Asya Sibirya, Çin (Mançurya ile Şensi ve Şansi eyaletlerinde), Hindistan (üretimde 3. sıradadır) ve Rusya Federasyonu nda taş kömürü yatakları bulunur. Çıkarılan kömür, bu sahalarda kurulan sanayi tesislerinde kullanılır. Kalküta nın batısında ve Hint Yarımadası nın kuzey doğu ucunda kömür üretilir. Hindistan ın önemli sanayi merkezlerinden biri bu bölgededir. K Okyanusya Dünyanın en büyük kömür dış satımı yapan ülkesi Avustralya dır. Maden çıkarım faaliyetlerinin %95 i Yeni Güney Galler ve Queensland eyaletlerinden yapılmaktadır. Avustralya da ana kömür sahası ve buna bağlı olarak gelişen metal sanayisi Sydney ve Brisban civarındadır. Kömür Km 89 89
E K O N O M İ Y E Y Ö N V E R E N G Ü Ç : D O Ğ A L K AY N A K L A R D O Ğ A L K AY N A K N E D İ R? Doğada kendiliğinden oluşmuş, insan aklı ve tekniğinin ürünü olmayan, meydana gelme aşamasında insanın herhangi bir rolünün bulunmadığı bütün zenginlik kaynaklarına doğal kaynak denir. İnsan ihtiyaçlarını giderebilmek için yüzyıllardır doğayı yani çevreyi değiştirmiştir. Örneğin, doğal bir unsur olan akarsuların üstüne köprüler yaparak ulaşımı kolaylaştırırken, yine barajlar yaparak su ihtiyacını gidermek istemiştir. İnsanlar tarafından yapılan yollar, fabrikalar, binalar, okullar Bilgi Köşesi Bilgi BİLGİ Köşesi! İnsanların doğal kaynaklardan faydalanmasında bu kaynakların potansiyeli önemli bir etkendir. Doğal kay nağın potansiyelini ise rezervi ve verimliliği belirler. Ör neğin, bir madenin işletmeye açılabilmesinde, rezervi nin uzun yıllar işletilebilir olması durumunda, o maden yatağı ekonomik değer kazanır. vb. birer beşerî unsurdur. İnsan söz konusu unsurları yaparken doğadan, onun kaynaklarından yararlanırken bu doğrultuda ilk çağlardan beri doğayı da ihtiyaçları doğrultusunda değiştirmiştir. Bunun içinde sürekli olarak doğal kaynaklar kullanmıştır. Doğal kaynaklar, toplumların kalkınmasında önemli rol oynamış olan maden ve petrol gibi yer altı kaynakları, su, orman, çayır ve meralar, toprak ve toprak ürünleri gibi yaşam için gerekli ham maddelerdir. RÜZGÂR Rüzgâr doğal ve daimi bir kaynaktır. Rüzgâr, insanoğlunun uzun süreden beri yararlandığı bir enerji kaynağıdır. Dolayısıyla rüzgâr insanoğlu için vazgeçilmez bir doğal kaynaktır. GÜNEŞ Güneş, daimi doğal kaynaklardan bir tanesidir. İnsanoğlu güneş ışınlarından başta enerji üretimi olmak üzere bir çok alanda yararlanmaktadır. Tarihinin ilk dönemlerinden günümüze kadar olan süreçte buluşlarla birlikte teknolojik geliş meler artmıştır. Bu durum birçok alanda olduğu gibi doğal kaynakların kullanımını da etkilemiştir. Örneğin, çok eski dönemlerde saban ve basit araçlarla işlenen toprak, günümüzde traktör ve çeşitli ekipmanlarla iş lenmektedir. Doğal kaynakların kullanımında kullanı lan yöntem ve teknolojiler ülkelerin gelişmişlik düzeyi ne göre değişir. Gelişmiş ülkelerde mevcut doğal kay naklardan en yüksek verimi almayı amaçlayan yöntem ler uygulanırken, gelişmemiş ülkelerde doğal kaynakların kullanımında düşük teknolojiyle düşük verim sağ lanmaktadır. SU Dünya su tüketiminin büyük çoğunluğu tarımda gerçekleşmektedir. İlk çağlardan itibaren tarımsal faaliyetin sürekliliği için su en vazgeçilmez doğal kaynak olarak önemini korumuştur. Fakat bu faaliyetlerde yararlanılan su doğal bir kaynaktır. TARIM Tarım ve hayvancılık faaliyetleri beşerî faaliyetlerdir. Bu faaliyetler için yararlandığı toprak ve çeşitli hayvanlar birer doğal kaynak durumundadır. İnsanın beslenme, barınma ve giyinme gibi temel ihti yaçları, doğal kaynakların kullanımını artıran başlıca nedenlerdir. Bu ihtiyaçlar tarihin eski dönemlerden be ri farklı doğal kaynakların kullanılmasıyla günümüzde de devam etmektedir. Örneğin, paleolitik dönemde in sanlar barınak olarak ağaç kovuklarını ve mağaralı ter cih ederken; günümüzde demir, ahşap ve toprak gibi doğal kaynaklar kullanılarak farklı konut tipleri yapıl maktadır. MADENCİLİK Madencilik faaliyetleri beşeri faaliyettir. Bu faaliyetlerin temelinde bulunan madenler ise birer doğal kaynaktır. ORMANCILIK Ormancılık beşeri bir faaliyettir. Fakat bu faaliyetin temelinde olan doğal kaynak ormanlardır. İnsan yeryüzünde varolduğu günden bu yana, çevresini kuşatan kaynaklardan ve özellikle doğal zenginliklerden yararlanmaya çalışmıştır. 90
1. Doğal Kaynakların Sınıflandırılması Doğal kaynaklar, çok fazla çeşitlilik gösterir. Çeşit ba kımından zengin olan doğal kaynaklar değişik kriterler göz önüne alınarak sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırma temelde tükenme yen doğal kaynaklar ve tükenebilen doğal kaynaklar şeklinde ikiye ayrılabilir. Tükenmeyen kaynaklar, insanların müdahalesi olmadan, kullanılmadan yıllarca özelliğini ve varlığını koruyup kalabilen kaynaklardır. Tükenmeyen doğal kaynaklar ise kendi arasında daimi kaynaklar ve belli şartlar dahilinde kendini yenileyebilen kaynaklar şeklinde ikiye ayrılır. Tükenebilen kaynaklar, kullanıldığı müddetçe yerine yenisi oluşamayan veya oluşması milyonlarca yıl süren kaynaklardır. Tükenmeyen Doğal Kaynaklar D O Ğ A L K A Y N A K L A R Tükenebilen Doğal Kaynaklar Bilgi Köşesi Daimi Kaynaklar Rüzgâr Dalga Doğal Gaz Madenler Güneş Su Petrol Kömür Belirli Şartlar Dâhilinde Kendini Yenileyebilen Kaynaklar Orman Toprak Jeotermal Enerji 91
2. Doğal Kaynakların Faydaları Bilgi Köşesi RÜZGÂR Atmosferdeki basınç farkından dolayı havanın yer değiştirmesi sırasında oluşur. Rüzgâr enerjisinden yararlanılabilmesi için, rüzgârın esiş hızının ve esiş sıklığının fazla, esiş süresinin uzun olması gerekir. Rüzgâr; kararlı, güvenilir ve sürekli bir enerji kaynağıdır. Rüzgâr santralleri, türbin için geniş alana gereksinim gösterebilirler, dışa bağımlı değillerdir, gürültülüdürler ve kuş ölümlerine neden olurlar, radyo ve TV alıcılarında parazitlenme yaparlar. KULLANIM ALANLARI Elektrik enerjisi üretme Su depolama Taşımacılık Su pompalama Tahılların öğütülmesi Soğutma MEKANİK ENERJİ YENİLENEBİLİR DALGA Dalgalar deniz veya okyanusların yüzeyinde esen rüzgârlar tarafından oluşur. Dünya nın birçok yerinde rüzgâr sürekli dalgalar oluşturacak kadar düzenli ve sürekli eser. Dalga enerjisi makineleri dalgaların yüzey hareketlerinden veya dalga basınçlarından direk olarak enerji üretir. Sadece deniz kıyılarından yararlanılabildiği için Dünya da kullanım olanakları sınırlıdır. Elektrik enerjisi üretiminde kullanılmaktadır. AVANTAJLARI Temiz sınırsız enerji üretir. Deniz üzerinde kurulduğu için, tarım arazilerini yok etmez. Her zaman kesintisiz ve kaliteli enerji üretir. Gürültü dahil hiçbir kirlilik ve kirletici yoktur. Dalyan görevi görerek, denizlerdeki balık neslinin çoğalmasına yardım eder. Deniz üzerinde kurulduğu için, tarım arazilerini yok etmez. MEKANİK ENERJİ YENİLENEBİLİR 92
ORMAN Ormanlar doğru bir şekilde işletildiği ölçüde kendini yenileyen bir kaynaktır. Ayrıca çeşitli bitki ve hayvanları barındıran bir ekosistemdir. Ormanlar, sayısız ürünleriyle ve işlevleriyle yüzyıllardır insanlar için vazgeçilmez bir kaynaktır. Ana ürünler; odun, kereste, kâğıt, mobilya, tel ve maden direğidir. Yan ürünler olarak; kozalak, şimşir, reçine, palamut, kestane, ıhlamur, ada çayı, sığla yağı vb. elde delir. KULLANIM ALANLARI Biyokütle enerji üretimi Biyodizel üretimi Isınma Pişirme Kağıt üretimi Enerji sağlama Elektrik üretimi Bilgi Köşesi Küresel ısınmaya karşı karbon dönüşümünün sağlanması TERMAL ENERJİ YENİLENEBİLİR SU Hidroelektrik enerji, termik ve nükleer santraller gibi ısınmış su, hava emisyonları, kül ve radyoaktif atıklara neden olmayan önemli bir alternatif enerji kaynağıdır. Enerjinin ülke ekonomisindeki önemi ve çevrenin korunması göz önünde bulundurulduğu zaman, hidroelektrik enerji santralleri en çevre dostu enerji üretim santralleridir. Elektrik enerji elde etmek, tarım, balıkçılık ve ulaşım alanlarında kullanılmaktadır. AVANTAJLARI Kirlilik oluşturmaz. Enerji ihtiyacında çok hızlı devreye girer. Acil durumlarda hızla devreden çıkarılabilir. Dışa bağımlığı yoktur. MEKANİK ENERJİ YENİLENEBİLİR 93
Bilgi Köşesi GÜNEŞ Güneş enerjisi, Güneş in çekirdeğinde yer alan füzyon süreci ile açığa çıkan ışıma enerjisidir ve Güneş teki hidrojen gazının helyuma dönüşmesi şeklindeki füzyon sürecinden kaynaklanır. Güneş enerjisi temiz ve masrafsız bir enerji kaynağıdır. Güneşlenme süresi uzun yerlerde kullanım potansiyeli yüksektir. KULLANIM ALANLARI Konut ısıtılması ya da soğutulması Sıcak su elde etme Güneş ocakları ve fırınları Enerji üretimi Büyük ısıtma-soğutma sistemleri Sulama Deniz suyundan tatlı su elde etmek için Sera ısıtılması Endüstri için buhar üretimi Tuz üretimi ELEKTRİK ENERJİSİ YENİLENEBİLİR JEOTERMAL Jeotermal enerji yer kabuğunun derinliklerinden gelen, yenilenebilir ve temiz bir enerji kaynağıdır. Enerji değişim teknolojileri yardımıyla, sıcak su ve buhardan elektrik üretimi sağlanır veya ısı enerjisi amaçlı doğrudan kullanım uygulamaları söz konusu olur. KULLANIM ALANLARI Elektrik enerjisi üretimi Merkezi ısıtma, soğutma, sera ısıtması Endüstriyel amaçlı kullanım, kurutma Kaplıca amaçlı kullanım Çok düşük sıcaklıklarda kültür balıkçılığı Havaalanı pistlerinin ısıtılmasında Kimyasal madde üretimi, mineral eldesi, gübre, karbondioksit, lityum, hidrojen vb. TERMAL ENERJİ YENİLENEBİLİR 94 94
TOPRAK Tüm canlı varlıkların yaşama mekânı olup, besin kaynaklarının ana üretim alanı, diğer doğal kaynakların bulunma yeri, endüstrinin önemli bir ham maddesidir. Toprak dikkatli kullanılmadığı ve yanlış kullanıldığı zaman kaybedilen ve bir daha yerine getirilmesi çok zor olan bir kaynaktır. KULLANIM ALANLARI Tarımsal faaliyetler Toprağa bağlı sanayiler Ormancılık faaliyetlerinde Mesken yapımında Bilgi Köşesi YENİLENEBİLİR PETROL Petrol, hem akarsularla taşınan bitki ve hayvanlardan oluşan ayrışmış organik maddenin hem de su ortamındaki bitki ve hayvan kalıntılarının deniz tabanındaki çamurların içerisinde birikmesiyle oluşan ham yağdır. Milyonlarca yıl süren bir zaman sürecinde birkaç bin metre kalınlığında çamurların içinde biriken organik maddeler, sıcaklık ve basıncın etkisiyle kayaların içerisinde sıvı yağa dönüşür. Günümüzde petrolün işlenmesiyle 80.000 yakın ürün elde edilmektedir. Petrol, kolay taşınabilmesi (pipe-line), kolay tüketilmesi, kalorisinin yüksek olması, hava kirliliğine daha az neden olması ve katı atık bırakmaması ile kömürden daha üstündür. KULLANIM ALANLARI Enerji üretimi Konutların ısıtılması Sanayi Ulaşım TERMAL ENERJİ YENİLENEMEZ 95
KÖMÜR Kömür (grafit, antrasit, taş kömürü, linyit ve turba) yanabilen organik tortul kayaçtır. Kömür başlıca karbon, hidrojen ve oksijen gibi elementlerin bileşiminden oluşmuş olup, diğer kaya tabakalarının arasında damar halinde uzunca bir süre (milyonlarca yıl) ısı, basınç ve mikrobiyolojik etkilerin sonucunda meydana gelmiştir. Bilgi Köşesi KULLANIM ALANLARI Enerji üretimi Konutların ısıtılması Sanayide Ulaşım faaliyetleri Demir - çelik sanayisi Kimya sanayisi TERMAL ENERJİ YENİLENEMEZ DOĞAL GAZ Yer altındaki boşluklarda petrolün üzerinde oluşan gaz karışımıdır. Çıkarıldıktan sonra boru hatlarıyla veya sıvılaştırılmış bir şekilde gemilerle taşınıp diğer ülkelere ulaştırılabilir. Tüketimi sonrasında çevre kirliliğine yol açmadığı için çok tercih edilen bir yakıttır. Kullanım alanları giderek yaygınlaşmaktadır. Petrol katı, sıvı ve gaz hâlinde bulunur. Petrolün gaz haline doğal gaz adı verilir. Doğal gaz çevreye en az zarar veren fosil yakıttır. Bu gazın yanması ile oluşan sadece su buharı ve karbondioksittir. KULLANIM ALANLARI Enerji üretimi Konutların ısıtılması Sanayi Ulaşım TERMAL ENERJİ YENİLENEMEZ 96 96
MADENLER Maden, yer kabuğunun iç ve dış doğal etkenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taşıyan minerallere verilen addır. Maden çeşitliliği ve rezervi ülkelerin ekonomik gelişimlerinde önemlidir. Toplumların refah ve gelişmişlik düzeyleri ile madencilik faaliyetleri arasında çok yakın bir ilişki bulunmaktadır. Günümüzde gelişmişliğin göstergeleri olarak nitelendirilen demir-çelik, enerji ve tarım ürünleri üretimindeki devamlılık büyük ölçüde madencilik ürünleri ile sağlanmaktadır. KULLANIM ALANLARI İnşaat sanayi Ulaşım sanayi Elektrik ve elektronik sanayi KuyumculukBilgi Köşesi Enerji üretimi Boya sanayi Endüstriyel ekipman Kimya Turistik eşya yapımı TERMAL ENERJİ YENİLENEMEZ 97
3. Doğal Kaynak ve Ekonomi İlişkisi Rusya Federasyonu, ABD ve Kanada gibi büyük sermaye ve doğal kaynaklara sahip gelişmiş ülkeler, doğal kaynaklarda etkin bir şekilde yararlanma yollarını aramaktadır. Nijerya, Brezilya, Hindistan, Çin, Türkiye, Meksika, Şili, Gana, Kolombiya, Venezuela, İran, Irak, gibi zengin doğal kaynaklara sahip bazı ülkeler teknik bilgi ve sermaye bakımından yetersiz oldukları için yeterince gelişememişlerdir. Gelişmiş ülkeler sermaye birikimleri aç s ndan avantajl olmalar na ra men do al kaynaklardan da en verimli şekilde yararlanma yöntemlerini kullanmaktad rlar. Japonya, İngiltere, Hollanda, Güney Kore, Tayvan, İsviçre, İtalya, Belçika, Finlandiya, İrlanda gibi do al kaynak fakiri ülkeler sahip olduklar nüfus, teknoloji ve girişim yetenekleri ile ham madde alarak, işleyerek bu dezavantaj avantaja çevirmeye çalışmaktadırlar. Moğolistan gibi gelişme sürecini henüz tamamlayamamış ve doğal kaynak yönünden zengin olmayan ülkeler az olan doğal kaynaklarından teknoloji ve sermaye yetersizliği nedeniyle faydalanamamaktadır. Doğal kaynakların önemini arttıran temel faktör, dünya nüfusunun artması ve sanayideki teknik gelişmelerdir. Doğal kaynakların kullanımının artması, dünya nüfusu ve ticaretin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Bilgi Köşesi Rusya Federasyonu, büyük bir ekonomik gücün temeli olan doğal kaynaklara ve insan gücüne sahip dünyadaki belli başlı ülkelerden biri konumundadır. Zengin enerji kaynaklarına sahip olan Rusya dünyanın en büyük doğal gaz rezervine, 2. en büyük kömür rezervine ve 8. en büyük petrol rezervine sahiptir. Rusya dünyanın en büyük doğal gaz ihracatçısı ve 2. en büyük petrol ihracatçısıdır. Moğolistan, sermaye ve teknoloji yetersizliği nedeniyle gelişme sürecini henüz tamamlayamış, doğal kaynak yönünden fakir bir ülkedir. Ekonomisi büyük ölçüde hayvancılığa ve madenciliğe dayanır ve devlet eliyle yönlendirilir. Ülkenin başlıca ürünleri at, yün, deri, boynuz ve posttur. RUSYA FEDERASYONU MOĞOLİSTAN JAPONYA NİJERYA 98 98 Nijerya, doğal kaynaklar bakımından zengin bir ülkedir. Fakat mevcut öz kaynaklarını kullanabilecek teknolojik alt yapıya sahip olmayan, yer altı zenginliklerini hammadde olarak işlenmeden satmak zorunda kalan, sömürgeci yaklaşıma tam olarak dur diyememiş, ekonomide tarımın ön plana çıktığı, son dönemlerde petrole dayalı gelişme göstermeye çalışan yaşam standartları düşük bir ülkedir. Japonya, doğal kaynaklar bakımından oldukça fakir ancak son derece yüksek bir teknolojiye sahiptir. Ekonomik yönden oldukça güçlü, sanayisini yurt dışından aldığı işlenmemiş ham madde ile destekleyerek, elde ettiği ürünleri, dışarıya işlenmiş malzeme olarak çok daha pahalı bir şekilde satan, ekonomik yaşam standartlarının yüksek olduğu bir adalar ülkesidir.
4. Doğal Kaynaklar ve Kalkınma Kalkınma ve doğal kaynak ilişkisini göz önünde bulundurduğumuzda, yüksek yaşam standartlarına sahip (gelişmiş) ülkeler, genellikle doğal kaynaklar açısından oldukça zengin ve bu zenginliği de doğru ve etkin bir şekilde kullanmış olan ülkelerdir. Bazı ülkeler, doğal kaynaklar açısından diğer ülkelere göre fakir olmalarına rağmen ekonomik gelişmişliklerinde oldukça ileri safhadadırlar. Çünkü bu tür ülkeler, işgücünü, bilgiyi, rasyonel girişimci ruhunu ve diğer ülkelerden ticaret yolu ile elde edilen girdileri, diğer bir ifadeyle, kalkınma, doğal kaynak ve insan gücü faktörlerini oldukça az rastlanır bir başarı ile bir araya getirerek etkin ve verimli bir şekilde kullanan ülkelerdir. Bunun yanı sıra bazı ülkeler, düşük yaşam standartlarına sahiptirler. Çünkü doğal kaynak zenginlikleri yoktur ve bu yüzden fakir kalmışlardır. Ancak bazı gelişmekte olan ülkeler potansiyel olarak oldukça değerli doğal kaynaklara sahip olmalarına rağmen düşük yaşam standartlarına sahiptirler. Bu ülkeler ellerindeki doğal kaynaklardan yeteri kadar yararlanamamaktadırlar. Bu yüzden gelişmekte olan ülkeleri bekleyen önemli görevlerden bir tanesi de, sahip oldukları doğal kaynakların daha etkin bir şekilde kullanılmasını sağlayacak personel alt yapısının teknoloji destekli oluşturulmasıdır. Doğal kaynakların etkinliğini artırmanın en güvenilir yolu insan faktörünün verimliliğini ve rasyonelliğini artırmaktır. Kalkınma için yalnızca doğal kaynaklara sahip olmak yeterli değildir. Doğal kaynakların yanı sıra sermayeye, teknolojik imkanlara, konusunda eğitimli, bilişimci girişim ruhuna sahip ve verimlilik hedefini kabul eden kalifiye insan gücüne, etkin yönetim biçimine, gerçekçi kalkınma planlarına ve iyi düzenlenmiş ekonomi politikalarına da ihtiyaç vardır. Bu saydığımız faktörlerin herhangi birindeki zayıflık, ülkeler çok zengin doğal kaynaklara sahip olsalar bile, kalkınmayı yavaşlatacak ve hatta engelleyecek etkenlerdir. Bu faktörler arasında etkin bir adaptasyon ve eşgüdümün oluşturulması, hem doğal kaynakların, kalkınmanın lokomotifi olma gerçeğini ortaya çıkaracak, hem de sosyo-ekonomik anlamda ülkenin, kalkınma basamaklarını kolaylıkla çıkarak, gelişmesini sağlamış olacaktır. Bilgi Köşesi 99
BÖLÜM - 3 COĞRAFYA Ekonomik Faaliyetlerin Türleri ETKiNLiK 1 Aşağıda ekonomik faaliyet türleri ile ilgili verilen özelliklerin doğru olanlarını işaretleyiniz. 1. İhtiyaçları karşılamak için kullanılan mal ve hizmetleri meydana getirmek, bir fayda sağlamak veya var olan faydayı artırmak amacıyla yapılan her türlü faaliyete verilen isimdir. ÜRETİM TÜKETİM ETKİNLİKLER 8. Aşağıdakilerden hangisi dağıtımı etkileyen beşerî faktörlerden biri değildir? TANITIM VE KİTLE İLETİŞİM ARAÇLARI İNSAN KAYNAKLARI 2. Mal ve hizmetlerin tüketiciye (pazarlara) ulaştırılmasına verilen isimdir. 9. Aşağıdakilerden hangisi tüketimi etkileyen beşerî faktörlerden biri değildir? TÜKETİM DAĞITIM TEKNOLOJİK GELİŞMELER SERMAYE BİRİKİMİ 3. Malların insan ihtiyaçlarını karşılaması amacıyla kullanılmasına verilen isimdir. 10. Teknik ve coğrafyanın birbirine yaptığı etkiyi araştıran bilim dalıdır. TÜKETİM ÜRETİM TEKNO COĞRAFYA EKONOMİK COĞRAFYA 4. Aşağıdakilerden hangisi, üretim, dağıtım ve pazarlamayı etkileyen doğal faktörlerdendir. HAM MADDE ULAŞIM Palme Yayıncılık 11. Bazı ham maddelerin işlenmesi sırasında bol miktarda suya ihtiyaç duyulabilir, yargısına verilebilecek örnektir. KAĞIT SANAYİSİ OTOMOTİV SANAYİ 5. Ham maddenin bozulabilir olduğu yerlerde tesisler genellikle ham madde kaynağına yakındır ve kolay ulaşılabilecek bir yerde kurulmasına verilebilecek bir örnektir. 12. Kanada, Norveç ve Japonya gibi ülkelerde balıkların teknoloji ile donatılmış gemilerle avlanıyor olması, aşağıdakilerden hangisine verilebilecek bir örnektir. ŞEKER FABRİKALARI UNLU MAMULLER TÜKETİMİN YENİ SEKTÖRLERE ETKİSİ TÜKETİMİN ÜRETİME ETKİSİ 6. Kuş gribi nedeniyle beyaz et tüketiminin azalması, aşağıdakilerden hangisine verilebilecek bir örnektir. TÜKETİMİN ÜRETİMİ ETKİLEMESİ ÜRETİMİN TÜKETİMİ ETKİLEMESİ 7. Aşağıdakilerden hangisi üretimi etkileyen beşerî faktörlerden biri değildir? 13. Gelişmiş ülkelerde üretim, dağıtım ve tüketim faaliyetlerini... faktörler belirlemektedir. Boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir. FİZİKİ BEŞERİ 14. Ulaşımda frigorifik taşımacılığın gelişmesi sonucu olumlu yönde etkilenen sanayi dalıdır. SERMAYE BİRİKİMİ ULAŞIM ET VE SÜT ÜRÜNLERİ ORMAN ÜRÜNLERİ 100
ETKiNLiK 2 Aşağıda tabloda üretim, dağıtım ve tüketimi etkileyen fiziki ve beşerî faktörler verilmiştir. Buna göre, aşağıda verilen faktörleri etkiledikleri unsurla eşleştiriniz. F A K T Ö R FİZİKİ UNSURLAR Ü R E T İ M, D A Ğ I T I M V E T Ü K E T İ M B E Ş E R İ U N S U R L A R ÜRETİM DAĞITIM TÜKETİM BÖLÜM - 3 COĞRAFYA 1 2 3 Ham Madde Sermaye Birikimi Ulaşım 4 Eğim 5 6 7 8 İş Gücü Kaynakları Temel İhtiyaçlar İnsan Kaynakları Sıcaklık 9 10 Tarımsal Faaliyetler Teknoloji Palme Yayıncılık 11 12 Tanıtım ve Kitle İletişim Araçları Su Kaynakları 13 14 15 16 Teknolojik Gelişme İletişim Yağış Gelir Düzeyi 17 18 19 20 Sanayinin Etkisi Yerleşim Yerinin Özellikleri Moda Yükselti 101
BÖLÜM - 3 COĞRAFYA Ekonomik Faaliyetlerin Türleri ETKiNLiK 3 Aşağıda üretim, dağıtım ve tüketim ile ilgili fotoğraflar verilmiştir. Fotoğrafların altında verilen kutucukları dikkate alarak hangi sektöre ait olduğunu işaretleyiniz. 1 2 ETKİNLİKLER ETKiNLiK 4 Aşağıda verilen ifadeleri doğru (D) ya da yanlış (Y) olarak işaretleyiniz. 1 Mal ve hizmetlerin sağlanmasına üretim denir. D Y Üretim Dağıtım Tüketim Üretim Dağıtım Tüketim 3 4 Üretim Dağıtım Tüketim Üretim Dağıtım Tüketim 2 3 4 5 İklim, yer şekilleri, su kaynakları ve ham madde ekonomik faaliyetleri etkileyen beşerî unsurlardır. Yükte hafif, değeri fazla olan ham maddeler, yerine göre bulunduğu sahanın dışında işlenmektedir. Teknocoğrafya, teknik ve coğrafyanın birbirine yaptığı etkiyi araştıran bilim dalıdır. Gelişmiş ülkelerde üretim, dağıtım ve tüketim faaliyetlerini fiziki faktörler belirlemektedir. D Y D Y D Y D Y 5 6 Palme Yayıncılık 6 Tarımsal faaliyetler tüketimi etkileyen beşerî bir unsurdur. D Y Üretim Dağıtım Tüketim Üretim Dağıtım Tüketim 7 8 7 8 İş gücü, üretim maliyetini, kalitesini, hızını vb. etkileyen bir faktördür. Demir - çelik havzaları çoğunlukla kömür havzalarına kurulur. D Y D Y 9 Üretimi etkileyen faktörlerin başında iklim gelir. D Y Üretim Dağıtım Tüketim Üretim Dağıtım Tüketim 9 10 10 11 Tüketim mallarına ve hizmete olan talep mevsim şartlarına bağlı olarak değişim göstermez. Bir ürünün kullanım alanının genişlemesi üretimini azaltır. D Y D Y Üretim Dağıtım Tüketim Üretim Dağıtım Tüketim 12 Bölgeler arasındaki farklı etkinlikler üretim, dağıtım ve tüketimin gelişmesini engeller. D Y 102
... 1... 2... 3... 5... 6... 7... 10... 11 BÖLÜM - 3 ETKiNLiK 5 COĞRAFYA Şekillerde doğal kaynak kullanım alanları gösterilmiştir. Bunların hangi doğal kaynaklardan yararlanıldıklarını belirtiniz.... 4... 9 ETKiNLiK 6 Aşağıda doğal kaynak ve gelişmişlik (Örneğin: A: 1) Büyük sermaye ve doğal kaynaklara sahip gelişmiş ülkeler, doğal kaynaklarda etkin bir şekilde yararlanma yollarını aramaktadır. A B Palme Yayıncılık... 8 düzeyleri verilen ülke örnekleri açıklanmıştır. Bu örneklere uygun olan ülkeleri eşleştiriniz. Zengin doğal kaynaklara sahip bazı ülkeler teknik bilgi ve sermaye bakımından yetersiz oldukları için yeterince gelişememişlerdir. C Do al kaynak fakiri ülkeler sahip olduklar nüfus, teknoloji ve girişim yetenekleri ile ham madde alarak, işleyerek bu dezavantaj avantaja çevirmeye çalışmaktadırlar. D Gelişme sürecini henüz amamlayamamış ve doğal kaynak yönünden zengin olmayan ülkeler az olan doğal kaynaklarından teknoloji ve sermaye yetersizliği nedeniyle faydalanamamaktadır. 1 ABD 2 Nijerya 3 Finlandiya 4 Şili 5 Brezilya 6 Rusya Federasyonu 7 Hollanda 8 İsveç 9 Moğolistan 10 Japonya 11 Kanada 12 Çin 13 İngiltere 14 İtalya 15 Hindistan 16 Belçika 17 Türkiye 18 Meksika 19 Hollanda 20 Güney Kore 103
BÖLÜM - 3 COĞRAFYA Ekonomik Faaliyetlerin Türleri 1. Aşağıdaki şemada ekonomik faaliyet türleri gösterilmiştir. Mal ve hizmetlerin sağlanması Üretim EKONOMİK FAALİYET TÜRLERİ Mal ve hizmetlerin tüketiciye ulaştırılması B Mal ve hizmetlerin tüketilmesi C 4. Aşağıda verilen kavram ve açıklama eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? A) B) Kavram Ekonomik Coğrafya Üretim Açıklama Test 1 Teknik ve coğrafyanın birbirine yaptığı etkiyi araştıran bilim dalıdır. İhtiyaçları karşılamak için kullanılan mal ve hizmetleri meydana getirmek, bir fayda sağlamak veya var olan faydayı artırmak amacıyla yapılan her türlü faaliyettir. A İmalat C) Tüketim Mal ve hizmetlerin, insan ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla kullanılmasıdır. Söz konusu şemada A, B ve C ile beliritilen alanlara aşağıdaki ifadelerden hangileri getirilmelidir? A B C D) İletişim İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak için mal ve hizmet üretmek amacıyla kurulan kuruluştur. A) B) C) Tüketim Tüketim Dağıtım Yetiştirme Dağıtım Yetiştirme Dağıtım Yetiştirme Tüketim Palme Yayıncılık E) Dağıtım Mal ve hizmetlerin tüketiciye (pazarlara) ulaştırılmasıdır. D) Yetiştirme Dağıtım Tüketim 5. Ekonomik faaliyet türleri olan üretim, tüketim ve dağıtımı etkileyen doğal unsurlar vardır. E) Dağıtım Tüketim Yetiştirme Aşağıdakilerden hangisi bu faktörlerden biri olarak gösterilemez? A) İşgücü kaynakları 2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Üretim ile tüketim arasındaki bağlantıyı dağıtım kurar. B) Ekonomik faaliyetler hiç bir zaman tek başına ele alınamaz. C) Tüketim için üretim, üretim için tüketim gerekir. D) Dağıtımdaki teknolojik gelişmeler, üretim ve tüketimi karşılıklı olarak etkiler. E) Tüketim, üretime olan talep ile değişim gösterir. 3. Aşağıdakilerden hangisi ekonomik faaliyetleri etkileyen doğal faktörler arasında yer almaz? A) Sıcaklık ve yağış B) Yükselti ve eğim C) Temel ihtiyaçlar D) Su kaynakları E) Ham madde B) Yükselti C) Yer şekilleri D) Su kaynakları E) İklim koşulları 6. Ham maddenin bozulabilir olduğu yerlerde üretim tesisleri genellikle ham madde kaynağına yakın veya kolay ulaşılabilecek yerlere kurulur. Bu duruma aşağıdaki sanayi dallarından hangisi örnek olarak gösterilemez? A) Balık yağı fabrikaları B) Pamuklu dokuma fabrikaları C) Şeker fabrikaları D) Çay fabrikaları E) Konserve fabrikaları 104 1. D 2. E 3. C 4. A 5. A 6. B
7. Uzun süreli depolamaya elverişsiz, çabuk bozulan ya da depolama, taşıma ve dağıtım maliyetleri yüksek ürün grupları tüketim pazarına yakın kurulmalıdır. Bu duruma aşağıdaki sanayi dallarından hangisi örnek olarak gösterilemez? A) Şeker sanayi B) Süt ürünleri sanayi C) Un ve unlu ürünler sanayi D) Et ürünleri sanayi E) Konserve sanayi 8. Aşağıdakilerden hangisi iklim koşullarının üretim üzerindeki etkisine bir örnektir? A) Demir - çelik fabrikalarının taş kömürü havzalarına yakın yerlerde kurulması B) Çimento fabrikalarının killi ve kireçli kayaçların yaygın olduğu yerlerde kurulması C) Zeytin tarımının kış ılıklığı olan yerlerde yapılması D) Kümes hayvancılığının nüfusun fazla olduğu büyük şehirlere yakın yerlerde kurulması E) Hidroelektrik santrallerin yer şekillerinin engebeli olduğu yerlerde kurulması 10. Aşağıda üretim, dağıtım ve tüketimi etkileyen doğal ve beşerî faktörler verilmiştir. Ham madde İklim Su Kaynakları Yer Şekilleri III Ulaşım Modern Pazarlama Teknikleri İletişim Yerleşim Özelliklerinin Etkisi Ham madde Sanayinin Etkisi Ulaşım Teknoloji Gelir Düzeyi İletişim I Sermaye Birikimi İş Gücü Kaynakları Tarımsal Faaliyetler Teknolojik Gelişme Sanayinin Etkisi IV Temel İhtiyaçlar Tanıtım ve Kitle İletişim Araçları Gelir Düzeyi Moda Teknoloji Buna göre, yukarıda verilenlerden hangisinde ekonomik faaliyetlerden biri olan tüketimi etkileyen beşerî faktörler bir arada verilmiştir? A) I B) II C) III D) IV E) V V II BÖLÜM - 3 COĞRAFYA 9. Aşağıdaki grafikte bir ülkenin 1935 ve 2014 yıllarındaki sanayi ürünleri, ham madde ve tüketim maddelerindeki ihracat ve ithalat durumları gösterilmiştir. İhracat İthalat 1935 yılı 2014 yılı Palme Yayıncılık 11. Aşağıda herhangi bir işletmenin kuruluş yerinin seçimini etkileyen faktörlerden bazıları verilmiştir: I. İşgücünün nitelik ve nicelik yönünden yeterli olması gerekir. II. Enerji temininin kolay olması gerekir. III. Toplumun tüketim alışkanlıkları, kültür yapısı, eğitim düzeyi, yaş ortalaması, istihdam ve teknik eleman bulabilme olanaklarının göz önünde bulundurulması gerekir. IV. Ulaştırma sisteminin yeterli ve taşıma ücretlerinin düşük olması durumunda, işletme kuruluş yerinin pazarlara uzak olması gerekir. Sanayi Ürünleri Ham Madde Tüketim Maddeleri Sanayi Ürünleri Ham Madde Tüketim Maddeleri Buna göre, bu ülke ile ilgili aşağıdakilerden hangisini söyleyebiliriz? Buna göre, işletme kuruluşunun yer seçimiyle ilgili olarak yukarıda verilen özelliklerden hangisi ya da hangileri yanlıştır? A) Yalnız III B) Yalnız IV C) I ve II D) II ve III E) I, II ve IV A) İhracatın ithalatı karşılama oranı azalmıştır. B) Dış ticaret açığı artmıştır. C) İhracat giderleri son yıllarda artmıştır. D) Ülke sanayileşmektedir. E) Ülkenin ithalatı ihracatından fazladır. 7. C 8. C 9. D 10. D 11. B 12. E 12. Aşağıdaki işletme tesislerinin hangisinin yeri belirlenirken ham madde kaynaklarına yakınlık göz önünde bulundurulmamıştır? A) Ayçiçeği yağı sanayi B) Zeytin yağı sanayi C) Balık unu ve yağı sanayi D) Çay işletmeleri E) Petro - kimya sanayi 105