DOĞAL BOYA GELENEĞİNİN TÜRK HALI SANATINDA YERİ VE ÖNEMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Özet Doç Dr. Sema Etikan Muğla Üniversitesi. Milas Sıtkı Koçman Meslek Yüksek Okulu Teknik Programlar Bölümü / Halıcılık ve Kilimcilik Programı semaetikan@mynet.com Türk kültüründe köklü bir geleneğe sahip olan ve bir dönem Anadolu da da babadan oğula geçen bir zanaat olarak yürütülen doğal boya geleneği, zaman içerisinde kimyasal boyaların üretim sanayisi gelişerek tekstil endüstrisinde kullanım alanları genişledikçe, neredeyse yok olma noktasına gelmiştir. Bugün önemli dokumacılık merkezlerimizde azalarak da olsa halen dokumacılarımız tarafından devam ettirilmeye çalışılmaktadır. Maddi kültürümüzün yapıtaşlarından olan, halı ve düz dokumacılığımız ile bir bütün olarak düşündüğümüz doğal boya geleneğimizin sürdürülebilirliğinin sağlanması, kültürümüzün devam etmesi ve dolayısıyla da dünya üzerinde toplumsal varlığımızın devam etmesinin sağlanması açısından oldukça önemlidir. Bitkisel boya ile boyanmış iplikler kullanılarak dokunan halı, kilim ya da kumaşların sahip olduğu kültür ve sanat değerinin kimyasal boyalı ürünlerde bulunamayacağı bir gerçektir. Anahtar kelimeler; doğal boya, Türk halı sanatı Abstract A Review on Importance and Position of Natural Dyeing Tradition in Turkish Carpet Art Natural dyeing, old tradition in Turkish culture which was inherited through the time from father to son as a craft is on the edge of extinction as manufacturing industry of chemical dyes expands in textile industry. The weavers in important weaving centers are trying to carry out this tradition today. In order to continue our culture and to ensure its continuity worldwide, it is very important to provide the sustainability of natural dyeing which is inseparable from carpet and flat weaving and also one of the building stones of our culture. It is certain that the value of art of carpet, rug and fabric dyed with natural dyes can not be compared with the products with chemical dyes. Keywords: natural dyeing, Turkish carpet art 11
Giriş Tarihte dokumacılık kültürü ile başlayan ve onunla beraber gelişen doğal boyacılık, dünya üzerinde var olan birçok medeniyet tarafından uygulanmış ve bu medeniyetlerin gelenekleri arasında yer edinmiştir. Doğanın en güzel renklerini dokumalarına yansıtan kültürler arasında Hindistan, Çin, Japonya ve Mısır da boyamacılık yüksek seviyelere ulaşmıştır. Tarihi bilgilere göre, MÖ 2000 yılında Çinliler indigo boyamacılığını bilmekte ve uygulamaktaydı. Mısır da yapılan kazılarda ele geçen, MÖ 1600 yıllarından önceye ait olduğu belirlenen dokuma buluntularına göre, Mısırlıların aspir çiçekleri ile keten mumya kumaşı ve sargılarının boyamacılığında ileri oldukları anlaşılmaktadır. Romalıların yumuşakçaları kullanarak purpur rengine boyadıkları kumaşları, sadece rahipler, krallar ve yüksek memurların giysilerinde kullanılmasına izin verdikleri bilinmektedir. MÖ 3000 yıllarında Eski Mezopotamya da kermes böceğinin ve yine MÖ 1500 yıllarında Hindistan da lak böceğinin kırmızı renk elde etmede kullanıldığını, Meksika, Peru ve Afrika da yerli halkın günlük yaşamlarını renklendirmede hayvansal ya da bitkisel kaynaklı doğal boyaları kullandıkları bilinmektedir. (Anonim, 1991:9; Dölen, 1992:462-463; Eyüboğlu ve ark, 1983:12; Karadağ, 2006:489; Karadağ, 2007:8). Doğal boyacılık Türklerde de köklü bir geleneğe sahiptir. Orta Asya da halı sanatı ile birlikte başlamış gelişmiş ve yine halı sanatı ile birlikte yaşanan göç sonucunda Anadolu ya taşınmıştır. Anadolu nun zengin bitki kaynaklarına sahip olması avantajını da kullanarak, burada daha önce yaşamış uygarlıkların bilgi, gelenek ve görenekleri ile sentezlenerek güçlü bir Türk Doğal Boyacılık kültürü oluşmuştur (Arlı, 1984:15-23). Doğal boyacılığın ilk hammaddeleri boyarmadde özelliğine sahip bazı taş, toprak ve maden çeşitleri ile bazı yumuşakça ve böcek türleridir. Ancak zamanla taş, maden ve toprak çeşitlerinin sınırlı olması ve hayvansal kaynaklı boyarmaddeleri elde etmek için oldukça çok sayıda böcek ve yumuşakçaya ihtiyaç duyulması nedeniyle bu doğal materyallerin kullanımı giderek azalmıştır. Bitkilerdeki renk çeşitliliğinin farkına varılması ile de insanlar boyar madde içeren bitkilerin çiçeklerini, yapraklarını, meyvelerini ya da bazen tamamını boyamacılıkta kullanmaya başlamışlardır. Bu zengin bitki kaynakları kullanılarak Anadolu insanının zevki, becerisi ve yaratıcılığı ile ortaya çıkan renkler uzun zaman bir sır gibi saklanmış, yine uzun zaman babadan oğula geçen bir zanaat olarak yürütülmüştür. Bursa başta olmak üzere İstanbul, Edirne, Tokat, Kayseri, Konya, Çorum, Merzifon, Adana, Urfa, Malatya, Maraş, Antep gibi birçok yörede boyahaneler kurulmuş, boyacıların her biri bir renk üzerinde uzmanlaşmış Al boyacılar, Yeşil boyacılar gibi adlarla anılmışlardır. Her boyacının deneyimleri ile ortaya çıkardığı renklerin, elde edilme yöntemleri bir sır gibi saklanmış, nesilden nesile büyük bir gizlilikle aktarılmıştır.16. yy da özel olarak tarımı yapılan boya bitkilerinden kökboya ve cehrinin de ticareti yapılmış, bu bitkiler İzmir limanından Avrupa ya ihraç edilerek önemli gelir sağlanmıştır. Anadolu nun önemli ihracat maddelerinden bir diğeri de boyacılıkta kullanılan ilk mordan maddesi olan şap olmuştur. Anadolu da bol miktarda bulunan şap ilk olarak İ.Ö. 2000 yıllarında Hititler tarafından üretilmiştir. Şapın 1362 de Tolfa da bir İtalyan tarafından bulunmasına kadar Avrupa nın şap ihtiyacı Anadolu dan karşılanmıştır(baytop, 1984:6;Harmancıoğlu, 1955:5; Dölen, 1992:474; Canatar, 1998:93-96; İmer, 1999:331-354) Ancak 19 yy. ın ortalarında, gelişen bilim ve teknolojinin sonucu kimyasal boyalar keşfedilmiş ve bitkisel boyaların kullanımı yavaş yavaş terk edilmeye başlanmıştır. Bitkilerdeki aktif boyarmaddenin azlığı, yetiştiği bölgelere göre değişiklik göstermesi, boyama tekniğinin zahmetli ve zaman alıcı olması, elde edilen renklerin sınırlı olması, bazı dış etkilere karşı haslık derecelerinin düşük olması, sadece doğal lifleri boyayabilmeleri gibi olumsuz yönleri bitkisel boyalara olan talebi azaltmış ve kimyasal boyalarla rekabet edemeyecek duruma gelmişlerdir. Ayrıca Anadolu da bitkisel boyacılığın giderek azalmasında, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren 20. yüzyılın başlarına kadar Batı ve Orta Anadolu bölgelerimizde halı ticareti yapan Doğu Halı Şirketi (The Oriental Carpet Manufactures Ltd.) nin de önemli etkisi olmuştur. Malzeme verip sipariş üzerine iş yaptıran bu şirket halı ipliklerinin boyanması için dokumacılara zorunlu olarak kimyasal boya satmış ve bu boyaların fiyatlarını yüksek tutarak alacakları ürünün fiyatını düşürmüş ve büyük oranda kar elde etmiştir. Böylelikle 12
uzun yıllar faaliyet gösteren bu şirket yüksek kazanç elde etmek uğruna Anadolu nun geleneksel boya sanatına önemli ölçüde zarar vermiştir (Enez, 1988:2; Anmaç, 1994:5-17; Deniz, 2000:42 ). Doğa boya bitkilerince oldukça zengindir. Boyamalarda bitkilerin bazılarının tamamı kullanılırken, bazılarının ise tohum, çekirdek, meyve, meyve kabuğu, çiçek, yaprak, gövde, gövde kabuğu, ince dallar, kök, toprak altı sürgünleri, ya da yumru kabuğu gibi kısımları kullanılmaktadır. Doğadaki yüzlerce çeşit bitki, farklı bölgeleri kullanılarak ve farklı yöntemler uygulanarak, farklı renk ve renk tonlarını bize sunmaktadır. Doğal boyacılığın başlangıcından günümüze kadar önemini koruyan bitkilerinden biri indigo (İndigofera tinctoria) dur. Mavi rengin ana kaynağı olan ve boyar maddesi diğer boya bitkilerinden daha farklı bir yöntemle elde edilen bu bitki günlerce süren hazırlık aşamasından sonra, belli bir süre boyada beklemiş ipliğin rengini önce sarıya boyar, daha sonra havanın oksijeni ile temas eden iplik sanki büyülü bir dokunuş ile giderek maviye dönüşür. Hindistan kökenli olan indigonun etkili boyar maddesini (indican) bünyesinde bulunduran bir başka mavi renk kaynağı da Anadolu da yetişen çivitotu (İsatis tinctoria) dur. Anadolu kadını yüzyıllardan beri dokumasında kullandığı geleneksel mavi rengi elde etmek için çivitotunun yapraklarını mayalı hamur, üre, kına, sönmüş kireç, arpa, sarımsak gibi bazı organik maddelerle beraber bir toprak kap içerisinde günlerce bekletip istediği rengi verecek kıvama gelmesini sağlar. Boya hazır olunca iplikler bu çözeltide yine deneyimlerle belirlenmiş süre boyunca bekletilir. Sürenin sonunda çözeltiden çıkarılan iplikler doğanın verdiği bir armağan olarak halılarımızı, kilimlerimizi süsleyen mavi rengi alır ( Cannon ve Cannon, 2003:66; Dölen, 1992:470; Enez, 1988:7). Uzun süreli bir uğraşının, emeğin, göz nurunun sonucu elde edilen ve toplumların kültürel kimliklerinin oluşmasında bir yapı taşı olan doğal boyacılığın hammaddelerinden bir diğeri de kökboya (Rubai tinctorium) dır. Kırmızıya boyayanlar arasında en önemli renk kaynağı olan kökboya bitkisinin, boyamacılıkta toprak altı sürgünleri kullanılmaktadır. Kökboyayı tarihi serüveninde ilk olarak Türklere ait olan en eski halı, Pazırık halısının kırmızısında görmekteyiz. 1949 da Altay Dağları nda Pazırık kurganından çıkarılan bu halının yapılan analizler sonucunda kırmızı renkli ipliklerinin kökboya ile boyandığı belirlenmiştir. Yüzyıllar sonra Türklerin Anadolu ya göç etmesi ile beraberlerinde getirdikleri dokuma kültürleri ve bununla birlikte doğal boya gelenekleri, Anadolu nun sahip olduğu zengin bitki örtüsünün yardımı ile daha da gelişmiş ve bu bitkilerden kökboya, Osmanlı İmparatorluğu döneminde önemli bir ihraç ürünü olarak ticari bir değer de kazanmıştır. Avrupa da ün kazanan ve Türk kırmızısı olarak bilinen rengin ana kaynağı olan kökboyayı Avrupalılar uzun süre ithal etmişler ve daha sonra da kendi ülkelerinde yetiştiriciliği için çalışmalar başlatmışlardır. Ancak kökboyanın boyarmaddesi olan alizarin 1868 yılında sentetik olarak elde edilip piyasaya sürülünce yetiştiriciliği giderek azalmıştır ( Anonim, 1991:63; Cannon ve Cannon, 2003:76; Dölen, 1992:472; Enez, 1988:10;Canatar, 1998:93;Karadağ, 2007:72). Kökboya gibi cehri (Rhamnus petiolaris) de Anadolu nun önemli ihraç ürünü boya bitkilerindendir. Sarı rengin bilinen en iyi kaynaklarından olan ve uzun süre yetiştiriciliği yapılan cehri ticari öneminden dolayı altın ağacı adıyla da anılmıştır. ( Dölen, 1992:479; Canatar, 1998:96; Karadağ, 2007:34). Cehrinin yanı sıra sumak (Rhus coriaria), sevgi çiçeği (Reseda luteola), boyacı papatyası (Anthemis tinctoria), gence (Datisca cannabina), kadın tuzluğu (Berberis crataegina), ve safran (Crocus sativus) da sarı renk veren önemli bitkisel boyalardan bazılarıdır. Ceviz ağacı (Juglans nigra) ise ince dalları, yaprakları ve meyve kabuklarının içerdiği juglon boyar maddesi ile kahverenginin ana kaynağıdır. Juglon iplikleri yardımcı bir maddeye gerek duymadan tek başına boyayabilen güçlü bir boyar maddedir (Enez, 1988:58). Dokumacı geçmişten gelen deneyimleriyle oluşturduğu bilgisi ve becerisinin yanına zevkini de ekleyerek günlerce süren bir uğraşının sonucu boyalarını hazırlar ve bunlarla boyadığı ipliklerle, kültürünün en güzel örnekleri olan halı, kilim ya da kumaşlarını dokur. Dokumalarını renklendirmede kullandığı bu boyalar O na doğanın armağanıdır. Doğa birçok şeye kaynak olduğu gibi insanoğlu kültürünü oluştururken de kaynak olmuştur. İster indigonun mavisi, ister kökboyanın kırmızısı ya da cehrinin sarısı olsun, doğa insanoğluna cömert davranmış ve karşılıksız renklerini sunmuştur. 13
Neden Doğal Boya? Değişen ve gelişen teknoloji sonucunda kimyasal boyaların keşfedilmesi ve giderek günlük yaşantımızda aldıkları yeri artırmaları doğal boyacılığı olumsuz yönde etkilemiştir. Boyama tekniğinin zahmetli ve zaman alıcı olması, elde edilen renklerin sınırlı olması ve bazılarının haslık değerlerinin düşük olması gibi olumsuzluklar doğal boyacılığı kimyasal boyalar karşısında rekabet edemeyecek duruma getirmiştir. Bütün bu olumsuzluklara rağmen kimyasal boyalarla boyanmış ipliklerle dokunan halı ve kilimlerde bitkisel boyalı ipliklerle dokunan halı ve kilimlerde var olan zengin kültür ve sanat değeri bulunmamaktır. Bitkisel boyalarla boyanmış ipliklerle üretilen dokumaların bünyelerinde barındırdıkları bu değer maddi kültürümüzün bir kanıtıdır. Toplumlar da gerçek varlıklarının devamını ancak maddi kültürlerinin devamı ile sağlayabilirler. Buradan, halı ve düz dokumacılığımız ile bir bütün olarak düşündüğümüz bitkisel boyacılığımızın sürdürülebilirliğinin sağlanmasının, kültürümüzün devam etmesi ve dolayısıyla da dünya üzerinde toplumsal varlığımızın devam etmesinin sağlanması açısından önem taşıdığı görülmektedir. Kültürel değer taşıyan ve tamamen geleneksel yöntemlerle üretilen ürünlerin iç ve dış pazarda, özellikle de dış pazarda gelişmiş ülkelerde tercih edilme oranı giderek yükselmektedir. Amerika Birleşik Devletleri, Japonya ve Almanya ihracat yaptığımız ülkeler arasında ön sıralarda yer almaktadır. El dokuması halıcılık sektörü için bu bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Bu fırsattan yararlanabilmenin yolu ise el dokuması halıcılığımızın geliştirilmesi çalışmalarının bitkisel boyacılığımızın geliştirilmesi çalışmaları ile bir bütün olarak düşünülmesi ve paralel olarak yürütülmesinden geçmektedir. Bitkisel boyacılığın hammaddesini ya doğada kendiliğinden yetişen bitkiler ya da tarımı yapılan bitkilerin atık kısımları oluşturmaktadır. Buna göre dokumacı herhangi bir ücret ödemeden boya materyaline ulaşabilmekte ve böylelikle ürününü oluştururken maliyeti azaltmaktadır. Bitkisel boyacılığın devam ettirilmesinin gerekliliğini ve önemini açıklayan bir diğer unsur olan bu durum ile dokumacı hem kültürel değeri yüksek ve dolayısı ile daha çok talep edilen bir ürün üretirken hem de maliyeti düşürerek iki kez ekonomik fayda sağlayacaktır. Ayrıca kimyasal boyaların günlük yaşantımızdaki aldıkları yeri giderek artırmalarıyla birlikte üretim ve uygulama aşamalarında çevre kirliliğine yaptıkları katkının da giderek artması bu alanda bitkisel boyaların alternatif bir kaynak olarak önemini vurgulamaktadır. Nasıl Doğal Boya? Kültürel, ekonomik ve çevre açısından önemini kısaca açıkladığımız bitkisel boyacılığın devamı ve geliştirilebilmesi için önlemlerin alınması ve bu amaçla da bazı çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu çalışmaları ise aşağıdaki birkaç başlık altında toplamak mümkündür. - Bir dokumada renk, motif ve desen bir bütün olarak düşünülmeli, motif ve desenin yanı sıra geleneksel renk de korunmalıdır. Bu amaçla önemli dokumacılık merkezlerimizde geleneksel olarak dokunan halılarımız ve düz dokumalarımızın renkleri ve bu renklerin hâla kullanılan ve geçmişte kullanılıp bugün unutulmuş olan kaynakları tespit edilmeli, uygulanan boyama reçeteleri belirlenmelidir. Bu boyama reçetelerinin standardizasyonu yapılıp uygulamaya konulması sağlanmalıdır. - Kimyasal boyalar geniş bir renk yelpazesine sahiptir. Üretim tekniklerinden dolayı renklerin çok çeşitli tonlarına ulaşmak mümkündür. Kimyasal boyalardaki bu zengin renk çeşitliliği ile rekabet edebilmek için yeni renk kaynaklarının bitkisel boyacılığa kazandırılması üzerinde durulmalıdır. Aynı zamanda farklı renk ve tonlarına ulaşmak ve haslık değerlerini yükseltmek için yöntem geliştirme amaçlı çalışmalara da öncelik verilmelidir. - Bitkisel boyacılığın sürdürülebilirliğinin sağlanabilmesi için boya bitkilerinin tarımının yapılması alınabilecek önlemlerden bir diğeridir. Bu çalışma üretici ve kullanıcı arasındaki bağlantının doğru ve çabuk kurulabilmesi ve dolayısıyla pazar temininde sıkıntı yaşanmaması için el dokuması halıcılığın yoğun olarak yapıldığı yörelere öncelik verilerek başlatılmalı ve yine önce yörenin geleneksel boya bitkileri sonra yeni renk kaynağı olabilecek bitkiler çalışma kapsamına alınmalıdır. 14
Üniversiteler ile üniversitelere ve Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı na bağlı bazı araştırma enstitüleri tarafından bu ve benzeri çalışmalar yürütülmektedir. Başarılı uygulamalar da hayata geçirilmiştir. Ancak yeterli değildir. Kültürümüzün yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılması açısından önem taşıyan doğal boyacılığın geçmişteki ihtişamına kavuşması için dokumacılara ve bu işin ticaretini yapan tüccarlara da önemli görevler düşmektedir. Bugün bitkisel boyacılığın devam ettirildiği birçok yöremizde boyama aşamasında bitkisel boyalarla toz boya olarak adlandırılan kimyasal boyalar bir arada kullanılmaktadır. Dokumacıların bu yöntemi kullanarak yaptıkları boyama işleminden vazgeçirilmeleri, tamamen bitkisel boya kullanımına yönlendirilmeleri gerekmektedir. Bunun gerçekleşmesinde de bu dokumacılarla iş yapan tüccarların önemli bir payı olacaktır. Tüccarlar bu konuda bilinçli olmalıdır. Tamamen bitkisel boya ile üretilmiş bir ürünün kültürel değerinin yüksek, dolayısıyla pazar payının da yüksek olacağı bir gerçektir. Pazarlama faaliyetleri bitkisel boyalı ipliklerle üretilmiş dokumaların diğer dokumalara göre daha yüksek değerden satışının gerçekleşeceği şekilde planlanmalı, bunun için tüccar tarafından dokumacı üretim aşamasının başından itibaren yönlendirilmelidir. Ayrıca yerel yönetimlerin de önemli dokumacılık merkezlerimizde dokumalarımızın ve bitkisel boyacılığımızın geliştirilme çalışmalarını faaliyetleri kapsamına almaları yararlı olacaktır. Bu amaçla bölgede dokumacıları bir araya getiren atölyeler kurabilirler ve ipliğini elde eğirmek suretiyle dokumacının kendisinin hazırladığı, yörenin boya bitkilerinin kullanılması ile geçmişten günümüze kadar gelen geleneksel yöntemlerle ipliklerin boyandığı ve yine geleneksel motif ve desenlerle dokumaların üretildiği bir sistem oluşturarak bu kültürel değerin devamına ve geliştirilmesine katkıda bulunabilirler. Ancak burada unutulmaması gereken ne yazık ki bizde henüz doğru bir şekilde uygulamaya geçirilememiş olan danışmanlık sistemidir. Yukarıda belirtilen çalışmalar, alanında uzman bir kişi koordinasyonunda yürütülürse amacına daha hızlı ve doğru biçimde ulaşabilir görüşündeyiz. Sonuç Bu çalışmada doğal boyacılığın Türk dokuma kültüründeki yeri ve neden önemli olduğu açıklanmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte devam ettirilebilmesi ve geliştirilmesi amacıyla bazı öneriler üzerinde durulmuştur. Ancak yapılan önerilerin bazı kamu kuruluşları ve bireyler tarafından gerçekleştirilen ya da gerçekleştirilebilecek olan yöresel ya da bölgesel çalışmalardan öteye gidemeyeceği bir gerçektir.. Kuşkusuz bu şekilde de amaca hizmet edeceklerdir. Ancak bütün bu çalışmalar öncelikle Kültür Bakanlığı olmak üzere bir devlet kurumu bünyesinde oluşturulacak enstitü, birlik vb. gibi bir organizasyon tarafından yürütülürse enerji, zaman ve finans gibi kaynaklar da daha doğru ve yararlı kullanılabilir ve bu organizasyon bünyesinde daha planlı ve kapsamlı yürütülen araştırma geliştirme çalışmalarının sonuçları da iyi bir bilgi ağı ve akışı ile dokumacıya ulaştırılabilir. Bu şekilde kontrollü üretime ve dolayısıyla kaliteli ürüne ulaşmak gerçekleşebilir. Yine bu organizasyonun çalışmaları kapsamında kurulacak test analiz merkezi ile doğal boyalı dokumaların analizi gerçekleştirilerek merkez tarafından bu ürünlere sertifika verilmesi uygulaması da başlatılabilir. Bu uygulama dokumalarımızın pazar payını arttıracaktır. Binlerce yıl öncemizden geleceğimize köprü kuran dokumacılığımızı ve onun ayrılmaz parçası doğal boyacılığımızı geçmişte olduğu gibi gelecekte de hak ettiği yerde görmek ümidiyle. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 15
Kaynakça Anmaç,E.,(1994). İngiliz Sermayesinin Batı Anadolu Halıcılığına Etkisi ve Şark Halı Kumpanyası. Kamu ve Özel Kuruluşlarla Orta Öğretimde, Üniversitelerde El Sanatlarına Yaklaşım ve Sorunları Sempozyumu Bildirileri. Türk Tarih Kurumu Basımevi. İzmir Anonim, (1991). Bitkilerden Elde Edilen Boyalarla Yün Liflerinin Boyanması. T.C.Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Küçük Sanatlar Sanayi ve Siteleri Genel MüdürlüğüYayınları. Ankara Arlı, M., (1984). Doğal Bitkisel Boyalarla Boyama Yöntemleri Üzerinde Düşünceler. 2. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları No: 19.İzmir. Baytop, T., (1984). Türkiye de Bitkilerle Tedavi. İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Yayınları.İstanbul Canatar, M., (1998). Osmanlılarda Bitkisel Boya Sanayi ve Boyahaneler Üzerine Osmanlı Araştırmaları XIII. Kitap Matbaacılık.İstanbul. Cannon. J., Cannon, M., (2003). Dye Plants and Dyeing. Timber Press, Inc. USA.00 Deniz, B., (2000) Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları. Atatürk Yüksek Kurumu. Atatürk Kültür Merkezi Yayını:215. Ankara. Dölen, E., (1992). Tekstil Tarihi. Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi.Matbaa Eğitimi Bölümü Yayın No:6. İstanbul Enez, N., (1988). Doğal Boyamacılık. Marmara Üniversitesi Yayın No: 449. Güzel Sanatlar Fakültesi Yayın No:1. İstanbul Eyüboğlu, Ü., Okaygün, I., ve Yaraş, F., (1983). Doğal Boyalarla Yün Boyama. İstanbul Harmancıoğlu, M., (1955). Türkiye de Bulunan Önemli Bitki Boyalarından Elde Olunan Renklerin Çeşitli Müessirlere Karşı Yün Üzerinde Haslık Dereceleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları : 77. Çalışmalar: 41. Ankara İmer, Z., (1999). Türklerin Dokuma Sanatında Boyacılık. Erdem Halı Özel Sayısı II. Cilt: 10. Sayı: 29. Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Ankara. Karadağ, R., (2006). Doğal Boyamacılığın Günümüzdeki El Sanatlarındaki Yeri ve Önemi Uluslarası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu. 16-18 Kasım, İzmir Karadağ, R., (2007). Doğal Boyamacılık. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü. Ankara 16