Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Mart 2016 March 2016 Yıl 9, Sayı XXV, ss. 1155-1161. Year 9, Issue XXV, pp. 1155-1161. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/joh823 ESMA REYHAN TÜLİN B. CENGİZ: Eski Çağ Tarihi ve Uygarlığı: El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara 2015, 341 sayfa. ISBN: 978-605-9247-00-9 Hüseyin ÜRETEN Bilindiği üzere, insanlık tarihinin en eski gelişme evresi olan ve kalıcı etkileri öncelikle yazının bulunması, kent uygarlığının oluşması, devlet kavramı ve teşkilatının gelişmesi ve güçlü bir zihinsel kültürün ortaya çıkması gibi noktalar üzerinde yoğunlaşan Eskiçağ Tarihi, esas itibarıyla Akdeniz ve Önasya kültür çevrelerinin ve bu kültür çevreleriyle doğrudan ilişki halinde bulunan komşu bölgelerin yazı ile başlayan en eski devirlerinden Roma nın Akdeniz de kurduğu siyasal mekân birliğinin çöküşüne ve Avrupa Ortaçağı na kadar olan süreyi kapsamaktadır. Diğer bir ifadeyle, 3.500 yıllık bir süre ile Eskiçağ Tarihi 5.000 yıllık insanlık tarihinin üçte ikisinden fazla bir bölümünü kapsamaktadır. Burada tanıtmaya ve değerlendirmeye çalışacağımız Eski Çağ Tarihi ve Uygarlığı: El Kitabı adıyla Ağustos 2015 tarihinde Grafiker Yayınları tarafından yayımlanmış olan eser, yazarlarının da ifade ettiği üzere, Eskiçağ Tarihi ile ilgili literatüre El Kitabı formatında bir katkı yapmak amacıyla Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Esma Reyhan ve Kocaeli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü öğretim elemanlarından Öğr. Gör. Dr. Tülin Bozkurt Cengiz tarafından kaleme alınmıştır. Şekil, Düzen ve Kuruluş: Giriş (s.15-17), Birinci Bölüm: Mezopotamya (s.19-56), İkinci Bölüm: Anadolu (s.57-176), Üçüncü Bölüm: Ege ve Yunan (s.177-213), Dördüncü Bölüm: İtalya (s.215-245), Beşinci Bölüm: İran Tarihi ve Uygarlığı (s.247- Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı
Hüseyin Üreten 266), Altıncı Bölüm: Mısır (s.267-300), Yedinci Bölüm: Suriye Filistin (s.301-309), Sekizinci Bölüm: Uzakdoğu Tarihi ve Uygarlığı (s.311-317), Kaynaklar (s.319-332), Dizin (s.333-339) ve Yazar Özgeçmişleri nden (s.341) ibaret olan çalışma toplam 341 sayfadır. Her şeyden önce bu kitabın zamansal ve mekânsal açılardan çok geniş kapsamlı bir çalışma ürünü olduğunu hatırlatmak isterim. Zira Reyhan ve Cengiz in de belirtmiş oldukları gibi, Eski Doğu ve Eski Batı kültürleri ile bu kültürlerle aynı tarihlerde boy göstermelerine rağmen Eskiçağ Tarihi nin sınırları dışında tutulan Çin, Japon ve Hint kültürleri de bu kitaba dâhil edilmiştir. Çünkü yazarlar bu kitapla Eskiçağ Tarihi ile ilgili literatüre El Kitabı formatında bir katkı yapmayı amaçlamıştır. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü öğretim üyelerinden benim de hocam- Prof. Dr. Turgut Yiğit in Önsözünü (s.13-14) kaleme aldığı kitabın diğer bölüm başlıkları şunlardır: Birinci Bölüm: Mezopotamya (s.10-56); Coğrafya (s.21), Mezopotamya nın Yazı Öncesi Tarihi (s.22-25), Mezopotamya nın Siyasi Tarihi Sümerler, Uruk, Cemdet Nasr ve Erken Hanedanlar Dönemi, Akadlılar, III. Ur Hanedanlığı, İsin Larsa Krallığı, Eski Asur Krallığı, Eşnunna ve Mari Kentleri, Eski Babil Krallığı, Kassitler ve Hurriler, Mitanniler, Orta Asur Krallığı, Aramiler, Yeni Asur Krallığı, Yeni Babil (Kalde/Keldani) Krallığı- (s.25-44), Mezopotamya Uygarlığı Yazı ve Mühür, Hukuk, Kent, Tapınak, Din, Matematik, Ekonomi, Edebiyat, Mimari- (s.44-55). İkinci Bölüm: Anadolu (s.57-176); Coğrafya (s.59), Anadolu nun Yazı Öncesi Tarihi (s.50-60), Anadolu nun Siyasi Tarihi Asur Ticaret Kolonileri Çağı, Hititler, Eski Hitit Krallığı, Orta Hitit Krallığı, Yeni Hitit Krallığı- (s.61-80), Hitit Uygarlığı Devlet Yönetimi, Hukuk, Din, Bayramlar, Antahşum Bayramı (Çiğdem Bayramı), Nuntariyaşha Bayramı, Purulliya Bayramı, Büyü, Fal, Ekonomi, Edebiyat, Mimari ve Sanat, Ordu, Mitoloji, Hitit Arşivleri- (s.80-120), Ege Göçleri (s.120-122), Geç Hitit Krallıkları Tabal, Que ve Hilakku, Gurgum, Melid, Kummuh, Sam al, Kargamış, Pattin, Sakçagözü (s.122-127), Geç Hitit Uygarlığı Din, Ekonomi, Sanat, Mimari, Ordu (s.127-131), Urartular Coğrafya, Urartuların Siyasi Tarihi (s.131-134), Urartu Uygarlığı Yazı ve Dil, Tapınak, Devlet Yönetimi, Din, Sanat, [1156]
Esma Reyhan Tülin B.Cengiz / Eski Çağ Tarihi ve Uygarlığı: El Kitabı Mimari, Ordu, Urartu Mezar Yapısı (s.134-139), Frigler (s.139-141), Frig Uygarlığı Yazı, Dil ve Edebiyat, Devlet Yönetimi, Din, Sanat ve Mimari, Frig Tümülüsleri (s.142-144), Lidyalılar (s.144), Coğrafya (s.144-145), Lidya nın Siyasi Tarihi (s.145-150), Lidya Uygarlığı Yazı ve Dil, Devlet Yönetimi, Din, Mimari ve Sanat, Ordu, Lidya Kral Mezarları, Sikkenin İcadı (s.150-153), Batı Anadolu Kent Devletleri Ionia ve Aiolis, Karya, Likya (s.153-158), İskender İmparatorluğu ve Hellenistik Dönem Makedonya ve II. Philippos (s.158-160), Büyük İskender in İmparatorluğu Mısır Krallığı (Ptolemaioslar), Suriye Krallığı (Seleukoslar), Makedonya Krallığı (Antigonidler) (s.160-169), Anadolu da Kurulan Hellenistik Krallıklar Pergamon Krallığı, Bithynia Krallığı, Galatia Krallığı, Armenia Krallığı (s.169-173), Hellenistik Dönem Uygarlığı Bilim ve Felsefe, Sanat (s.173-176). Üçüncü Bölüm: Ege ve Yunan (s.177-213); Ege ve Yunan Dünyası Coğrafya (s.179-181), Girit ve Yunan Anakarasının Yazı Öncesi Tarihi (s.181-182), Girit, Miken ve Yunan Anakarasının Siyasi Tarihi Girit, Minos Uygarlığı, Miken, Miken Uygarlığı (s.182-192), Yunan Karanlık Çağı Yunan Alfabesinin Ortaya Çıkışı, Kent Devletlerinin (Polis) Kuruluşu, Yunan Kolonizasyon Dönemi (s.192-196), Yunan Arkaik Çağı Atina Demokrasisi (s.196-199), Yunan Klasik Çağı ve Pers Savaşları İyonya İsyanı, Maraton Savaşı, Termopylae Savaşı, Salamis Deniz Savaşı, Plataia ve Mykale Savaşları, Delos Deniz Birliği, Eurymedon Savaşı, Kallias Antlaşması, Peloponnes Savaşı, Notion, Arginussai ve Aigospotamol Savaşları, Korinthos Savaşı, İkinci Delos Birliği, Tebai nin Üstünlüğü (s.199-206), Yunanistan da Makedonya Egemenliği (s.206-207), Yunan Uygarlığı Devlet Yönetimi, Din, Bilim ve Felsefe, Ekonomi, Sanat, Edebiyat, Mimari (s.207-213). Dördüncü Bölüm: İtalya (s.215-245); Coğrafya (s.217), İtalya nın Yazı Öncesi Tarihi (s.217), İtalya nın Siyasi Tarihi (s.217), Etrüskler Etrüsk Coğrafyası, Etrüsklerin Siyasi Tarihi (s.217-222), Etrüsk Uygarlığı Yazı ve Dil, Devlet Yönetimi, Din, Ekonomi, Sanat, Mimari, Ordu (s.222-229), Romalılar Krallık Dönemi, Cumhuriyet Dönemi, Roma Yayılmacılığı (Samnit, Kartaca, Makedonya ve Seleukos Savaşları), Gracchus Kardeşlerin Reformları, Köle Savaşları, İmparatorluk Dönemi (s.229-240), Roma [1157]
Hüseyin Üreten Uygarlığı Dil ve Edebiyat, Devlet Yönetimi, Hukuk, Din, Mimari, Ordu (s.240-245). Beşinci Bölüm: İran Tarihi ve Uygarlığı (s.247-266); Elam Coğrafyası (s.249), Elam ın Yazı Öncesi Tarihi (s.250), Elam ın Siyasi Tarihi (s.250-253), Elam Uygarlığı Yazı ve Dil, Tapınak, Din, Fal (s.254-256), Medler ve Persler (s.256), Perslerin Siyasi Tarihi (s.257-250), Perslerin Yıkılış Süreci (s.260-262), Pers Uygarlığı Yazı ve Dil, Devlet Yönetimi, Din, Ekonomi, Sanat, Mimari, Ordu (s.262-266). Altıncı Bölüm: Mısır (s.267-300); Coğrafya (s.269-270), Mısır ın Yazı Öncesi Tarihi (s.270-271), Mısır ın Siyasi Tarihi Erken Krallık (This ler/thinis ler Devri), (1.-2. Hanedanlıklar), Eski Krallık Dönemi, Birinci Ara Dönem, Orta Krallık, İkinci Ara Dönem, Yeni Krallık Dönemi, Üçüncü Ara Dönem, Geç Dönem, Habeş Dönemi, Asur Dönemi, Sais Dönemi, Pers Dönemi, Hellenizm ve Roma Dönemleri (s.271-284), Mısır Uygarlığı Yazı ve Dil, Devlet Yönetimi, Toplumsal Yapı, Din, Bilim ve Tıp, Ekonomi, Edebiyat, Mimari, Ordu (s.284-300). Yedinci Bölüm: Suriye ve Filistin (s.301-309); Fenikeliler (s.303-305), Fenike Uygarlığı Yazı, Toplum, Din, Sanat, Ekonomi, Mimari (s.305-306), İbraniler (s.307-308), İbrani Uygarlığı Yazı ve Dil, Din, Sanat (s.308-309). Sekizinci Bölüm: Uzakdoğu Tarihi ve Uygarlıkları (s.311-317); Uzakdoğu Uygarlıkları Çin Tarihi (s.313-314), Çin Uygarlığı (s.314-315), Hint Tarihi (s.315-316), Hint Uygarlığı (s.316-317). İçerik ve Kapsam: Eski Çağ Tarihi ve Uygarlığı: El Kitabı adlı kitap, şekil, düzen ve kuruluştan da anlaşılacağı üzere, ülkemizde bu alanda yayımlanmış çalışmalardan biri olarak ortaya çıkmaktadır. Eskiçağ kültürleri nitelikleri gereği olarak genellikle iki gruba ayrılmaktadırlar: Bunlardan kronolojik bakımdan esas itibarıyla daha eski olan ve genel olarak Eski Doğu diye adlandırılan grupta Eski Önasya (Mezopotamya, Suriye-Filistin, İran ve Anadolu) ve Eski Mısır kültürleri; [1158]
Esma Reyhan Tülin B.Cengiz / Eski Çağ Tarihi ve Uygarlığı: El Kitabı genel olarak Eski Batı diye adlandırılan ikinci grupta ise Ege-Hellen kültürleri, Büyük İskender in Hellenizm devri kültürü ve İtalya-Roma kültürleri yer almaktadırlar. Okuyucuların şunu bilmesinde fayda vardır: Eser, muhteva açısından bir bütün olarak değerlendirildiğinde, Eski Doğu ve Eski Batı kültürleri ile birlikte bir de bu kültürlerle aynı tarihlerde boy göstermesine rağmen Çin, Japon, Hint kültürleri gibi nispeten etkileşimin az olduğu genelde Eskiçağ Tarihi nin sınırlarının dışında tutulan kültürleri de içermektedir. Öte yandan akademik titizlik bir kenara bırakılmamakla birlikte biçimsel anlamda, örneğin dip not verme gibi teknik yöntemler kullanılmamıştır. Kitabın okunabilirlik katsayısını yükselten ve metni akademi dışındaki okuyucu kitlelerine de açan bu biçimsel tercih, eserin rahat olarak okunmasını mümkün kılmaktadır. Amenna Reyhan ve Cengiz kitabın Teşekkür bölümünde de ifade ettikleri gibi, Eskiçağ Tarihi ile ilgili literatüre El Kitabı formatında bir katkı yapmışlardır. Ancak bu örnek, Eskiçağ Tarihi alanında genel bir kitap yazmanın ne denli zor olduğunu da açıkça göstermektedir. Nitekim yazacağınız uygarlık hakkında genel ve kapsayıcı bilgiye sahip olmalı, eksik kaldığınız yerlerde nerelere başvurabileceğinizi bilmelisiniz. Geniş bir perspektiften bakabilmeye, bir uygarlığın dinamiklerini ve uzun vadeli süreçlerini kavramaya yakın olmanız gerekir. Spesifik bir konu üzerine yazmaya benzemez; damıtılmış bilgi ister. Salt bilgi de yeterli değil, aynı zamanda o bilgiyi doğru şekilde vermek özellikle böyle bir kitap için önemli. Kitabın esas uzmanlık alanları Hititoloji ve Antropoloji olan Eskiçağ Tarihi doçenti Esma Reyhan ve Arkeoloji Bölümü öğretim görevlisi Tülin B. Cengiz tarafından yazılmış olması dolayısıyla yazarların sorumluluğunda muhtelif hatalar da söz konusudur. Bu bağlamda, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü Latin Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı- mezunu, bir Eskiçağ Eski Batı- Tarihi doçenti olarak, kitabın Üçüncü (Ege ve Yunan, s.177-213) ve Dördüncü (İtalya, s.215-245) bölümlerde gözüme çarpan muhtemel hatalara dikkat çekmek isterim. Hellen ve Roma tarih ve uygarlıklarını ele alan bölümlerde verilen bilgiler, görüleceği üzere, diğer bölümlerde de olduğu gibi İkinci Bölüm: Anadolu, (s.57-176) hariç- çok kısa tutulmuştur. Deyim yerindeyse, Eski Batı Tarihi alanına ilgi duyanlara eski Hellen ve Roma nın gizemli kapılarını [1159]
Hüseyin Üreten açacak bir anahtar teslim edilmek istenmiş, fakat bu anahtarın kullanım talimatı tam olarak ifade edilmemiştir. Diğer bir ifadeyle, Hellen-Roma antikçağı, yaşamını modern toplumlarda birçok bakımdan hala sürdürmekte ve modern dünya kültürü büyük ölçüde antik kültür temeli üzerinde gelişmektedir. Bu bağlamda gerek Üçüncü gerekse Dördüncü bölümlerde bazı konular üzerinde yeterince durulmamıştır. Örnek vermek gerekirse; Ege ve Yunan Bölümü nde kent devletlerinin gelişmeye başlaması sonucu, yeni toplum düzenine doğru yaşanan gelişmelerde temelleri Solon tarafından atılan demokratik sistemin kurucusu kabul edilen Kleisthenes ve reformlarının özünü oluşturan üçte bir anlamına gelen trittys üzerinde gereği kadar durulmamıştır. Dördüncü bölümden de bir örnek vermek gerekirse; temelleri Krallık Dönemi ne dayanan ve Cumhuriyet Dönemi nde yaklaşık 200 yıllık bir dönemi ifade eden Sınıf Mücadelesi ve sonuçta bugünkü İnsan Hakları Beyannamesi ne ilham olan yasaların yazılı hale gelmesiyle oluşan On İki Levha Yasaları yani Leges Duodecim Tabularum üzerinde çok fazla durulmamıştır. Dolayısıyla okuyucular tarafından modern kültür ile antik kültür arasında bağlantıların kolayca kurulabilmesi güçleşmiştir. Bir başka olumsuz durum; Eski Batı diye de anılan Hellen ve Roma Antikçağı na ilişkin terminolojinin yanlış ya da eksik olarak kullanılmasıdır. Diğer bir ifadeyle, Türkçede yerleşmiş olan bazı kişi ve yer adları dışında Hellence ve Latince kişi adları ve coğrafi adların ve diğer sözcüklerin eski Hellence ve Latince formlarına uygun olarak yazılmamış olmalarıdır. Örneğin; Hipparchos değil Hipparkhos, Darius değil Dareios, Arkidomos değil Arkhidamos, Teselya değil Tesalya, Peloponnes değil Peloponnesos, Aigospotam değil Aigospotamoi, arhon değil arkhon, metekler değil metoikoslar vd. gibi. Ya da Horace değil Horatius, Potos Krallığı değil Pontus Krallığı, Antonius Hanedanlığı değil Antoninus Hanedanlığı, Comiata Centuriata değil Comitia Centuriata, Diocletainu değil Diocletianus, magistra değil magistratus vd. gibi. Ayrıca editörlük yapan(lar)ın ya da yayına hazırlayan(lar)ın müdahaleleriyle veya düzeltmen(ler)in son okumalarıyla giderilebilecek ne yazık ki az sayıda olmayan Türkçe yazım yanlışları ve kelimelerin birleşik yazılmaları gibi hatalar da mevcuttur. Özet olarak, eleştirilerimin hoş görüyle karşılanacağı ve yararlı olabileceği düşüncesiyle, söz konusu kitabın özellikle Eski Batı bölümlerinde yer alan ve benim dikkatimi çeken muhtelif hatalar bunlardır. [1160]
Esma Reyhan Tülin B.Cengiz / Eski Çağ Tarihi ve Uygarlığı: El Kitabı Bu arada şunu da belirtmeliyim ki; Giriş (s.15-17), Birinci Bölüm: Mezopotamya (s.19-56), İkinci Bölüm: Anadolu (s.57-176), Üçüncü Bölüm: Ege ve Yunan (s.177-213), Dördüncü Bölüm: İtalya (s.215-245), Beşinci Bölüm: İran Tarihi ve Uygarlığı (s.247-266), Altıncı Bölüm: Mısır (s.267-300), Yedinci Bölüm: Suriye Filistin (s.301-309), Sekizinci Bölüm: Uzakdoğu Tarihi ve Uygarlığı (s.311-317), Kaynaklar (s.319-332), Dizin (s.333-339) ve Yazar Özgeçmişleri nden (s.341) meydana gelen bu çalışmada serbest bir üslup kullanılmış, edebi bir yaklaşım benimsenmiştir. Sonuç olarak, Doç. Dr. Esma Reyhan ve Öğr. Gör. Dr. Tülin Bozkurt Cengiz birlikte kaleme aldıkları Eski Çağ Tarihi ve Uygarlığı: El Kitabı adlı kitaplarıyla bu alanda genel bir El/Giriş Kitabı yazmanın zorluklarını aşarak, bana göre, sadece Eskiçağ alanında değil özellikle yeniden yapılandırılan Eğitim Fakültelerinin Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Programı nda okutulan Eskiçağ Tarihi ve Uygarlıkları dersi çerçevesinde Eskiçağ Tarihi ve Uygarlıkları konusunda temel bilgileri genel çerçeveleriyle verecek bir yardımcı ders kitabını bizlere kazandırmışlardır. Yararlı olması dileğiyle [1161]