TÜRK İDARİ YARGI TEŞKİLATI İÇİNDEKİLER Danıştay Bölge İdare Mahkemeleri İdare ve Vergi Mahkemeleri Askerî Yüksek İdare Mahkemesi İDARİ YARGI Yrd. Doç. Dr. Fethullah BAYRAKTAR HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Türk İdari Yargı Teşkilatının Genel Görünümünü, En üst nitelikli yargı ve istişare mekanizması Danıştay'ı, İkinci derece ve temyiz organı Bölge İdare Mahkemelerini, İlk derece mahkemeleri olan İdare ve Vergi Mahkemelerini, Askerî idari uyuşmazlıkların ilk ve nihai karar mekanizması olan Askerî Yüksek İdare Mahkemesini öğreneceksiniz. ÜNİTE 2
GİRİŞ Türk İdari Yargı Teşkilatı, iki yüksek mahkeme, bir birinci derece mahkemesi ve bir de ikinci derece mahkemesi olmak üzere dört tip mahkemeden oluşmaktadır. Türk idari yargı teşkilatı iki yüksek mahkemeden (ikinci derece mahkemeler ve birinci derece görev yapan mahkemelerden) oluşur. İlk ve son derece mahkemesi olan ve askerî idari uyuşmazlıklara bakan askerî yüksek idare mahkemesini hariç tutarsak, idari yargı sistemi idare ve vergi mahkemeleri olarak adlandırılan birinci derece mahkemeleri ve bu mahkemelerin bazı kararlarını temyiz eden ikinci derecede bölge idare mahkemeleri ve en üst nitelikli idari yargı mercii olan Danıştay dan ibarettir. Sivil idari yargı teşkilatlanması 1982 yılında yürürlüğe sokulan üç kanunla düzenlenmiştir. Bunlar 2575 sayılı Danıştay kanunu, 2576 sayılı Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin kuruluşu ve görevleri hakkında kanun ile 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunudur. Böylece idare ve vergi mahkemeleri genel görevli ilk derece mahkemeleri, bölge idare mahkemeleri ikinci derece mahkemeleri ve Danıştay da görevli temyiz yeri ve bazı konularda özel görevli ilk derece mahkemesi olarak yeniden düzenlenmiştir. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ise 1972 tarih ve 1602 sayılı kanuna istinaden kurulan ve özel görev alanı bulunan bir diğer idari yargı merciidir. Şimdi bu idari yargı teşkilatlanmalarına daha yakından bakacağız. DANIŞTAY Danıştay 1982 anayasasının 155. maddesinde yüksek mahkemeler arasında sayılan ve 2575 sayılı Danıştay kanununda ayrıntılı bir şekilde düzenlenen türk idari yargı teşkilatının en üst yargı merciidir. Bununla birlikte anayasanın 155. maddesi Danıştay a ilişkin olarak çeşitli temel ilkelere yer vermiştir. Bu ilkeler kısaca şunlardır: İdari mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idari yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme mercii ve kanunla gösterilen belli davaların ilk ve son derece mahkemesidir. Başbakan ve bakanlar kurulunca gönderilen kanun tasarıları, kamu hizmetleriyle ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında düşünce bildirmek, bakanlar kurulunun tüzük tasarılarını incelemek, idari uyuşmazlıkları çözmek ve kanunla gösterilen diğer görevleri yapmakla görevlidir. Danıştay ın Yapısı Anayasanın 155. maddesi Danıştay ın oluşumu hakkında temel ilklere de değinmiştir. Buna göre danıştay üyelerinin dörtte üçü birinci sınıf idari yargı hakim ve savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından hakimler ve savcılar yüksek kurulu tarafından dörtte biri ise nitelikleri kanunda belirtilen görevliler arasından cumhurbaşkanı tarafından seçilir. Kimlerin Danıştay üyeliğine seçilebileceği Danıştay kanununun 8. maddesinde gösterilmiştir. Buna göre; Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
İdari yargı düzenine uygun bir biçimde Danıştay üyeleri üst düzey bürokrat, akademisyen ve hukukçular arasından seçilmektedir. İdari yargı hâkim ve savcılığı yapanlar, Bakanlık müsteşarlık, müsteşar yardımcılığı, elçilik ve valilik yapmış olanlar, Generallik ve amirallik görevinde bulunanlar, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği, TBMM Genel Sekreterliği yapmış olanlar Genel ve katma bütçeli dairelerde veya kamu kuruluşlarında genel müdürlük veya en az bu derecedeki tetkik ve teftiş kurul başkanlıkları ile düzenleyici ve denetleyici kurumların başkanlıkları görevinde bulunmuş olanlar Yükseköğrenim kurumlarında hukuk, iktisat, maliye, kamu yönetimi profesörlüğü görevi yapmış olanlar Kamu kurum ve kuruluşlarının baş hukuk müşavirliği, birinci hukuk müşavirliği, hukuk hizmetleri başkanlığı ve hukuk işleri müdürlüğü yapmış olanlar Danıştay üyesi seçilebilirler. Bunlardan idari yargı hakim ve savcılarının Danıştay üyeliğine seçilebilmeleri için birinci sınıfa ayrıldıktan sonra en az üç yıl bu görevlerde başarı ile çalışmış olmaları, idari görevden Danıştay üyeliğine seçileceklerin ise yüksek öğrenimi tamamladıktan sonra devlet hizmetinde en az onbeş yıl, yukarıda sayılan görevlerde de en az üç yıl çalışmış bulunmaları ve hakimliğin gerektirdiği ahlak ve seciyeye sahip olmaları şarttır. Danıştay üyelerinin yanı sıra Danıştay da, karar alma sürecine yardımcı olan tetkik hâkimleri ve savcıları bulunurlar. Danıştay genel kurulu Danıştay üyeleri arasından en az dört yıllık tecrübeye sahip bir üyeyi Danıştay başsavcısı olarak seçerler. Danıştay başsavcısı ilk derece mahkemesi sıfatıyla Danıştay da görülen dava dosyaları hakkında görev yapacak savcıları tespit ile görevlidir. Danıştay da görev yapan savcılar ilk derece mahkemesi sıfatıyla Danıştay da görülen dava dosyalarından kendilerine havale olunanları başsavcı adına incelerler ve esas hakkındaki düşüncelerini bildirirler. Tetkik hâkimleri ise beş yıl meslekte hizmet etmiş ve olumlu sicil almış idari yargı hâkimleri arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atanırlar ve Danıştay başkanının, daire ve kurul başkanlarının kendilerine havale ettikleri işleri inceleyerek daire veya görevli kurula gerekli açıklamaları yaparlar. Danıştay, on dördü dava ve biri idari olmak üzere toplam on beş daire ile görev yapmaktadır. Danıştay başkanı, başkan vekilleri ve daire başkanları kendi üyeleri arasından Danıştay genel kurulunca üye tam sayısının salt çoğunluğu ile seçilirler. Bu çerçevede Danıştay ın karar organı olarak şu daire ve kurullardan bahsedilebilir. Danıştay on dördü dava ve biri idari daire olmak üzere toplam on beş daireden oluşur ve şu görevleri yerine getirir: Danıştay kanununun 24. maddesinde belirtilen konular hakkında ilk derece mahkemesi sıfatıyla iptal ve tam yargı davalarına bakmak, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
İdare ve vergi mahkemelerinin kurul olarak verdiği kararları temyiz mercii olarak incelemek. Danıştay ın bir diğer karar organı ise Danıştay başkanı, başsavcı, başkan vekilleri, daire başkanları ve üyelerden oluşan genel kuruldur. Danıştay da; a) kamu hizmetleriyle ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri, b) kanunlarca verilen görevleri, c) Danıştay idari daire ve kurulları arasında çıkacak görev uyuşmazlıklarını, görüşerek gereğince karara bağlayıp veya düşüncesini bildirmekle görevlendirilmiş idari daire başkan ve üyeleriyle diğer dava daireleri başkanlarından oluşan bir idari işler kurulu bulunmaktadır. Danıştay da, İdari davaların ve vergi davalarının ilgili dairelerce temyizi sonrası ilk derece mahkemelerinin direnme kararlarını temyizen incelemek ve Danıştay dava dairelerince ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları temyizen incelemek üzere; idari dava dairelerinin başkanları ile üyelerinden oluşan idari dava daireleri kurulu ve vergi dava dairelerinin başkanları ile üyelerinden oluşan vergi dava daireleri kurulu bulunmaktadır. Bir dairenin kendi kararları ile idari veya vergi dava daireleri kurullarının kendi kararları arasında veyahut da bir daire kararı ile idari veya vergi dava daireleri kurulu kararı arasında ve nihayet bir dairenin kararı ile başka bir dairenin kararı arasında çıkabilecek içtihat ayrılıklarını gidermek ve içtihatları birleştirmek amacıyla Danıştay başkanı, başsavcı, başkan vekilleri, dava daireleri başkanları ve üyelerinden oluşan bir içtihadı birleştirme kurulu da bulunmaktadır. Danıştay ın idari işleyişini düzenlemek ve yönlendirmek amacıyla bir başkanlar kurulu, bir başkanlık kurulu, bir yüksek disiplin kurulu ve bir de disiplin kurulu da görev yapmaktadır. Danıştay ın Görevleri Danıştay bir yüksek mahkeme olması yanında en yüksek danışma ve inceleme birimi olarak da görev yapmaktadır. Bu kapsamda daha önce de ifade ettiğimiz gibi gerek anayasanın 155. maddesinde ve gerekse de Danıştay kanununun 23/a 24 ve 25. maddelerinde düzenlenen yargısal görevleri yerine getirir. İdare mahkemeleriyle vergi mahkemelerince verilen kararların nihai temyiz mercii Danıştay dır. Bunla birlikte şu konulara ilişkin olarak açılan iptal ve tam yargı davalarına bakmak ve karara bağlamak görevi de Danıştay a aittir: Bakanlar kurulu kararları Başbakanlık, bakanlıklar ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının müsteşarlarıyla ilgili müşterek kararnameler Bakanlıklar ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarınca çıkarılan ve ülke çapında uygulanacak düzenleyici işlemler, Danıştay idari dairesince veya idari işler kurulunca verilen kararlar üzerine uygulanan eylem ve işlemler Birden çok idare veya vergi mahkemesinin yetki alanına giren işler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Danıştay yüksek disiplin kurulu kararları ile bu kurulun görev alanı ile ilgili Danıştay başkanlığı işlemleri Tahkim yolu öngörülmeyen kamu hizmetleriyle ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan idari davalar Danıştay tarafından ilk ve son derece mahkemesi olarak karara bağlanır. Danıştay ın danışmanlık görevleri arasında kanun tasarı ve teklifleri hakkında görüş bildirmek ve tüzük tasarılarını incelemek de bulunmaktadır. Anayasanın 155. maddesi ile Danıştay kanununun 1. maddesi gereğince Danıştay merkezi yönetime danışmanlık görevi de yapmaktadır. Danıştay kanununun 23. maddesi bu görevleri şu şekilde sıralamıştır: Başbakanlık veya bakanlar kurulunca gönderilen kanun tasarı ve teklifleri hakkında görüş bildirmek Başbakanlıktan gönderilen tüzük tasarılarını incelemek Kamu hizmetleriyle ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında düşüncesini bildirmek Devlet başkanlığı veya başbakanlık tarafından gönderilen işler hakkında görüşünü bildirmek Danıştay ın danışmanlık görevleri arasındadır. Danıştay birinci dairesi Danıştay ın danışmanlık görevini yerine getirmekle görevlendirilmiştir. Tüm bunların haricinde Danıştay ın içtihatları birleştirme kararları almak ve idari yargı yerleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını karara bağlamak gibi görevleri de bulunmaktadır Bölge İdare Mahkemeleri İdari yargı sistemi içerisinde yer alan Bölge İdare Mahkemeleri, bazı davalar için ilk derece, bazı davalar için ise ikinci derece mahkeme olarak temyiz incelemesi yapmaktadır. Bölge idare mahkemeleri, 1982 tarih ve 2576 sayılı Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin kuruluş ve görevleri hakkında kanunla kurulmuş ikinci derece mahkemeleridir. Bölge İdare Mahkemelerinin kurulmasında bölgelerin coğrafi durumu ve iş hacmi göz önünde bulundurulur. Hâlen çeşitli bölge merkezlerinde görev yapan 28 bölge idare mahkemesi ve yargı çevresinden bahsedebilmekteyiz. Bu mahkemelerin kaldırılmasına veya yargı çevrelerinin değiştirilmesine içişleri, maliye bakanlıkları ile ticaret ve gümrük bakanlığının görüşleri alınarak, adalet bakanlığının önerisi üzerine hâkimler ve savcılar yüksek kurulunca karar verilir. Bölge İdare Mahkemeleri, Bölge İdare Mahkemesi başkanı ile iki üyeden oluşur. Bölge İdare Mahkemesi başkan ve üyeliklerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atama yapılır. Ankara İstanbul ve İzmir Bölge İdare Mahkemeleri başkanlıklarına Danıştay üyeleri atanır. Bunlar: Bölge İdare Mahkemelerinin esas olarak dört görevi bulunmaktadır. İdare ve vergi mahkemelerinde tek hâkimle verilen kararlara ve idari yargılama usulü kanununun 45. maddesinde sayılan konular hakkında verilen kararlara karşı yapılan itirazları incelemek ve kesin olarak hükme bağlamak. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin olarak karara bağlamak İlk derece mahkemelerince verilen yürütmenin durdurulmasına ilişkin kararlara karşı yapılan itirazları karara bağlamak 4483 sayılı memurların ve diğer kamu görevlilerinin yargılanması hakkında kanununun gereğince soruşturma izinleriyle ilgili kararlara karşı yapılan itirazları karara bağlamak şeklinde özetlenebilir. İdare ve Vergi Mahkemeleri İdari yargı alanında 1982 yılında 2576 sayılı kanunla yapılan kapsamlı düzenlemelere kadar Türk idari yargı teşkilatında ilk derece idare mahkemeleri bulunmamakta, bu mahkemelerin görevlerini il ve ilçe idare kurulları yerine getirmekte idi. 1982 tarih ve 2576 sayılı bölge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve vergi mahkemelerinin kuruluş ve görevleri hakkında kanunun yürürlüğe girmesi ile il ve ilçe idare kurullarının yargısal görevlerine son verilmiş, bunların yerine ilk derece mahkemeleri olan idare ve vergi mahkemeleri ihdas edilmiştir. İdare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri bölgelerin coğrafi ve iş yüküne göre iç işleri, maliye ve gümrük bakanlarının görüşü alınarak adalet bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri belirlenir. Hâlen 42 idare mahkemesi ve yargı çevresi ve 34 vergi mahkemesi ve yargı çevresi görev yapmaktadır. Uyuşmazlık konularının genel kural olarak ilk bakılacağı mahkemeler; idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleridir. İdare ve vergi mahkemeleri olağan çalışma yöntemi olarak kurul hâlinde karar vermektedirler. 2576 sayılı kanunun 5. ve 7. maddeleri bazı uyuşmazlıkların idare ve vergi mahkemelerince kurul olarak değil tek hâkimle karara bağlanması imkânını da öngörmüştür. Buna göre: Uyuşmazlık miktarı yirmi beş bin Türk Lirasını aşmayan konusu belli bir parayı içeren işlemlere karşı açılan iptal davaları ile tam yargı davaları idare mahkemesi hâkimlerinin biri tarafından çözümlenebilir. Genel bütçeye, il özel idareleri, belediye ve köylere ait vergi, resim ve harçlar ile benzeri mali yükümler ve bunların zam ve cezaları ile tarifelere ilişkin uyuşmazlıklarla bu konularda 6183 sayılı amme alacaklarının tahsil usulü hakkında kanununun uygulanmasına ilişkin uyuşmazlıklardan kaynaklanan ve toplam değeri yirmi beş bin Türk Lirasını aşmayan davalar vergi mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir. İdare ve vergi mahkemelerinin görevleri 2576 sayılı kanunda düzenlenmiştir. Bu kanunun 5. maddesi idare mahkemelerinin görevlerini 6. maddesi ise vergi mahkemelerinin görevlerini belirtmektedir. İdare Mahkemelerinin Görevleri İdari yargı alanında ilk derece mahkemesi olarak görev yapan idare mahkemeleri kural olarak Danıştay ın, askeri yüksek idare mahkemesinin ve vergi mahkemelerinin görev alanına girmeyen tüm idari uyuşmazlıklarda görevli ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
yetkilidir. 2476 sayılı kanunun 5. maddesine göre idare mahkemelerinin görevli olduğu davalar şunlardır: Kanunlarca başka yargı yerlerinin görev alanına girmeyen idari uyuşmazlıklara karşı açılacak iptal ve tam yargı davaları Tahkim yolu öngörülen imtiyaz ve şartlaşma sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıklar hariç, kamu hizmetlerinden birinin yürütülmesi için yapılan idari sözleşmelerden dolayı taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davalar Diğer kanunlarla verilen işler İdare mahkemelerine çeşitli kanunlarla pek çok görev verilmiştir. Örneğin 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu nun 14. maddesi büyükşehir belediye başkanına büyükşehir meclisinin ısrarı ile kesinleşen kararlar aleyhine idari yargıya başvurabileceği belirtilmiştir. Burada idari yargıdan kasıt kararı veren büyükşehir belediye meclisinin bulunduğu yerdeki idare mahkemesidir. Vergi Mahkemelerinin Görevleri İdari yargı alanında bir ilk derece mahkemesi olan vergi mahkemeleri 2576 sayılı kanunun 6. maddesinde belirtilen görevleri yapmakla yetkilidir. Buna göre vergi mahkemeleri: Genel bütçeye, il özel idareleri, belediye ve köylere ait vergi, resim ve harçlar ile benzeri mali yükümler ve bunların zam ve cezaları ile tarifelere ilişkin davalara bakmak, Yukarıda sayılan konulara ilişkin olarak 6183 sayılı amme alacaklarının tahsil usulü hakkında kanunun uygulanmasına ilişkin davalara bakmak, Diğer kanunlarla verilen işleri yerine getirmekle, görevli kılınmışlardır. Danıştay ın verdiği kararlardan hareketle vergi mahkemeleri ayrıca KDV iadesine ilişkin uyuşmazlıklara, harçlar kanunu uyarınca para cezasının tahsili amacıyla tesis edilen işlemlere, damga vergisinin tahsiline ilişkin işlemlere, vergi ve resimlerin kanuni faizine ilişkin işlemlere de bakmakla görevlidir. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, 1971 12 Mart muhtırası sonrası gerçekleştirilen Anayasa değişiklikleri kapsamında kurulmuş yüksek mahkemedir. Türk idari yargı teşkilatı içerisinde yüksek mahkeme olarak kurgulanmış ve askerî idari meselelere bakmakla görevlendirilmiş bir Askeri Yüksek İdare Mahkemesi bulunmaktadır. 1961 anayasasında 1971 yılında yapılan değişiklikler ile ihdas edilen bu mahkeme asker kişilerle ilgili idari eylem ve işlemlerin yargı denetimini yapmakla görevlendirilmiştir. Bu çerçevede 1972 yıl ve 1602 sayılı kanun çıkartılarak mahkemenin kuruluş ve görevleri düzenlenmiştir. 1981 yılında 2568 sayılı kanun çıkartılmış ve 1602 sayılı kanunda değişiklikler yapılarak askeri yüksek idare mahkemesinin kuruluş ve görevleri daha detaylı düzenlenmiştir. 1982 anayasasının 157. maddesinde Askerî Yüksek İdare Mahkemesi şu şekilde tarif edilmiştir: Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, askerî olamayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile asker kişileri ilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi üyeleri 1602 sayılı kanunun 7. maddesine göre aşağıda sayılan niteliklere sahip kişiler arasından cumhurbaşkanınca seçilir. Buna göre Askerî Yüksek İdare Mahkemesi üyesi olmak için: İki yılını doldurmuş kurmay yarbaylarla albay rütbesinde üç yılını doldurmamış kurmay subaylar, En az yarbay rütbesinde olan birinci sınıf askeri hâkimler, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi üyesi olarak atanabilirler. Askerî hâkim sınıfından olan üyeler bu sınıftan olan başkan ve üyelerinin tam sayısının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterilecek üç aday arasında, hâkim sınıfından olmayan üyeler ise, genelkurmay başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday arasından cumhurbaşkanınca seçilir. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi; iki daire, daire başkanları ile her dairenin kendi üyeleri arasından bir yıl süre için seçeceği biri askerî hâkim biri de bu sınıfta olmayan üyelerden oluşan daireler kurulu, başkan, daire başkanları ve her dairenin en kıdemli birer üyesinden oluşan başkanlar kurulu, genel kurul ve yüksek disiplin kurulundan oluşan bir teşkilatlanmaya sahiptir. Görev Alanı Askeri Yüksek İdare Mahkemesi; asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlere ilişkin uyuşmazlıklara bakmakla görevlidir. 1982 anayasasının 157. maddesi ve 1602 sayılı kanunun 20. maddesi Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin görev alanını: Askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıklar şeklinde ifade etmiştir. 1602 sayılı kanun asker kişilerin kimler olduğuna açıklık getirmiştir. Kanunun 20/2. maddesinde bu durum şöyle tarif edilmiştir: Bu kanunun uygulanmasında asker kişilerden maksat; Türk Silahlı Kuvvetlerinde görevli bulunan veya hizmetten ayrılmış olan subay, askerî memur, astsubay, askerî öğrenci, uzman çavuş, uzman jandarma çavuş, erbaş ve erler ile sivil memurlardır. 1602 sayılı kanunda Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin görev alanına giren işler şu şekilde sayılmıştır: Asker kişiler ve asker kişilerle ilgili işlemler Askeri hizmete ilişkin işlemler. Bu işlemlerin ya da eylemlerin ayrıca askerî makamlarca yapılmış olmasına gerek yoktur. Buna karşılık askerî hizmete ilişkin fakat sivil kişileri ilgilendiren ya da asker kişileri ilgilendiren fakat askerî hizmete ilişkin olmayan işlem ve eylemlerden doğan davalar askerî yüksek idare mahkemesinin görev alanına girmez. Bu düzenlemelere istinaden Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin görev alanının tespitinde şu iki ölçütten bahsedebiliriz: Yapılan işlem ve eylemin asker kişiyle ilgili olması Yapılan işlem ve eylemin askeri hizmete ilişkin olması. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Buradan hareketle Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin görev alanına askerî nitelikteki idari eylem veya işlemlerin bulunması ve bunun asker kişileri ilgilendirmesi koşullarının birlikte gerçekleşmesi neticesi ortaya çıkan uyuşmazlıklar girmektedir. Bu durum Askerî Yüksek İdare Mahkemesi tarafından askeri nitelikteki idari işlemler olarak ifade edilmiştir Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin görev kapsamı 1971 tarihli 1602 sayılı kanunla çizilmiştir. 1602 sayılı kanuna göre ilk ve son derece mahkemesi olarak askerî yüksek idare mahkemesinde açılacak davalar; asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden dolayı; yetki, sebep, şekil, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından bahis ile menfaatleri ihlal edilenler tarafından açılacak iptal davaları, aynı idari işlem ve eylemlerin haklarını ihlal etmesi hâlinde açılacak tam yargı davalarıdır. Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kararları kesindir. Bu kararlara karşı başka bir yargı merciine ya da Danıştay a başvurulamaz. Bu kararlara karşı ancak 1602 sayılı kanunda öngörülen kanun yollarına yani yine bizzat kendine temyize başvurma imkânı bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Özet Türk idari yargı teşkilatı iki yüksek mahkemeden (ikinci derece mahkemeler ve birinci derece görev yapan mahkemelerden) oluşur. İlk ve son derece mahkemesi olan ve askerî idari uyuşmazlıklara bakan askerî yüksek idare mahkemesini hariç tutarsak, idari yargı sistemi idare ve vergi mahkemeleri olarak adlandırılan birinci derece mahkemeleri ve bu mahkemelerin bazı kararlarını temyiz eden ikinci derecede bölge idare mahkemeleri ve en üst nitelikli idari yargı mercii olan Danıştay dan ibarettir. Danıştay bir yüksek mahkeme olması yanında en yüksek danışma ve inceleme birimi olarak da görev yapmaktadır. Bölge idare mahkemeleri ikinci derece mahkemeleridir. İdari yargı alanında ilk derece mahkemesi olarak görev yapan idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri kural olarak Danıştay ın, askerî yüksek idare mahkemesinin ve vergi mahkemelerinin görev alanına girmeyen tüm idari uyuşmazlıklarda görevli ve yetkilidir. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, askerî olamayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile asker kişileri ilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Ödev Türk İdari Yargı Teşkilatının askerî ve sivil ayrımını tartışınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi sivil idare mahkemelerinden değildir? a) Vergi Mahkemeleri b) Bölge İdare mahkemeleri c) İdare Mahkemeleri d) Askeri Yüksek İdare Mahkemesi e) Danıştay 2. Aşağıdakilerden hangisi Danıştay ın görevleri arasında yer almaz? a) İlk derece Mahkemelerin verdiği kararları incelemek b) Yürütme organına danışmanlık yapmak c) Bazı davalara ilk derece mahkemesi olarak bakmak d) Kanunları incelemek e) İçtihatları birleştirme kararı vermek 3. Aşağıdakilerden hangileri Danıştay üyesi seçilemezler? a) Milletvekilleri b) İdari yargı hâkim ve savcılığı yapanlar c) Bakanlık müsteşarlık, müsteşar yardımcılığı, elçilik ve valilik yapmış olanlar d) Generallik ve amirallik görevinde bulunanlar e) Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği, TBMM Genel Sekreterliği yapmış olanlar 4. Aşağıdakilerden hangisi Bölge İdare Mahkemelerinin görevlerinden biri değildir? a) İdare ve vergi mahkemelerinde tek hâkimle verilen kararlara karşı yapılan itirazları incelemek ve kesin olarak hükme bağlamak b) Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin olarak karara bağlamak c) Bakanlar Kurulu kararlarını denetlemek d) İlk derece mahkemelerince verilen yürütmenin durdurulmasına ilişkin kararlara karşı yapılan itirazları karara bağlamak e) Memurların ve diğer kamu görevlilerinin yargılanması hakkında soruşturma izinleriyle ilgili kararlara karşı yapılan itirazları karara bağlamak 5. Hâlen görev yapan kaç Bölge İdare Mahkemesi mevcuttur? a) 18 b) 22 c) 26 d) 28 e) 30 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
6. Kamu hizmetlerinden birinin yürütülmesi için yapılan idari sözleşmelerden dolayı taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davalara bakmakla aşağıdaki hangi mahkemeler görevlendirilmiştir? a) Vergi Mahkemeleri b) Bölge İdare mahkemeleri c) İdare Mahkemeleri d) Askeri Yüksek İdare Mahkemesi e) Danıştay 7. İdare ve vergi mahkemelerince kurul olarak değil tek hâkimle karara bağlanması için belirlenen dava konusu değer aşağıdakilerden hangisidir? a) 10 bin TL b) 15 bin TL c) 20 bin TL d) 25 bin TL e) 30 bin TL 8. Türk idari yargı teşkilatı içerisinde yüksek mahkeme olarak kurgulanmış ve askerî idari meselelere bakmakla görevlendirilmiş mahkeme aşağıdakilerden hangisidir? a) Vergi Mahkemeleri b) Bölge İdare mahkemeleri c) İdare Mahkemeleri d) Askeri Yüksek İdare Mahkemesi e) Danıştay 9. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi hangi yılda oluşturulmuştur? a) 1961 b) 1971 c) 1980 d) 1982 e) 2010 10. Askerî Yüksek İdare Mahkemesine üyeleri hangi kurum seçer? a) Cumhurbaşkanlığı b) Başbakanlık c) TBMM d) Genelkurmay Başkanlığı e) Anayasa Mahkemesi Cevap Anahtarı 1.D, 2.D, 3.A, 4.C, 5.D, 6.C, 7.D, 8.D, 9.B, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Bozkurt, E. (2005). İdare Hukuku ve İdari Yargılama Hukuku, Ankara; Asil Yayınları. Çağlayan, R. (2013). İdari Yargılama Hukuku, 3. Baskı, Ankara; Seçkin Yayınları. Gözler, K. Ve Kaplan, G. (2013). İdare Hukukuna Giriş, 17. Baskı, Bursa; Ekin Yayınları. Gözübüyük, Ş. A. ve Dinçer, G. (1996). İdari Yargılama Usulü, Ankara; Turhan Kitabevi. Kalabalık, H. (2013). İdari Yargılama Usulü Hukuku, 5. Baskı, Konya; Sayram Yayınları. Kayar, N. (2013). İdari Yargı Kuruluş ve İşleyiş, 2. baskı, Ankara; Seçkin Yayınları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14