TÜRKİYE MOBİLYA ENDÜSTRİSİNDE KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN (KOBİ) GELİŞEBİLİRLİK POTANSİYELİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ AN EVALUATION ON GROWTH POTENTIAL OF THE SMALL AND MEDIUM SCALE ENTERPRISES IN TURKISH FURNITURE INDUSTRY Yrd.Doç.Dr.Baki AKSU 1 Prof.Dr.K.Hüseyin KOÇ 2 Ögr.Gör.Devrim KARADEMIR 3 ABSTRACT With its increasingly expanding uses, the furniture industry has become a basic industrial sector in the world, especially in the developed countries, and it represents 2 % of the total labour and 2 %to 4 % of the total production. The global foreign trade of furniture was around 100 billion USA Dollar in 1998. Though it has been growing fast, the furniture industry in Turkey is far from the level in the developed countries. About the Turkish furniture industry, % 99 of which consists of small and medium scale enterprises, just like all the other industries, there is very little necessary data to be able to make accurate evaluations. The current conditions in the small and the medium scale enterprises have been neatly described by this study. It tries to offer solutions to the problems, analyze the competition opportunities and shed light for future s studies by eliminating inadequate data. It is the first study in the field since there has not been such research which covers the whole country except for the regional ones. Also, this project is supplementary to the studies carried out by the researchers on the large-scale enterprises, the whole industry is analyzed. The data in the research has been obtained through a survey consisting of a total of 34 questions, 33 cloze and 1 open-ended. The questionnaires have been filled in using the face-to-face method by the assigned university staff in the predetermined cities. The survey results have been statistically examined through SPSS (Statistical Package for the Social Sciences). Key words: furniture industry, small and medium scale furniture enterprises. 1 Beykoz Lojistik Meslek Yüksekokulu bakiaksu@beykoz.edu.tr 2 İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi hkoc@istanbul.edu.tr 3 Ordu Üniversitesi Mesudiye Meslek Yüksekokulu karademird@hotmail.com 3378
ÖZET Giderek genişleyen kullanım alanıyla dünyada özellikle gelişmiş batı ülkelerinde temel bir endüstriyel dal haline gelen mobilya endüstrisi, bu ülkelerin gayri safi yurt içi hâsılalarının %2 sini, işgücünün %2,2 sini ve üretim değerinin de %2-4 ünü temsil eder hale gelmiştir. 1998 yılı değerleri ile dünya mobilya dış ticareti 100 milyar dolar civarında gerçekleşmiştir. Türkiye ölçeğinde de hızlı bir gelişim gösteren mobilya endüstrisi henüz gelişmiş ülkelerin yakaladığı durumdan çok uzaklardadır. Yaklaşık %99 u küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşan Türkiye Mobilya Endüstrisinde tüm endüstrilerde olduğu gibi sağlıklı değerlendirmeler yapabilmek için veri eksikliği vardır. Çalışma ile küçük ve orta ölçekli mobilya işletmelerinin bugünkü durumunu net olarak ortaya konulmuştur. Sorunlarına ilişkin çözüm önerileri geliştirilmiş, rekabet olanakları irdelenmiş, veri eksikliği sorunu giderilerek gelecekte yapılacak çalışmalara ışık tutulmaya çalışılmıştır. Bugüne kadar bölgesel çalışma dışında Türkiye nin genelini kapsayacak böyle bir çalışmaya rastlanılamadığından alanında ilk çalışma olduğu söylenebilir. Ayrıca projede görevli araştırmacıların büyük ölçekli işletmelere özgü olarak yaptıkları araştırmaları tamamlayıcı bir çalışma olmuş ve endüstrinin hemen hemen tümü incelenebilmiştir. Araştırmada veriler, 33 u kapalı, 1 i açık uçlu olmak üzere toplam 34 sorudan oluşan bir anket çalışması ile elde edilmiştir. Anketler projede görev alan öğretim elemanları ile belirlenen illerde gelişigüzel gidilen iş yerinde ve yüzyüze yöntemiyle doldurulmuştur. Anket sonuçları SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) ortamına aktarılarak istatistiksel değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Anahtar kelimeler: Mobilya Endüstrisi, küçük ve orta ölçekli mobilya işletmeleri. 1. GİRİŞ Değişimin çok boyutlu ve hızlı bir şekilde yaşandığı, rekabetin yoğunlaştığı ve belirsizliklerin arttığı, küreselleşmenin her alanda etkili olduğu günümüzde işletmeler içinde fırsatlar ve riskler artmaktadır. Çağın değişen şartlarına ve yeniliklerine hızla uyma yeteneğine sahip olan küçük ve orta büyüklükteki işletmeler (KOBİ ler) toplumun üretken potansiyelinin ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamaktadır. Gerçekten KOBİ'ler, bir ülkenin sosyo-ekonomik yapısı çerçevesinde; istihdam hacminin artırılması, gelir dağılımının daha dengeli biçimde gerçekleştirilmesi, rekabetin ve sosyal barışın korunması, sanayileşme ve endüstrideki birçok iş koluna kalifiye eleman yetiştirilmesi, sağlıklı kentleşme ve bölgelerarası dengesizliklerin giderilmesi gibi birçok işlevin yerine getirilmesinde önemli katkılar sağlamaktadır (Yücel, 2007). Bu işletmeler genel olarak, daha az yatırımla daha çok üretim ve ürün çeşitliliği sağlama, daha düşük yatırım maliyeti ile istihdam olanağı yaratma, ekonomik dalgalanmalardan daha az etkilenme, talep değişiklerine daha kolay uyum gösterebilme ve teknolojik yeniliklere daha yatkın olma gibi özelliklere sahiptirler (Gündoğdu vd., 2007). Özellikle, 1970 li yıllardan itibaren KOBİ lerin dünya ekonomisinde önemli rollerinin olduğu önemle vurgulanmaktadır. Küçük ve esnek yapıları ile KOBİ'ler dünya'da sanayinin ciddi bir bölümünü oluşturur hale gelmişlerdir. ABD, Japonya ve Avrupa Birliği ülkeleri KOBİ'leri, ekonomik gelişmelerinin arttırılmasında önemli bir araç olarak görmektedirler 3379
(Oktay ve Güney, 2002). Toplam işletme sayısı ve istihdamdaki büyük paylarından dolayı KOBİ ler Türkiye ekonomisinde de önemli bir role sahiptir. Dünya ekonomisinde işletmelerin yaklaşık %95 ini KOBİ ler oluşturmaktadır. Bu işletmeler toplam istihdamın %66 sını, toplam üretimin de %55 ini karşılamaktadır (KOSGEB, 2004). Ülkemizde KOBİ lerin sayısı hizmet sektörü de dâhil olmak üzere, tüm işletmelerin sayısının % 99,8 idir. Bu işletmeler toplam istihdamın % 76,7 sini oluşturmaktadır. KOBİ yatırımlarının, toplam yatırımlar içindeki payı % 38 e ulaşmakta ve toplam katma değerin % 26,5 i yine bu işletmelerce yaratılmaktadır. KOBİ lerin toplam ihracat içindeki payları, yıllar itibarıyla değişiklik göstermekle beraber, ortalama % 10 oranında gerçekleşmekte ve bu kesimin toplam banka kredileri içindeki payı % 5 in altında seyretmektedir (DPT, 2004). Ülkemizde birçok kurum tarafından farklı şekilde KOBİ tanımı yapılmıştır. Avrupa Birliği düzenlemelerine uyumlaştırılması amacıyla, Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından hazırlanmış 18.11.2005 tarihli Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Bu tanıma göre; 1-9 çalışanı ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu bir milyon Türk Lirasını aşmayan çok küçük ölçekli işletmeler mikro, 10-49 çalışanı ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosu beş milyon Türk Lirasını aşmayan işletmeler küçük, 250 kişiden az çalışanı ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilânçosu yirmi beş milyon Türk Lirasını aşmayan işletmeler orta büyüklükteki işletmelerdir (http://www.eximbank.gov.tr). Çalışmada bu tanımlama esas alınmıştır. 1.1. Dünya da ve Türkiye de Mobilya Endüstrisindeki Gelişmeler Yılın ortalama 335 gününü evlerinde geçiren insanlar için mobilya çok özel bir öneme sahiptir. Rahat ve konforlu yaşamın gereği olarak önümüzdeki yıllarda mobilyaya duyulan gereksinim giderek artacaktır. Dünyada 2004 yılında 221,5 milyon Avro luk üretim yapılmıştır. AB mobilya endüstrisi 95,5 milyon Avro ile bu üretimin % 43,1 ini gerçekleştirmiş olup dünyada en büyük üretici konumundadır. AB yi 57,1 milyon Avro luk üretimle NAFTA Bölgesi (ABD, Kanada ve Meksika) izlemiştir. Çin ve Japonya nın önderliğindeki Asya Bölgesi ise 51,5 milyon Avro luk üretim yapmıştır. Üçte ikisi Brezilya tarafından olmak üzere Latin Amerika ülkelerinin 5 milyon Avro yu aşan üretimleri vardır. Toplam üretimin yaklaşık 4/3 ü üretici ülkelerde tüketiciye sunulurken 4/1 i uluslararası ticarete konu olmaktadır. Bu rakam dünya toplam mal ihracatının %1 i dir. Görüldüğü gibi uluslararası ticari ilişkiler gün geçtikçe yoğunlaşmakta iç piyasaya yönelik üretim yanında ağırlıklı olarak ihracata yönelim söz konusu olmaktadır (www.ec.europa.eu, www.furnitureglobal.com, www.ueanet.com, Yeniçeri, 2005, www.mobilyaonline.net). Türkiye imalat sanayi içerisinde yer alan orman ürünleri ve mobilya endüstrisi işletmeleri KOBİ'lerin faaliyet gösterdiği üçüncü önemli endüstridir (Yeniçeri, 2005). İşyeri sayısı itibarıyla % 25 düzeyinde bir ağırlığa sahiptir. İstihdam oluşumunda ise % 10 luk payı elinde bulundurmaktadır (Akyüz vd., 2002; Koç ve Aksu 2000). İşyeri ve istihdam alanında sahip olunan bu yüksek değerler, ekonomik kalkınma ve büyüme rakamları içerisinde istenilen boyutlara taşınamamaktadır. Endüstri işletmeleri, değişik problemler nedeni ile dış piyasalara yeterince açılamamakta ve sahip olunan potansiyel güçlerini ülke kalkınmasına yönlendirememektedir (Cındık ve Akyüz,1998). Bazı dönemlerde başarılı grafikler gösterebilmektedir. Örneğin 2003 yılının en iyi ikinci ihracat rakamını yakalayan endüstrisi olabilmiştir. Türkiye Orman Ürünleri Endüstrisi 4 alt endüstri dalından oluşmakta olup, işletme sayıları itibariyle mobilya endüstrisi yaklaşık %50 lik payı ile diğer alt endüstriler içerisinde en büyük payı oluşturmaktadır. Ayrıca, son yıllarda gelişmiş endüstrilerle rekabet edebilecek 3380
işletmeler mobilya endüstrisinde görülebilmektedir. Mobilya endüstrisi, işletme sayısı yanında, yarattığı katma değer, işgören istihdamı açısından da diğer alt endüstri dallarına göre de en büyük payı oluşturmaktadır. Mobilya endüstrisinin, toplam imalat sanayi üretimi içindeki payı % 1,3 tür. Genelde çoğu geleneksel yöntemlerle çalışan atölye tipi, küçük ölçekli işletmelerin ağırlıkta olduğu bir endüstridir (Koç ve Aksu 2000). Buna karşın özellikle son 15-20 yıl içinde küçük ölçekli işletmelerin yanı sıra orta ve büyük ölçekli işletmelerin sayısı artmaya başlamıştır. İlk 500 şirket içinde orman ürünleri ve mobilya endüstrisi işletmelerinin 2002 yılından sonra ani bir sıçrama yaptığı gözlenmektedir (Çağlar, 2006). 30 un üzerinde yabancı sermayeli firma mevcuttur. Mobilya Endüstrisi, işyeri sayısı ve yarattığı istihdam ile önemli bir endüstri dalı olmasına ve orman ürünleri endüstrisi ihracatının en büyük kısmını oluşturmasına karşın genel ihracatımız içindeki payı oldukça düşüktür. Devlet Planlama Teşkilatı verilerine göre 2003 yılındaki üretim miktarı 1998 fiyatlarıyla 261.000 YTL dir. Türkiye de mobilya endüstrisi, pazarın yoğunlaştığı ve/veya orman ürünlerinin yoğun olduğu belirli bölgelerde toplanmıştır. Önemli üretim bölgelerinin toplam üretimdeki payları sırasıyla; Ankara %30, İstanbul %18, İzmir %9, Adana %9, Bursa %6, Eskişehir %4 ve Kayseri %5 tir. Kayseri ili son yıllarda önemli gelişme göstermektedir. DİE verilerine göre, Kayseri de firma başına 11,5 kişi istihdam edilmektedir. Bu rakam Türkiye ortalamasının çok üzerindedir. Firma başına düşen eleman sayısının yüksekliği de Kayseri nin büyük ölçekli, fabrikasyon tarzda üretim yapan, firmaların yoğunlaştığı bir bölgemiz olduğunu göstermektedir (Yeniçeri, 2005; Yeniçeri, 2007; Koç ve Aksu, 2000). 2. AMAÇ Yaklaşık %99 u küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşan Türkiye Mobilya Endüstrisinde tüm endüstrilerde olduğu gibi sağlıklı değerlendirmeler yapabilmek için veri eksikliği vardır. Bu çalışmanın önemli amaçlarından biri, veri eksiğinin giderilmesine katkıda bulunmak ve AB ne tam üyelik müzakerelerinin başladığı bu günlerde endüstrinin durumunu daha net olarak ortaya koyabilmektir. Çalışma ile ayrıca; insan kaynağı, teknoloji, sermaye, pazarlama, üretim vb. konularda yaşadıkları temel sorunlar ve bu sorunların gelişebilirlikleri üzerindeki etkileri anlaşılmaya çalışılacaktır. 3. MATERYAL VE METOT Türkiye Mobilya Endüstrisi İşletmelerinin sayısı 29.531, küçük ve orta ölçekli mobilya işletmesi (çalışan sayısı 250 den az) sayısı 29.531 dir. Bu sayının %82,1 i (24.254) si 19 ilde bulunmaktadır (Koç ve Aksu, 2000; DİE, 2002). Bu nedenle araştırma evrenini 19 ilde yoğunlaşan küçük ve orta ölçekli mobilya işletmeleri oluşturmaktadır. Yazıcıoğlu ve Erdoğan nın (2004) geliştirdiği tabloya göre 0.05 örnekleme hatasına göre 25.000 topluluk içinde 378 işletmeye ulaşmak yeterlidir. Örnekleme hatasını azaltabilmek adına toplam 441 işletmeye anket uygulanmıştır. İllerdeki örneklem, o ildeki işletme sayılarının 0.01 inden az olmamak üzere gelişigüzel örnekleme metoduyla belirlenmiştir (Arlı ve Nazik, 2001). Araştırmada temel veri toplama aracı olarak anket tekniğinden yararlanılmıştır. Araştırmacılar tarafından sistematik bir yapıda hazırlanmış ve pilot sonuçları alınarak düzeltmeleri yapılmış 33 ü kapalı, 1 i açık uçlu sorudan oluşan bilgi toplama formlarıyla yüz yüze uygulama yapılmıştır. Böylelikle, gözlem yapma olanağının yanında mülakat yöntemiyle desteklenmiştir. Söz konusu iller sırayla; İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Kayseri, Eskişehir, Adana, Hatay, Samsun, Antalya, Sakarya, Kocaeli, Konya, Trabzon, İçel, Aydın, Gaziantep, Manisa ve 3381
Balıkesir dir. İllerin en düşüğünün payı tüm mobilya işletmelerinin %1 idir (Koç ve Aksu, 2000; DİE, 2002). Anket sonuçları SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) ortamına aktarılarak istatistiksel değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Çalışmada frekans ve yüzde dağılımı yöntemi yardımı ile katılımcıların kendilerine yöneltilen sorulara yönelik verdikleri cevapların sıklık düzeyleri araştırılmıştır. Bu amaçla, katılımcıların yargılara katılım dereceleri evet ve hayır olmak üzere, farklı kalıplarda açık ve kapalı uçlu sorularla değişkenler arasında ilişki analizleri yapılmıştır. Bilgi toplama formlarındaki verilerin değerlendirilmesinde, nitel değerlendirmeler ikili, ya da çoklu sıralı değerlendirmelerle sayısallaştırılmıştır (Özdamar, 2004 1.ve 2.cilt). 4. BULGULAR 4.1. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Genel Yapı Çizelge 1 den de görüldüğü üzere Marmara Bölgesi ve İç Anadolu Bölgesi mobilya işletmelerinin yoğun olarak bulunduğu bölgedir. Bu bölgeler içerisinde İstanbul, Bursa, Ankara ve Kayseri illeri yer almaktadır. İstanbul, Ankara, Bursa ve İzmir illerinde anket uygulanan işletme sayısı örnek büyüklüğünün %10 unun üzerindedir. Bahsedilen iller mobilya işletmelerinin yoğun olarak bulunduğu illerdir. Çizelge 1: Mobilya İşletmelerinde Genel Yapı Yanıtlar Sıklık % Marmara Bölgesi 161 36,5 İç Anadolu Bölgesi 113 25,6 Araştırmaya katılan işletmelerin bölgelere Ege Bölgesi 72 16,3 göre dağılımı Akdeniz Bölgesi 60 13,6 Karadeniz Bölgesi 27 6,2 Güneydoğu Anadolu Bölgesi 8 1,8 Okur-Yazar 2 0,5 İlköğretim 247 56,0 Ortaöğretim 66 15,0 Anketi yanıtlayanların eğitim durumları Endüstri ile ilgili mesleki 58 13,2 lise Yükseköğretim 68 15,3 1 9 Kişi 302 68,5 İşletmelerde çalışan sayıları 10 49 Kişi 136 30,8 50 250 3 0,07 Küçük sanayi sitesi 395 89,6 Organize sanayi bölgesi 25 5,7 İşletmelerin bulundukları yerler Serbest bölge 9 2,0 Şehir içinde mahalle arası 7 1,6 Yerleşim yeri 4 0,9 İşletmelerin üretim yaptıkları yerdeki alt yapının yeterliliğine ilişkin görüşleri Şehir dışı anayol üzeri 1 0,2 Evet 134 30,4 Hayır 301 68,2 Yanıtlamayan işletme 6 1,4 3382
Anketi yanıtlayanların büyük bölümünün işletme sahibi olduğu ve bunların yarıdan fazlasının ilköğretim okulu mezunu olduğu görülmektedir. Bu sonuç mobilya endüstrisi işletmelerinin yaklaşık %99 unun küçük ve orta ölçekli işletme olmasıyla alakalıdır. İşletmelerin büyümesiyle profesyonel yöneticilere daha fazla yer verdikleri ve doğal olarak eğitim düzeyinin de aynı şekilde arttığı bilinmektedir. Mobilya endüstrisinde işletmelerin hemen hemen tamamının mikro ve küçük işletme durumunda olması nedeniyle anket uygulanan işletmelerin büyük bölümü (%68,5 i) 1-9 arasında işgören çalıştıran işletmelerden oluşmaktadır. İşletmelerin büyük bölümü illerde küçük sanayi sitelerinde kurulmuşlardır (%89,6) ve %68,2 si bulundukları ortamdan memnun değildir. Mobilya işletmelerinin çok büyük bölümü 1981-2000 yılları arasında kurulmuştur. Bu tarihe kadar kurulan işletmeler genellikle marangozhane olarak isimlendirdiğimiz ve ahşap kapı - pencere imal eden işletmelerdir. Bu yıllardan sonra ise ahşap pencerelerin yerini yavaş yavaş PVC pencerelerin almasıyla birlikte marangozhaneden mobilya işletmelerine geçiş başlamıştır. Yine bu yıllarda mobilyaya olan talebin artması, yeni mobilya işletmelerinin açılmasını hızlandırmıştır. 4.2. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Çalışan Personelin Nitelikleri Mobilya işletmelerinin gelişmesinde oldukça önemli rol oynadığına inanılan teknik personelin varlığı sorgulanmıştır. Bilindiği üzere mobilya endüstrisi işletmeleri için; 4 yıl süreli eğitim gören Orman Endüstri Mühendisleri, Ağaç işleri Endüstri Mühendisleri (Hacettepe Üniversitesine bağlı Fakülte Öğrenci alımını durdurdu) ve Teknik Eğitim Fakültelerinin Mobilya ve Dekorasyon Öğretmenliği Programları bulunmaktadır. Meslek Elemanı düzeyinde 2 yıl süreli eğitim veren 1 i Ağaç İşleri 56 sı Mobilya ve Dekorasyon olmak üzere 57 adet Meslek Yüksekokulu Programı vardır (Koç vd.2007). Uzun yıllardır Meslek Liselerinin Mobilya ve Dekorasyon Programlarında da teknisyen düzeyinde eleman yetiştirilmektedir. İşletmelerin sadece %12,7 sinde mühendis ya da öğretmen, %15,6 sında 2 yıl süreli mesleki eğitim gören meslek elemanı bulunmaktadır. İşletmelerin ancak yarısında meslek lisesi düzeyinde teknik elemana rastlanmaktadır. Bu oranlar işletmelerimizin geleceği açısından biraz düşündürücüdür. 4 yıllık eğitim gören elemanların işletmelere maliyeti fazla gelmektedir diye bir yakınma olsa da meslek elemanı düzeyinde elemanın oransal azlığı dikkat çekmektedir. İşletmelerin %55,6 sı teknik eleman ihtiyacı içerisindedir. Bu ihtiyacın daha ziyade 2 yıllık önlisans eğitimi alanında yoğunlaştığı görülmektedir Araştırmanın topluluğu işletmelerin çok büyük bölümünün mikro ve küçük ölçekli işletmeden oluştuğu dikkate alındığında bu isteğin normal olduğu söylenebilir. Nitelikli eleman ihtiyacı içerisinde bulunan işletmelerimiz bunca eğitim veren okul ve mezun olmasına karşın hala kalifiye eleman bulmada zorluk çektikleri anlaşılmaktadır. Eleman bulmada zorluk yaşayan işletmelerin oranı, %82,3 ile oldukça yüksek düzeydedir. Bu hem ilgili eğitim kurumları hem de işletmeler açısından üzerinden düşünülmesi gereken önemli bir durumdur. 3383
4.3. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Endüstriyel Gelişmeleri Takip Olanakları Küçük ve orta ölçekli işletmelerin gelişimlerini daha hızlı yapabilmeleri için endüstrideki gelişmeleri daha yakından takip etmeleri gerekmektedir. İçine kapanık işletmelerin dışarıda olup bitenlerden haberinin olması zordur. Bu amaçla birkaç soru ile durum öğrenilmeye çalışılmıştır (Çizelge 2). Çizelge 2: Mobilya İşletmelerin Endüstriyel Gelişmeleri Takip Edebilme Olanakları İşletmelerin; Yanıtlar Sıklık % Evet 303 68,7 Endüstrideki gelişmeleri takip edebilme Hayır 133 30,2 olanakları Yanıtlamayan işletme 5 1,1 Son 5 yılda makine alabilme durumları Evet 205 46,5 Hayır 236 53,5 Finansman sorunu 89 43,8 Gerek duymuyoruz 51 25,1 Son 5 yılda makine alamama nedenleri Diğer 63 31,0 Yanıtlamayan işletme 2 0,1 Toplam 205 100,0 İşletmelerin %68,7 si endüstride olan gelişmeleri yakından takip edebilme olanağına sahiptir. Soruya yanıt veren 436 işletmenin 303 ü evet yanıtı vermiştir. İşletmelerin %36,1 sı yurtiçi fuarlara katılarak, %32,1 si mesleki dergilerle, %21,3 ü de internetten yararlanarak gelişmeleri takip etmektedirler. Yurtdışı fuarlara katılanların oranı ise, evet yanıtı veren işletmelerin %5,1 i düzeyinde kalmaktadır. İşletmelerin %46,5 i son 5 yılda makine satın alabildiğini ifade etmektedir. Makine alamayan işletmeler makine alamama nedenlerinin başında finansman sorununu göstermektedir. Bu endüstride gelişmişliğin en önemli göstergelerinden biri işletmelerin NC ve CNC makinelere sahip olabilme durumudur. Ancak, işletmelerin sadece %31,5 inde NC, %7,5 inde ise CNC makine vardır. İşletmelerin büyük bir bölümü (%66 sı) 1 ile 3 yıl arasında NC makine satın alabilme olanağından % 63 ü de CNC makine alabilme olanağından yoksun gözükmektedir. İşletmelerin %33,5 i bilgisayar, %26,8 i internet, %14,3 ü e-posta, %8,3 ü on-line bankacılık hizmetlerinden yararlandığını beyan etmektedir 4.4. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Finansal Gelişmeler Küçük ve orta ölçekli işletmeler için en büyük sorunun finansman sorunu olduğu artık genel kabul gören bir gerçektir. Bu sorun araştırma sırasında özellikle dile getirilmiştir. Finansman sorunun çözmek için birtakım olanakların olduğu da bilinmektedir. İşletmelerin bu olanaklardan nasıl ve ne ölçüde yararlanabildikleri sorgulanmıştır (Çizelge 3). 3384
Çizelge 3: Mobilya İşletmelerinin Kredi Kullanabilme Durumları İşletmelerin; Yanıtlar Sıklık % Evet 68 15,4 Kredilerden yararlanabilme olanakları Hayır 370 83,9 Yanıtlamayan işletme 3 0,7 Evet 4 0,9 Teşviklerden yararlanabilme olanakları Hayır 434 98,4 Yanıtlamayan işletme 3 0,7 Evet 30 6,8 KOSGEB desteğinden yararlanabilme olanakları Hayır 408 92,5 Yanıtlamayan işletme 3 0,7 İşletmelerin %84 üne yakın kesimi kredi olanaklarından yararlanamamaktadır. Bu nedenle, devletin özellikle kalkınmada öncelikli yöreler için verdiği teşviklerden de yararlanabilme olanağı neredeyse hiç olmamıştır. İşletmelerin sadece %1 ine yakın kesimi teşviklerden yararlandığını ifade etmektedir. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Destekleme Birliği nin (KOSGEB) öncelikli amacı bu ölçekte işletmelerin gelişimlerini hızlandıracak projelerde işletmeleri desteklemektir. Ancak işletmelerin %92,5 i KOSGEB desteklerinden yararlanamamış durumdadır. 4.5. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Üretim Sorunları İşletmelerin üretimde yaşadıkları temel sorunların başında nitelikli eleman yetersizliği gelmektedir (%23,1). Bunu %18,4 ile finansal yetersizlik, %17 ile pazar sınırlılığı izlemektedir. Bunların dışında makine ve tesisata bağlı sorunlar, işçi ücretlerinin pahalılığı ve hammadde ve yardımcı malzemelere bağlı sorunların da olduğu görülmektedir (Çizelge 4). Çizelge 4: Mobilya İşletmelerinde Üretim Sorunları İşletmelerin; Yanıtlar Sıklık % Nitelikli eleman yetersizliği 3093 23,1 Finansal kaynak kısıtlılığı 2457 18,4 Pazar sınırlılığı 2268 17,0 Makine ve tesisata bağlı yetersizlik 1589 11,9 İşçi ücretlerinin pahalı olması 1551 11,6 Hammadde ve yardımcı malzemelere bağlı Üretim sırasında yaşadıkları temel sorunlar 1258 9,4 sorunlar Kredi faizlerinin yüksekliği 694 5,2 Enerjinin pahalı olması 307 2,3 Herhangi bir sorun yok 131 1,0 Diğer 14 0,1 Toplam 13362 100,0 İşletmelere ürettikleri ürünlerini pazarlarken sorun yaşayıp yaşamadıkları sorusu yöneltilmiştir. Sorun yaşayanların oranı %18,8 ile düşük düzeydedir. Ancak kısmen diyen işletmelerin oranının %43,5 düzeyinde olması yinede dikkate değer bazı sorunların yaşandığını göstermektedir. 3385
4.6. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Dış Ticaret Yapabilme Olanakları Küçük ve orta ölçekli işletmelerin büyük ölçekli işletmeler kadar dış ticarete açık olamadıkları bilinen bir gerçektir. Gerçekten örgütlenmeleri bu amaca yönelik olamadığından ihracat yapabilme olanakları kısıtlıdır. Birkaç soruyla işletmelerin dış ticarete bakışları öğrenilmeye çalışılmıştır (Çizelge 5). İşletmelerin sadece %10 luk bölümü ihracat yapabilmektedir. İhracat yapamadıkları gibi, dış ticaretle ilgili talepler konusunda %86,8 i bilgisizdir. İşletmelerin ihracat yapamama nedenlerine ilişkin verdikleri yanıtlar incelendiğinde finansman yetersizliğinin %22,3 ile öncelikli neden olduğu, bunu sırayla dış pazarlara yabancılık %21,7, kapasite yetersizliği %15,5, teknolojik yapıdaki yetersizlik %14,5 ve eleman ve organizasyon eksikliği %12,8 vb. nedenlerin izlediği saptanmıştır. Dış talebin yokluğu, fiyat ve kalite açısından rekabet edememe ve tasarım problemleri de belirtilen nedenler arasında yer almaktadır. Çizelge 5: Mobilya İşletmelerin İhracat Yapamama Nedenleri İşletmelerin; Yanıtlar Sıklık % Finansman yetersiz 2142 22,3 Dış pazarlara yabancılık 2085 21,7 Kapasite yetersiz 1486 15,5 Teknoloji yetersiz 1388 14,5 İhracat yapamama nedenleri Eleman ve organizasyon eksikliği 1226 12,8 Dış talep yok 789 8,2 Fiyat ve kalite açısından rekabet edememe 366 3,8 Tasarım problemleri 105 1,2 Toplam 9587 100,0 4.7. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Geleceğe İlişkin Öngörüleri Küçük ve orta ölçekli işletmeler ekonominin ve dolayısıyla endüstrinin vazgeçilmez unsurlarıdır. Bu nedenle geleceğe ilişkin beklentilerinin olması önemlidir. İşletmelerin %70 e yakın bölümünün geleceklerine güvenle bakamadığı anlaşılmaktadır. Bu sonuç endüstrinin geleceği açısından dikkate alınması gereken bir olgudur. Bazı gelişmeler örgütlü olmakla daha hızlı elde edilebilir. Örneğin tek başına zor gerçekleştirilebilen ihracat, örgütlenmeyle daha kolaylıkla gerçekleştirilebilir. Ortak çalışma kültürünün oldukça yetersiz olduğunu bildiğimiz toplumumuzda ne yazık ki mobilya işletmelerinin de örgütlenme adına bir şey yapmadıkları anlaşılmaktadır. İşletmelerin %78,9 unun örgütlenme ve ortak çalışma adına herhangi bir çalışma içerisinde olmadığı görülmektedir. Anketi değerlendiren işletme sahipleri ve yöneticiler işletmelerin gelişmesindeki engelleri; Finansal sıkıntı (%30.3), pazar sıkıntısı (%19,6), kalifiye eleman eksikliği %12,8 şeklinde sıralarken, örgütlenememeyi ve 8 yıllık eğitimin çıraklık eğitimini bitirmesini, piyasalara olan güvensizliği ve meslek odalarının yetersizliği vb. sorunlara da bağlamaktadır. 3386
5. SONUÇ ve ÖNERİLER Mobilya Endüstrisi işletmelerinin %82,1 ü 19 ilde faaliyet göstermektedir. Mobilya endüstrisinin gelişimine yönelik düzenlemelerin öncelikle bu illerde başlatılması yararlı olabilecektir. Çalışmada daha sağlıklı verilere ulaşabilmek amacıyla anket soruları özellikle üst düzey yöneticilere ve işletme sahiplerine yöneltilmiştir. 441 işletmenin 272 sinde işletme sahibinden, 89 unda işletmede profesyonel yöneticiden yanıt alınarak istenen başarı yakalanabilmiştir. Mobilya endüstrisinde işletme sahiplerinin büyük bölümünün ilköğretim mezunu olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle endüstride usta çırak ilişkisi ile büyümüş insanların yoğunlukta olduğunu söylenebilir. İşletmelerin yaklaşık %90 ı alt yapının tamamlandığı düşünülen küçük sanayi sitelerinde yer almaktadır. Ancak işletmelerin %68,3 nün alt yapı yetersizliğinden bahsetmesi anlamlıdır. O takdirde küçük sanayi sitelerinin bu anlamda yeniden gözden geçirilmesi ve yeniden yapılandırılması yararlı olacaktır. Küçük ve orta ölçekli mobilya işletmelerinde arzulanan düzeyde mesleki eğitim görmüş mühendis, tekniker ve teknisyen düzeyinde eleman bulunmamaktadır. Buna karşın işletmelerin yaklaşık %57 si teknik eleman ihtiyacı içerisindedir. Teknik eleman ihtiyacının tekniker düzeyinde olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle, 2 yıllık eğitim veren meslek yüksekokullarının önemi artmaktadır. Ne var ki, mezun olan kişiler bu alanda çalışmak istememektedir. Bu nedenle işletmelerin %82,3 ü eleman bulmada sıkıntı çekmektedir. İşletmelerimizin yaklaşık %69 u endüstride olan gelişmeleri çoklukla yurtiçi fuarlara katılarak, mesleki dergilere abone olarak ve internet olanaklarından yararlanarak takip edebilmektedir. Endüstride teknolojinin hızlı artışı NC ve özellikle CNC makinelerin çeşidinin artışını da beraberinde getirmiştir. Bu durum verimlilik artışına ve imalatta hatanın azalmasına yol açmaktadır. Ancak endüstrideki duruma bakıldığında işletmelerin %68,5 inde NC, %91,4 ünde CNC makine bulunmamaktadır. İşletmeler işlerin devamlılık göstermemesini ve finansman sorununu buna neden olarak göstermektedirler. Sonuç olarak orta vadede bu türde bir makine alma arzularının olmaması klasik üretim yapısının bir süre daha devam edeceği şeklinde yorumlanabilir. Endüstrinin gelişiminde en büyük engel olarak görülen finansman sorunun çözümü için bazı olanakların varlığı bilinmektedir. Bu olanaklar arasında örneğin; kredi temini, teşviklerden yararlanma, makinelerin satın alınması yerine kiralanması, endüstrinin gelişimini destekleyen bir takım kurumlarla işbirliği, endüstrideki diğer firmalar ile işbirliğine gidilmesi, meslek odalarının önderliğinde ortak pazarlara ulaşılması vb. sayılabilir. Ancak, işletmelerimizin %84 üne yakın bölümü kredi olanaklarından, %98 i teşviklerden yararlanamamaktadır, %93 üne yakın bölümü de endüstrinin gelişimi için büyük destekler sağlayan KOSGEB ile iletişime geçememektedir. Bunun nedenleri irdelendiğinde kredi şartlarının ağırlığı, teşviklerin ne olduğu ve hangi şartlarda verildiğinden yeterince bilgileri olamadığı, KOSGEB gibi kurumların varlığından dahi haberleri olmadığı, makine kiralamaya yönelik bilgilerinin yetersizliği, endüstride güven ortamı olmadığı için işletmelerin birbirleriyle örgütlenme yolunu denememeleri ve meslek odalarının uygulamalarda ki yetersizlikleri anlaşılmaktadır. İşletmeler sorunlarını kendi çabalarıyla çözmeye çaba sarf etmekte, var olan mesleki örgütleriyle hemen hemen hiç iletişim kuramamakta, mesleki örgütleri de bu işletmelere ulaşmakta gerekli çabayı gösterememektedir. 3387
Çalışan sayıları itibariyle mobilya işletmelerinin çok büyük bölümünün (1 9 işçi çalıştıran) mikro düzeyde işletmeler olduğu başta ifade edilmiştir. Üretimde yaşanılan sorunların başında nitelikli eleman yetersizliği, finansal yetersizlik, pazar sınırlılığı, makine ve tesisata bağlı yetersizlik vb. gelmektedir. İşletmelerin %90 ı ihracat yapamamaktadır. İhracat yapabilmek için uygun şartların oluşturulması esastır. Uygun şartları oluşturacak kişilerin bu tür işletmelerde çalıştırılamadığı bir gerçektir. Nitekim işletmelerin yaklaşık %87 si dış taleplerin varlığından habersizdir. Zaten işletmelerimiz ihracat yapamamanın önündeki engelleri finansman yetersizliği ve dış pazarlara yabancılığa bağlamaktadır. Dünya mobilya üretiminde oldukça büyük paya sahip AB ülkeleri ile rekabet edebileceklerine inanan işletmelerin oranı %39 a yaklaşmaktadır. Aslında, bu sonuç işletmelerimizin kendine olan güvenlerini nispeten göstermektedir. Yukarıda ifade edildiği üzere AB ülkeleri ile rekabet edebileceğine inanan işletmelerimizin ne yazık ki %69 luk bölümü geleceğine güvenle bakamamaktadır. Yaklaşık 10 yılda bir görülen ekonomik krizler işletme yöneticilerini hep düşündürmektedir. Ancak her sorunun çözümünün devletten beklenmesi yaklaşımı mobilya endüstrisinde de oldukça yaygındır denilebilir. İşletmeler kendi çözümlerini kendilerinin bulabilecekleri bir örgütlenmeye gitmeleri yararlı olacaktır. Ancak işletmelerin yaklaşık %79 u örgütlenme adına hiçbir çabanın içinde olamamışlardır. İşletme yöneticilerinin verdikleri yanıtların sonucuna göre işletmelerin gelişimindeki en önemli engeller içerisinde örgütlenememe de yer almaktadır. KAYNAKLAR Akyüz, K.C., Akyüz, İ., Serin, H ve Cındık, H., (2002), Socio-Economic Structural Analysis of Small Firms in the Forest Product Industry in the Eastern Black Sea Region in Turkey, Turk. J. Agric. For., 26, (2002), 233-238. Arlı, M. ve Nazik, H. (2001), Bilimsel Araştırmaya Giriş, Ankara,Gazi Kitabevi. Çağlar, E.,(2006), Bölgesel Kalkınmada Yeni Açılımlar: Sanayi Politikası, Organize Sanayi Bölgeleri ve Kümelenmeler. www.tepav.org.tr/sempozyum/2006/sunumlar/esen_caglar.pps Cındık, H.,Akyüz, K.C.,(1998), The Structure and Suggestions to Solve Problems of Small and Middle-Sized Forest Products Industry Establishments in Trabzon, Turk. J. Agric. For., 22, 11-12. DİE, (2002), Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı, Ankara DPT,(2004), Kobi Stratejisi ve Eylem Planı, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Ocak 2004, www.dpt.gov.tr/docobjects/download/3078/strateji.pdf, 2009. Gündoğdu, F., Emsen, Ö. S. ve Özkan, Ş.,(2001), Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Girişimcilik- Yenilikçilik ve Finansman: Kayseri Üzerine Ampirik Bir Çalışma, I. Orta Anadolu Kongresi KOBİ lerin Finansman ve Pazarlama Sorunları, S. 391-414, 2001. Koç, K.H., Aksu, B.,(2000), Türkiye Orman Ürünleri İşletmelerinde Yersel Dağılım, İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, A serisi, C. 50, Sayı 2, S. 114-129. Koç,K.H., Kanat,M.,Tolunay,A. (2007), Present Situation in Associate s Level Forestry Education in Turkey, Bottlenecks and Proposals for Solution, Bottlenecks, Solutions, And Priorities in the Context of Functions of Forest Resources International Symposium, Proceedings, 17-19 October, Istanbul/Turkey, p.201-215 3388
KOSGEB (2004), Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı, KOBİ Ekonomisi (KOBİ ler ve Bankacılık), Ekonomik ve Stratejik Araştırmalar Merkez Müdürlüğü, Ocak 2004, Ankara. Oktay, E., Güney, A. (2002), Türkiye'de KOBİ'lerin Finansman Sorunu ve Çözüm Önerileri, 21.Yüzyılda KOBİ ler: Sorunlar, Fırsatlar ve Çözüm Önerileri, Sempozyumu, 03 04 Ocak 2002, Doğu Akdeniz Üniversitesi, K.K.T.C Özdamar, K.,(2004), Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi, 1, Kaan Kitapevi, Genişletilmiş 5.Baskı Özdamar, K.,(2004), Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi 2 (Çok Değişkenli Analizler), Kaan Kitapevi, Genişletilmiş 5.Baskı Yazıcıoğlu, Y. ve Erdoğan, S. (2004), Spss Uygulamalı Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Detay Yayıncılık. Yeniçeri, B.,(2005), Mobilya Sektör Raporu, İGEME Yayınları, Ankara. Yeniçeri, B.,(2007), Mobilya, http://kobi.mynet.com/pdf/mobilya.pdf, (2009). Yücel, H., (2000) Uluslararası Pazarlara Açılmada Küçük Ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Rolü, Uzmanlık Tezi, İGEME, Ankara. İnternet Kaynakları Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletme (KOBİ) Tanımına İlişkin Yeni Düzenleme,(2006) http://www.eximbank.gov.tr/duyurular/kobiduyuru.doc, (2009) Enterprise and Industry: Furniture Industry, Overview, http://ec.europa.eu/enterprise/furniture, 2009 Europe - Trade in Office Furniture Expands in Europe, http://www.furnitureglobal.com/news/news.asp?newsid=2161 The Eu Furniture Industry, http://www.ueanet.com/outlook.htm, (2009). www.mobilyaonline.net/haber/22/imm-kuresel_devam.htm, (2009). 3389