Ankara daki Üniversite Kütüphanecilerinin Düşünce Özgürlüğü Konusundaki Yaklaşımları Ömer Dalkıran ve Bülent Yılmaz Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü {omerdalkiran, byilmaz}@hacettepe.edu.tr Uluslararası Kütüphane ve Bilgibilim Felsefesi Sempozyumu Etik: Kuram ve Uygulama 3-5 Eylül 2014, Kastamonu, Türkiye
Düşünce Özgürlüğü ve Sansür Düşünce özgürlüğü: «İnsanın düşünme eyleminin engellenmemesi, Düşünmenin ürünü olan düşüncenin yazı, resim, konuşma gibi değişik yollarla ifade edilmesi, açıklanması, Açıklanan düşünceye diğer insanların erişiminin engellenmemesi» (Ekici ve Yılmaz, 2013, s. 18). Sansür: Bilgi ve düşüncelerin belirli kişiler, gruplar veya hükümet yetkilileri tarafından sakıncalı ya da tehlikeli bulunarak engellenmesi (ALA, 2013).
Kütüphanecilik Açısından Sansür ve Düşünce Özgürlüğüne Aykırı Uygulamalar Birtakım nedenlerle belirli yayınların yasaklanması, engellenmesi, kullanıcıya ulaşmasının zorlaştırılması gibi uygulamalar (TKD, 2013a). Koleksiyon Geliştirmede Teknik Hizmetlerde Ödünç Vermede Danışma Hizmetlerinde Yönetimde
Araştırmanın Amacı, Kapsamı ve Yöntemi Araştırmanın amacı: Ankara daki üniversite kütüphanelerinde görev yapmakta olan kütüphanecilerin düşünce özgürlüğü - sansür konusundaki yaklaşımlarını değerlendirmek Elektronik anket (34 soru) Ankara daki 14 farklı üniversite kütüphanesinde çalışan 173 kütüphaneciye gönderildi. (18 Kasım -12 Aralık 2013) 79 kişi yanıtladı Geri dönüş oranı %45.66
Katılımcılarla İlgili Bilgiler Ankara, Bilkent, Hacettepe, ODTÜ, Atılım, Başkent, Gazi, Çankaya, Yıldırım Beyazıt, TOBB ETÜ, İpek, TED, THK ve Turgut Özal Üniversitelerinden toplam 79 kişi Katılımcıların çoğu Ankara (%21,5), Bilkent (%12,7), Hacettepe (%11,4) ve ODTÜ de (%11,4) görev yapmaktadır. 7 katılımcı (%8,9) ise kurum adı belirtmemiştir.
Katılımcılarla İlgili Bilgiler II Hangi bölüm mezunu oldukları: Hacettepe (%55,7), Ankara (%39,2) ve Başkent Üniversitesi (%2,5) mezunu. 2 katılımcı ise bu soruyu boş bırakmıştır. Kaç yıldır kütüphane çalıştıkları: 0-5 yıl (%36), 6-10 yıl ve 21 yıl ve yukarısı (%16,5), 11-15 yıl ve 16-20 yıl (%15,5) Kütüphanecilerin yaklaşık yarısı 0-10 yıldır kütüphanede çalışmaktadır.
Kütüphanecilerin düşünce özgürlüğü tanımları Düşünce özgürlüğü kavramından ne anlıyorsunuz? Sayı % Herkesin istediği düşünceyi açıklayabilmesi 65 82,3 Herkesin istediği düşünceye sahip olması 44 55,7 Herkesin istediği düşünceye erişebilmesi 36 45,6 Düşüncelerin ülkenin genel düzenine zarar vermeden açıklanması 21 26,6 Diğer 3 3,8
Düşünce Özgürlüğü Konusundaki Sınırlılıkları Düşünce özgürlüğünün sınırları sizce aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri olmalıdır? Sayı % Şiddet kullanmaya teşvik ve tahrik eden fikir ve düşünceler 43 54,4 Her hangi bir sınır olması gerektiğini düşünmüyorum 28 35,0 Ulusal güvenliği tehlikeye düşüren fikir ve düşünceler 24 30,4 Kamu düzenini bozan (rejimi tehdit eden, bölücü vb.) düşünce ve fikirler 23 29,1 Ahlaki yapıyı bozan fikir ve düşünceler 22 27,8 Diğer 1 1,3
Kütüphanecilerin Zararlı Buldukları Düşünceler Aşağıdaki sözcüklerden hangisi ya da hangileri size zararlı ve yasaklanması gereken düşünceleri çağrıştırmaktadır? Sayı % Hakaret, küfür, aşağılama 44 55,7 Şiddet 43 54,4 Irkçılık-faşizm 41 51,9 Pornografi 33 41,8 Komünizm 4 5,1 Ateizm 3 3,8 Din 3 3,8 Laiklik 0 0 Hiçbiri 19 24,1
Kütüphanecilik eğitiminin kütüphanecilerin düşünce özgürlüğü bilincine katkısı Bilgi ve Belge Yönetimi (Kütüphanecilik) eğitiminizin sizde düşünce özgürlüğü ve sansür konusunda bir bilinç ve farkındalık oluşturduğunu düşünüyor musunuz? Evet Hayır Kısmen Toplam Hacettepe Üniversitesi mezunları 17 12 15 44 % 38,6 27,3 34,1 100 Ankara Üniversitesi mezunları 7 12 12 31 % 22,6 38,7 38,7 100 Başkent Üniversitesi mezunları 0 0 2 2 %,0,0 2,6 100 Toplam 24 24 29 77 % 31,2 31,2 37,7 100
Kütüphanelerde Düşünce Özgürlüğünün Uygulanabilirliği Kütüphanelerde gerçek anlamda düşünce özgürlüğü uygulamak olanaksızdır, çünkü sansürün gerekli olduğu bazı durumlar vardır Sayı % Katılmıyorum 43 54,4 Katılıyorum 21 26,6 Kararsızım 15 19,0 Toplam 79 100
Kütüphanelerin Varlık Koşulu Olarak Düşünce Özgürlüğü Düşünce özgürlüğü kütüphanelerin önemli varlık koşullarından biridir Sayı % Katılıyorum 73 92,4 Katılmıyorum 4 5,1 Kararsızım 2 2,5 Toplam 79 100
Kütüphanelerin Düşünce Özgürlüğündeki Rolü Kütüphaneler düşünce özgürlüğünün korunması ve geliştirilmesinde rol oynarlar Sayı % Katılıyorum 73 92,4 Katılmıyorum 3 3,8 Kararsızım 3 3,8 Toplam 79 100
Kütüphanelerin Sansüre Karşı Duruşu Kütüphaneler sansüre karşı çıkar Sayı % Katılıyorum 56 70,9 Kararsızım 14 17,7 Katılmıyorum 9 11,4 Toplam 79 100
Kütüphane Dışındaki Sansüre Bakış Kütüphane dışındaki sansür diğer kurum ve meslekleri ilgilendirdiğinden kütüphanecilerin ilgi alanı dışında kalır Sayı % Katılmıyorum 58 73,4 Katılıyorum 11 13,9 Kararsızım 10 12,7 Toplam 79 100
Kütüphanecilerin Düşünce Özgürlüğü Bilincinin Geliştirilmesindeki Rolü Düşünce özgürlüğü bilincinin geliştirilmesinin görev ve sorumluluklarınız arasında olduğunu düşünüyor musunuz? Görev süreleri Evet Hayır Kararsızım Toplam 0-5 yıl 24 1 4 29 % 30,4 1,3 5,1 36,7 6-10 yıl 11 0 3 14 % 13,9,0 3,8 17,7 11-15 yıl 10 2 0 12 % 12,7 2,5,0 15,2 16-20 yıl 8 0 4 12 % 10,1,0 5,1 15,2 21 yıl ve yukarısı 11 1 0 12 % 13,9 1,3,0 15,2 Toplam 64 4 11 79 % 81,0 5,1 13,9 100
Kütüphanecilerin Siyasi Görüşlerine Karşı Olan Kaynaklara İlişkin Yaklaşımı Siyasi görüşlerinize karşı olan kaynakların görev yaptığınız kütüphanede bulunmasını ister misiniz? Görev süreleri Evet Hayır Kararsızım Toplam 0-5 yıl 26 0 3 29 % 32,9,0 3,8 36,7 6-10 yıl 14 0 0 14 % 17,7,0,0 17,7 11-15 yıl 12 0 0 12 % 15,2,0,0 15,2 16-20 yıl 12 0 0 12 % 15,2,0,0 15,2 21 yıl ve yukarısı 11 1 0 12 % 13,9 1,3,0 15,2 Toplam 75 1 3 79 % 94,3 1,3 3,8 100
Kütüphanecilerin Kütüphanelerindeki Kaynaklara Bakışı Kütüphanenizde kullanıcıları olumsuz etkileyecek nitelikte kaynaklar olduğunu düşünüyor musunuz? Görev süreleri Evet Hayır Kararsızım Toplam 0-5 yıl 1 27 1 29 % 1,3 34,2 1,3 36,7 6-10 yıl 1 11 2 4 % 1,3 13,9 2,5 17,7 11-15 yıl 1 11 0 12 % 1,3 13,9,0 15,2 16-20 yıl 0 11 1 12 %,0 13,9 1,3 15,2 21 yıl ve yukarısı 0 12 0 12 %,0 15,2,0 15,2 Toplam 3 72 4 79 % 3,8 91,1 5,1 100
Koleksiyon Geliştirmede Düşünce Özgürlüğü Kütüphanenizde aşağıda belirtilen durum ya da durumlar ile karşılaştınız mı? Hiçbir Ara sıra Çoğu Her Toplam Kütüphaneye alınacak kaynakların seçiminde mesleki ölçütlere göre değil, siyasi, ideolojik, dinsel, etnik yaklaşımlar ve kişisel çıkarlar gözetilerek hareket edilmesi 58 %73,4 14 %17,7 3 %3,8 4 %5,1 79 %100 Taraflı ya da farklı düşünce ve fikirler içeren kaynakların kütüphaneye alınmaması 58 %73,4 14 %17,7 5 %6,3 2 %2,5 79 %100 Toplumun çoğunluğu tarafından kabul edilmeyen, azınlıkta kalan ya da aykırı düşünceler içeren kaynakların kütüphaneye alınmaması 61 %77,2 15 %19,0 1 %1,3 2 %2,5 79 %100 Cinsel yönden toplumun genel ahlaki yapısını aşan ya da farklı (homoseksüel, transseksüel vb.) düşünceleri içeren kaynakların kütüphaneye alınmaması 59 %74,7 15 %19,3 3 %1,3 2 %2,5 79 %100 Bölücü ya da zararlı düşünce savunan kaynakların kütüphaneye alınmaması 49 %62,0 21 %26,6 6 %7,6 3 %3,8 79 %100 Toplumsal güvenliği tehdit edecek şekilde (örneğin bomba yapımı, insana işkence tarifleri vb. birçok farklı) bilgi ve düşünce içeren kaynakların kütüphaneye alınmaması 55 %69,6 14 %17,7 8 %10,1 2 %2,5 79 %100
Teknik Hizmetlerde Düşünce Özgürlüğü Kütüphanenizde aşağıda belirtilen durum ya da durumlar ile karşılaştınız mı? Hiçbir Ara sıra Çoğu Her Toplam Erişimi engellemek için kaynağa kasıtlı olarak yanlış sınıflama numarası vermek Erişimi engellemek için kaynağın kataloglama-sınıflamasını yapmamak 75 3 0 1 79 % 94,9 3,8,0 1,3 100 73 4 0 2 79 % 92,4 5,1,0 2,5 100 Kaynağın kataloglamasınıflamasını geciktirmek 72 5 0 2 79 % 91,1 6,3,0 2,5 100
Ödünç Verme Hizmetlerinde Düşünce Özgürlüğü Kütüphanenizde aşağıda belirtilen durum ya da durumlar ile karşılaştınız mı? Kaynağı ödünç vermemek için saklamak Hiçbir Ara sıra Çoğu Her 73 5 0 1 79 Toplam % 92,4 6,3,0 1,3 100 Kaynağı neden göstermeksizin ödünç vermemek Kaynağı mesleki olmayan nedenlerle ödünç vermemek 76 2 0 1 79 % 96,2 2,5,0 1,3 100 75 3 0 1 79 % 94,3 3,8,0 1,3 100
Danışma Hizmetlerinde Düşünce Özgürlüğü Kütüphanenizde aşağıda belirtilen durum ya da durumlar ile karşılaştınız mı? Kullanıcının istediği bilgiyi kişisel siyasi, ideolojik, dinsel ve kültürel anlayışa göre süzgeçten geçirerek vermek, yanlış, zararlı olan bilgiyi vermemek, eksik vermek Hiçbir Ara sıra Çoğu Her 74 4 0 1 79 Toplam Kullanıcıya, verilen bilgi ile ilgili (iyikötü, yararlı-zararlı, değerlideğersiz gibi) yorumlar yapmak % 93,7 5,1,0 1,3 100 74 4 0 1 79 % 93,7 5,1,0 1,3 100
Yönetimsel Konularda Düşünce Özgürlüğü Kütüphanenizde aşağıda belirtilen durum ya da durumlar ile karşılaştınız mı? Personel seçimi, görev dağılım, yükseltilme, ödüllendirilme, cezalandırılması, değerlendirilmesi, statüsü, işten çıkarılması ve onunla ilişkiler konularında mesleki ölçütler dışında siyasi, ideolojik, dinsel, kültürel, ticari vb. ölçütlere göre davranmak Kaynakların toplum için zararlı olup olmadığına kütüphane tarafından karar verilmesi Hiçbir Ara sıra Çoğu Her 61 9 5 4 79 % 77,2 11,4 6,3 5,1 100 63 9 3 4 79 % 79,7 11,4 3,8 5,1 100 Toplam Kütüphanenin sergi ve toplantı salonlarını bazı radikal grupların hizmetine sunmaması 63 5 6 5 79 % 79,7 6,3 7,6 6,3 100
Düşünce Özgürlüğü ve Sansür ile İlgili Görüşler (Açık Uçlu Soru) Akademik kütüphanelerde belirgin olmasa da sansür (özellikle Türkçe kitap alımı olmak üzere kaynak seçiminde) uygulanmaktadır. Katalog taramaları sonucu durum ortaya çıkmaktadır. Kütüphanecilerin okuma ve araştırma tutumlarının yetersizliği düşünce özgürlüğünü olumsuz etkilemektedir. TKD DÖG, BBY bölümleri ile işbirliği içinde daha etkin çalışmalar yürütmelidir. Kütüphaneler bu konularda denetlenmeli, bir dizin oluşturulmalı ve ilan edilmelidir. Çalışanlara gizlilik güvencesi verilerek kurumlarında uygulanan sansür olaylarını bildirmeleri sağlanmalıdır. Anketle ilgili öneri ve eleştiriler.
Sonuç Kütüphaneciler düşünce özgürlüğü kavramının kapsamını genel olarak doğru biçimde algılamaktadır. Düşünce özgürlüğünün sınırları ve kütüphanelerde sansür uygulanmaması konusunda ise ortak bir anlayış yoktur. Kütüphanecilik eğitiminin düşünce özgürlüğü ve sansür bilincinin gelişmesindeki rolü yeterli bulunmamaktadır. Düşünce özgürlüğünün kütüphanelerin önemli varlık koşullarından biri olduğu düşünülmektedir. Kütüphanelerin düşünce özgürlüğünün korunması ve geliştirilmesinde rol oynadığı kabul edilmektedir.
Sonuç II Kütüphanelerin sansür uygulamalarına karşı olması benimsenmektedir. Kütüphane dışında gerçekleşen sansür de kütüphanecileri ilgilendirmektedir. Kütüphaneciler düşünce özgürlüğü bilincinin geliştirilmesinin görev ve sorumlulukları arasında olduğunu düşünmektedir. Üniversite kütüphanelerinde genel olarak kaynak seçimi, kataloglama-sınıflama, ödünç verme, danışma hizmetleri ile yönetimsel konularda düşünce özgürlüğüne aykırı davranışlarla karşılaşılmamaktadır. «Ankara daki üniversite kütüphanecilerinin düşünce özgürlüğü-sansür konusundaki yaklaşımları genel olarak yeterli ve olumludur.»
Öneriler BBY bölümlerinde lisans ve lisansüstü düzeyde düşünce özgürlüğüne ilişkin derslere (konulara) ağırlık verilmedir. TKD ve ÜNAK gibi meslek örgütleri düşünce özgürlüğü konusunda çalışmalarını artırarak devam ettirmelidirler. ÜNAK ın da TKD ya benzer biçimde Düşünce Özgürlüğü Çalışma Grubu oluşturması ve çalışmalarını bu yönde artırması olumlu bir girişim olabilir. Bilgi ve Belge Yönetimi alanında gerçekleştirilen kongre, konferans, seminer vb. etkinliklerde gerek ana tema gerekse alt konular olarak düşünce özgürlüğüne daha geniş düzeyde yer verilmelidir. Uluslararası Kütüphane ve Bilgibilim Felsefesi Sempozyumu Etik: Kuram ve Uygulama 3-5 Eylül 2014, Kastamonu, Türkiye
Öneriler II Düşünce özgürlüğünü bilgi hizmetleri bağlamında ele alan ve özellikle lisansüstü düzeyde gerçekleştirilen araştırmaların sayısı arttırılmalıdır. Konuyla ilgili genel tablonun ortaya konulabilmesi için Türkiye çapında benzer araştırmalar gerçekleştirilmelidir. Diğer kütüphane türleri ve kütüphaneciler üzerine araştırmalar yapılmalıdır. «Sansür konusunu yalnızca kütüphane ve kütüphanecilere mal etmek doğru değildir. Bu konuda devlet-hükümet politikalarının, toplumsal çevrenin ve üst kurumların da belirleyici olabileceği unutulmamalıdır.»
Ankara daki Üniversite Kütüphanecilerinin Düşünce Özgürlüğü Konusundaki Yaklaşımları Ömer Dalkıran ve Bülent Yılmaz Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü {omerdalkiran, byilmaz}@hacettepe.edu.tr Uluslararası Kütüphane ve Bilgibilim Felsefesi Sempozyumu Etik: Kuram ve Uygulama 3-5 Eylül 2014, Kastamonu, Türkiye