Ç al flmada, Dünyada oldu u gibi Türkiye de de önemi giderek artan opsiyon

mali ÇÖZÜM 75 OPS YON SÖZLEfiMELER NE L fik N filemler N MUHASEBELEfiT R LMES Arfl. Gör. Nevran KARACA Sakarya Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, flletme Bölümü Ö retim Eleman Sedat DURMUfiKAYA Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Ö rencisi ÖZ Ç al flmada, Dünyada oldu u gibi Türkiye de de önemi giderek artan opsiyon sözleflmelerinin tan t lmas ve sözkonusu sözleflmelere iliflkin muhasebe ifllemlerinin ortaya konulmas amaçlanm flt r. Bu amaçla çal flmada opsiyon sözleflmeleri genel olarak tan t lm fl, opsiyon sözleflmelerine iliflkin Türkiye deki mevcut yasal düzenlemeler ve uluslar aras düzenlemeler çerçevesinde yap lmas gerekli muhasebe kay tlar na bir örnek vas tas yla yer verilmifltir. Çal flman n sonucunda Türkiye de yeni geliflmekte olan bu hedging arac na iliflkin yasal düzenlemelerin henüz yeterli seviyede olmad sonucuna var lm fl ve bu arac n yayg nlaflt r lmas için özellikle muhasebe ifllemlerine yönelik önerilere yer verilmifltir. Anahtar Kelimeler: Türev Ürünler, Opsiyon Sözleflmeleri, Opsiyon Sözleflmelerinin Muhasebelefltirilmesi ABSTRACT OPTION CONTRACTS ACCOUNT NG TRANSACT ONS This study s aim is to introduce option contracts which has an increasing importance in Turkey as in the world and to expose the accounting transactions about these contracts. With this aim, in this study option contracts are generally introduced, current legal regulations about option contracts in Turkey and the necessary accounting records according to the international regulations are clarified with an sample. As a solution, it is seen that in Turkey the legal regulations about this new improving tool, hedging, aren t at a suf-

76 mali ÇÖZÜM ficient level and it is given place to proposals according to especially accounting transactions for generalizing this tool. Keywords: Derivative Financial Instruments, Option Contracts, Option Contracts and It s Accounting System G R fi Küreselleflen dünyada ekonomik s - n rlar n ortadan kalmas ve firmalar n risk alg lamalar nda yaflanan de iflimler neticesinde, gelecekteki belirsizliklerin ortadan kald r lmas na yönelik olarak ulusal ve uluslar aras piyasalarda gelecekteki belirsizlikleri bertaraf edecek yeni yaklafl mlar gelifltirilmesinin bir sonucu olarak 19. yüzy ldan günümüze sürekli gelifltirilen türev ürünler, riskten korunmak amac yla kullan lan etkili araçlardan biridir. Türev ürünler, son y llarda firmalar taraf ndan risk yönetim arac olarak s kça kullan lmaktad r. Opsiyon sözleflmeler de en çok kullan m alan bulan türev ürünlerden biridir. Ülkemizde türev ürünlerin piyasa ifllem hacmi oldukça artmas na ra men bu ürünlerin muhasebelefltirilmesine iliflkin esaslar yeterli seviyeye ulaflmam flt r. Oysaki türev ürünlerin yayg nlaflmas büyük ölçüde bu ürünlere iliflkin vergilendirme ve muhasebelefltirme esaslar n n varl na ba l d r. Çal flman n amac, opsiyon sözleflmelerine iliflkin ifllemlerin muhasebelefltirilmesi hakk nda bilgi vermektir. Bu amaçla çal flmada, öncelikle opsiyon sözleflmelerine iliflkin genel bilgilere yer verilmifl, sonras nda sözleflmelere ba l olarak gerçekleflen ifllemlerin muhasebelefltirilmesi, bir örnek vas - tas yla aç klanmaya çal fl lm flt r. 1. OPS YON SÖZLEfiMELER Opsiyon, herhangi bir ürünü, fiyat bugünden sabitlemek kofluluyla, ileri bir vadede satmak yada sat n almak üzere al c ve sat c aras nda yap lan bir sözleflmedir (Akal n, 1999). Opsiyonlar al m opsiyonu (call option) ve sat m opsiyonu (put option) olarak ikiye ayr l rlar. Al m opsiyonu, opsiyonu alan tarafa (lehdara, uzun pozisyon sahibine) belirli bir vadede veya belirli bir vadeye kadar, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasas arac n, mal, k ymetli madeni ve dövizi alma hakk veren, ancak almay zorunlu tutmayan, satan taraf (writer, keflideci) ise al c n n talebi halinde satmaya yükümlü k lan sözleflmeyi ifade eder (www.vob.org.tr). Sat m opsiyonu ise, al c s na belirli bir miktarda bir ürünü, önceden belirlenmifl olan kullanma fiyat üzerinden gelecekte bir tarihte satma hakk verir (Önce, 1995, 35). Opsiyon sözleflmelerinin di er korunma amaçl olarak kullan lan araçlardan en temel

mali ÇÖZÜM 77 fark, fiyatlar n opsiyon al c s aleyhine geliflmesi durumunda fiyat garantisi sa lamas, ayn zamanda da piyasan n lehte geliflmesi durumunda bu geliflmenin sa layaca spekülatif kar olanaklar n aç k b rakmas d r (Aksel, 1995, 32-33). Görüldü ü gibi opsiyon sözleflmeleri al c s için seçimlik bir hak, al c s n n talebi halinde sat c s için yerine getirilmesi gereken bir zorunluluktur. Bir opsiyon sözleflmesinin al c s, sat c - dan belirli bir prim ödeyerek sözleflmeyi sat n al r. Sat c, sözleflmenin yap ld tarihte alm fl oldu u prim karfl l nda sözleflmeyi yerine getirme riskine girmifl oldu undan, al c opsiyon hakk n kullans n veya kullanmas n bu primi geri ödemez (Selvi, 2000, 32). Bu durumda al c n n zarar ödedi i prim kadar olurken sat c - n n zarar ise s n rs zd r. Opsiyon primi, içsel de er (gerçek de er) ve zaman de erinin toplam ndan oluflur. Opsiyon sözleflmesinin içsel de eri, opsiyonun kullan m fiyat ile sözleflmeye konu varl n makul de eri aras ndaki al c lehine olan farkt r (Örten ve Örten, 2001, 251). Opsiyon sözleflmesinin zaman de eri ise, opsiyon primi ile opsiyon sözleflmesinin içsel de eri aras ndaki farkt r. Opsiyon sözleflmelerinin, Amerikan, Avrupa ve Bermuda tipi opsiyon gibi farkl uygulamalar içeren çeflitleri mevcuttur. Amerikan opsiyonlar n n vadelerinden önce herhangi bir tarihte al c s taraf ndan uygulanabilmelerine karfl l k Avrupa tipi opsiyonlar n yaln zca vadelerinde kullan m sözkonusudur. Bermuda tipi opsiyonlar n özellikleri ise vadeden önce belirli tarihlerde al c taraf ndan uygulanabilmesidir (Ersan, 1997, 95). Ayr ca bu opsiyon türleri dayanak varl a sahiplik aç s ndan, karfl l olan (covered) ve karfl l bulunmayan (naked) olmak üzere uygulamaya konu olurlar. Dayanak varl k türleri aç s ndan, belirli mallar alma yada satma hakk veren mal opsiyonlar, belirli bir borsa endeksini alma yada satma hakk veren endeks opsiyonlar, belirli bir hisse senedini alma yada satma hakk veren hisse opsiyonlar, belirli bir faiz oran n alma yada satma hakk veren faiz opsiyonlar, belirli bir dövizi alma yada satma hakk veren döviz opsiyonlar ve belirli bir mal yada finansal göstergenin üzerine yaz lm fl standart bir future sözleflmesini alma yada satma hakk veren future opsiyonlar organize veya tezgahüstü borsalarda ifllem gören bafll ca opsiyon türleridir. Opsiyonlar, ifllem gördükleri süre boyunca karl l k durumlar na göre, karda, baflabafl ve zararda olarak adland r l rlar. Bir al m opsiyonunun uy-

78 mali ÇÖZÜM gulama fiyat dayanak varl n piyasa fiyat n n alt nda ise karda (in the money), uygulama fiyat dayanak varl n piyasa fiyat na eflitse baflabafl (at the money), uygulama fiyat dayanak varl n piyasa fiyat n n üstünde ise zararda (out of the money) olarak adland r l r (Hull, 2000, 154). Bir sat m opsiyonunda ise an - lan bu üç durumun tam tersi karda, baflabafl ve zararda olarak tan mlan r. Buradan anlafl laca üzere opsiyonlar sadece kar sözkonusu oldu- unda kullan l rlar. 2. OPS YON SÖZLEfiMELER N N ÖZELL KLER Organize borsalarda ve Tezgahüstü borsalarda ifllem gören opsiyon sözleflmeleri farkl özellikler tafl maktad r. Organize borsalarda ifllem gören (traded) opsiyonlar n bafll ca özellikleri (Ersan, 1997, 96); - Tüm al m sat m ifllemleri organize borsalarda Borsa ca konulan kural ve ilkeler do rultusunda gerçekleflir. - Kontrat büyüklükleri standartt r. Sözgelimi Philadelphia borsas nda yabanc para ya da döviz kontratlar n n ifllem büyüklükleri flöyledir; 31.500, SF62.500, Y6.250.000. - Opsiyonlar n vadeleri ya da geçerlilik bitimleri de standartt r. Örne in döviz opsiyonlar nda Mart, Haziran, Eylül ve Aral k aylar n n üçüncü çarflambalar gibi. - Yaln zca opsiyonun sat c yada yaz - c s ifllemin yap ld borsaya kontrat de erinin borsaca belirlenen bir yüzdesini marj yada teminat olarak yat rmaktad r. - Bu opsiyonlar peflin yada spot fiyatlar yan s ra borsalarda ifllem gören futures kontratlara da dayanabilmektedir. Tezgahüstü (over the counter) opsiyonlar ise afla daki özelliklere sahiptir (Ersan, 1997, 96); - Bu opsiyonlar borsa d fl nda banka ya da finans kurulufllar ile müflterileri aras nda gerçekleflmektedir. - Opsiyonlar n kontrat büyüklükleri, uygulama fiyatlar ve vadeleri standart olmay p tümüyle banka ile müflterisi aras nda gereksinimler do rultusunda belirlenmektedir. - Opsiyon primi yaln zca anlaflmadaki taraflarca bilinmektedir. Prim d fl nda herhangi bir teminat gerektirmemektedir. - Bu opsiyonlar n baz lar al c ya opsiyonu sat n alm fl oldu u opsiyonu bankaya vadeden önce uygun bir fiyattan satma olana tan maktad r. Görülece i gibi tezgahüstü opsiyonlar oldukça esnek bir yap dad r ve flartlar tamamen al c ve sat c aras nda belirlenmektedir. Borsa opsiyonla-

mali ÇÖZÜM 79 r ise standart sözleflmelerdir ve bu standartlar borsaca belirlenir. Aralar ndaki en önemli fark risk seviyeleridir. Organize borsalarda yer alan merkezi takas kurumu ihraçc ve garantör s fat yla al c ya karfl sat c, sat c ya karfl al c oldu undan karfl taraf riskini bertaraf etmektedir. Di er yandan Tezgahüstü piyasalarda al n p sat lan opsiyon sözleflmelerinde ise karfl taraf n yükümlülü- ünü yerine getirmesi için bir garantör bulunmad ndan karfl taraf n yükümlülü ünü yerine getirememesi riski hep vard r. Sonuçta bu risk opsiyon primlerine yans yacak ve tezgahüstü piyasalarda opsiyon primleri daha yüksek seviyelerde seyredecektir. Opsiyon sözleflmeleri uygulama ve iflleyifl bak m ndan Forward ve Futures sözleflmeleriyle benzerlikler tafl maktad r. Bu benzerlikler ve sahip oldu u farkl l klar Tablo 1 de k saca özetlenmifltir. Tablo 1: Forward, Futures ve Opsiyon Sözleflmelerinin Karfl laflt r lmas Temel Özellikler Forward Futures Opsiyon 1. Riskten Korunma Arac Evet Evet Evet 2. Standart Sözleflmeler Hay r Evet Evet 3. Organize Piyasalarda fllem Görme Hay r Evet Evet 4. Takas (Teslim) Yükümlülü ü fiart Nadiren Hak Kullan l rsa 5. Teminat (Margin) Zorunlulu u Yok Var Sat c çin Var 6. Vadeye Kadar Nakit Ak fl Yok Var Sat c çin Var 7. Kredi Riski Var Yok Yok 8. Kald raç Etkisi Yok Var Var 9. Hak ve Zorunluluk Birbirinden Ayr Hay r Hay r Evet Kaynak: MKB Takas ve Saklama Bankas A.fi. Vadeli fllem ve Opsiyon Borsas Takas Üyeli i E itim Notlar 3. OPS YON SÖZLEfiMELER N N TÜRK YE DEK DURUMU 1994 y l nda TCMB döviz forward piyasas oluflturulmas n n ard ndan 1996 y - l nda stanbul Alt n Borsas Vadeli fllem ve Opsiyon piyasas nda alt n ve dövize dayal vadeli ifllem ve opsiyon sözleflmesi al m-sat ma iliflkin esaslar belirlenmifltir.

80 mali ÇÖZÜM 2001 y l nda MKB de ABD dolar üzerine vadeli ifllem sözleflmeleri ifllem görmeye bafllam flt r. 23.01.2001 tarihinde 24327 say l Resmi Gazete'de "Vadeli fllem ve Borsalar n n Kurulufl ve Çal flma Esaslar Hakk nda Yönetmelik yay nlanm flt r. Nihai olarak 2002 y l nda Vadeli fllemler ve Opsiyon Borsas Kurulmufltur. Bütün bu altyap oluflumlar na ra men Vadeli fllem ve Opsiyon Borsas nda halen opsiyon sözleflmeleri al n p sat lmamaktad r. Ancak yak n bir gelecekte bu sözleflmelerin de ticaretinin bafllat lmas için çal flmalar yap lmaktad r. 4. OPS YON SÖZLEfiMELER NE L fik N filemler N MUHASEBELEfiT R LMES Türev ürünlerin muhasebelefltirilmesi konusunda gerek FASB n (Financial Accounting Standards Board) gerekse de IASB n (International Accounting Standards Board) yapm fl oldu- u birtak m düzenlemeler sözkonusudur. FASB n türev ürünlere iliflkin olarak FASB 133 ve FASB 107 no lu standartlar bulunmaktad r. FASB n 107 no lu Finansal Ürünlerin Gerçek De erle Yay nlanmas standard, tüm finansal araçlar ilgilendiren kamuyu ayd nlatma düzenlemelerini kapsamaktad r. FASB 133 Türev Araçlar ve Korunma fllemleri için Muhasebe adl Standard ise türev araçlar n ve korunma faaliyetlerinin muhasebelefltirilmesine iliflkin esas düzenlemeyi oluflturmaktad r (Karahan, 2002, 2). SFAS 133; türev araçlara ve hedging faaliyetlerine iliflkin muhasebe ve raporlama standartlar n düzenlemektedir. Bu düzenleme ile getirilen en önemli ilkelerden biri, tüm türev araçlar n mali tablolarda varl k veya yükümlülük olarak kaydedilmesi ve bu araçlar n gerçek de erleri ile de erlenmesidir (Tafl, 2002, 143). Bu düzenlemeyle, daha önce dipnotlarda aç klanan hususlar n bir bölümü bilanço içine tafl nmakta ve mali tablolar n daha bilgi verici ve anlafl l r olmas sa lanmaktad r. Böylece, türev araçlara iliflkin risklerin tam olarak kavranmas nda önemli bir geliflme kaydedilmifltir. IASB, finansal araçlar n muhasebelefltirilmesine iliflkin iki ayr standart oluflturmufltur. Bunlardan IFRS 32 Finansal Araçlar: Aç klama ve Arz, finansal araçlar n mali tablolarda gösterimini düzenlerken, IFRS 39 Finansal Araçlar: Mali Tablolara Al nma ve De erleme standard türev araçlar n mali tablolara al nma ve de erleme esaslar n kapsamaktad r. Ülkemizde ise türev ürünlerin muhasebelefltirilmesine iliflkin ilke ve kurallar, SPK n n yay nlam fl oldu u Seri XI, 19 No lu Vadeli fllem ve Opsiyon

mali ÇÖZÜM 81 Sözleflmelerinin Muhasebesine liflkin Usul ve Esaslar hakk nda Tebli ve Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurumunun (BDDK) Muhasebe Uygulama Yönetmeli ine liflkin 1 Say l Tebli (Finansal Araçlar n Muhasebelefltirilmesi Standard ) ile düzenlenmifltir. SPK n n yapm fl oldu u düzenlemeler SPK ya kay tl flirketleri, BDDK n türev ürünlere iliflkin olarak yapm fl oldu u düzenlemeler ise yaln zca bankalar ve özel finans kurumlar n kapsamaktad r. SPK n n an lan Tebli inde, mali tablo dipnotlar nda aç klanmas gerekli hususlar olarak; iflletmelerin future ve opsiyon sözleflmelerinin tür ve miktarlar, iflletmenin mali durumuna muhtemel etkileri, nakit ak m n n zaman, ifllemlerin spekülasyon veya korunma olmak üzere yap l fl amaçlar, riskleri ve bu sözleflmeler nedeniyle cari dönemde gelir tablosu ile iliflkilendirilmeyen gelir ve giderler say lm fl ve bu hususlar hakk nda yeterli bilgilerin mali tablo dipnotlar nda verilmesi gerekti i belirtilmifltir. Tebli de yer verilen kamuyu ayd nlatma yükümlülükleri uluslararas düzenlemelere paralel olmakla birlikte, çok genel niteliktedir (Akal n, 1999, 2). Ayr ca halka aç k olmayan flirketlerin türev araçlara taraf olmalar durumunda bu araçlar ne flekilde muhasebelefltireceklerine iliflkin düzenlemeler bulunmamaktad r. IASB, FASB ve SPK n n türev ürünlere iliflkin düzenlemelerinde türev ürünlere iliflkin muhasebelefltirilme fleklinin, türev ürün sözleflmelerinin yap lma amac na ba l olarak de iflti i görülmektedir. Türev ürün sözleflmeleri, riskten korunmak amac yla yap labilece i gibi spekülasyon amac yla da yap labilmektedir. Riskten korunmak amac yla yap lan sözleflmeler, fiyat riskini, nakit ak fl riskini ve yabanc paral net yat r m riskini koruma amaçl olmak üzere üç grupta ele al nmaktad r. Riskten korunma amaçl türev araçlar n muhasebelefltirilmesinde ve de erlemesinde korunma amac n n göz önünde bulundurulmas gerekmektedir. Sözleflme nakit ak fl riskini ve yabanc paral net yat - r m riskinden korunmak amac yla yap l yorsa, sözleflme sonucunda ortaya ç kacak kazanç ya da kay p tutar n n iflleme konu olan finansal karar n sonuçlar n n düzeltilmesinde kullan lacak biçimde muhasebelefltirilmesi gerekmektedir. Sözleflmeye spekülasyon veya fiyat riskinden korunmak amac yla taraf olunmas halinde ise ortaya ç kan kazanç ya da kay p tutar n n, içerisinde bulunulan dönemin sonuç hesaplar na aktar lmas gerekir. SPK n n Seri XI, 19 No lu Vadeli fllem ve Opsiyon Sözleflmelerinin Muhasebesine liflkin Usul ve Esaslar hak-

82 mali ÇÖZÜM k nda Tebli inde türev ürünlere iliflkin muhasebe esaslar riskten korunma amaçl ve spekülasyon amaçl ifllemler için ayr ayr belirlenmifltir. Tebli de riskten korunma muhasebesi, mevcut varl k, yükümlülük ve taahhütlerin makul de er * de iflikliklerinin riskten korunmas ve nakit ak fllar n n riskten korunmas fleklinde iki gruba ayr larak incelenmifltir. Makul de er de iflikli i riskinden korunmak için yap lan sözleflmelere iliflkin düzenlemeler flunlard r (SPK Tebli, md. 7): a) Korunma arac n n de erinde meydana gelen de ifliklikler cari dönemin gelir tablosuna yans t l r. b) Mevcut varl k, yükümlülük veya taahhütlerin de erinde makul de erini yans tacak flekilde ayarlama yap l r. Söz konusu ayarlamalar ilgili hesap kaleminin tabi oldu u hükümlere uygun olarak kay tlara yans t l r. De er ayarlamas ndan kaynaklanan kâr veya zarar cari dönemin gelir tablosuna yans t l r. c) Taahhütlerin gerçek de erinin riskten korunmas söz konusu oldu unda, taahhütlerin de erinde meydana gelen de iflikliklerin mali tablolara yans t lmas zorunludur. Nakit ak fl riskine karfl yap lan sözleflmeler muhasebelefltirilmesine iliflkin olarak yap lan düzenlemelerin bir k sm ise flöyledir (SPK Tebli i, md. 8): a) Nakit ak fl riskine karfl korunma arac n n de erinde meydana gelen art fl veya azal fllar n riski dengelemekte etkin k sm ilk olarak, k sa veya uzun pozisyon al nmas na göre, bilançoda vadeli ifllem sözleflmelerinden ve opsiyon sözleflmelerinden kaynaklanan ertelenmifl gider/gelir olarak yedekler hesab içerisinde muhasebelefltirilir ve riske karfl korunan ifllemin sonuç hesaplar n etkiledi i dönem ya da dönemlerde gelir tablosuna yans t l r. b) Dengelenmekte olan riskle ilgili olarak riske karfl korunma arac n n de erindeki kümülatif de iflme, korunan kalemin veya ifllemin makul de erindeki kümülatif de iflmeden farkl laflt zaman, riske karfl korunma arac n n de erindeki de iflimin etkisiz kalan k sm gelir tablosuna yans t l r. c) Bafllang çta gerçekleflmesi beklenen ifllemin gerçekleflmemesi veya gerçekleflmeyece i ihtimalinin ortaya * Bilgili ve istekli taraflar aras nda, herhangi bir iliflkiden etkilenmeyecek flartlar alt nda bir varl n el de ifltirebilece i fiyat veya yükümlülüklerin yerine getirilmesinde esas teflkil edecek olan mebla temsil etmek üzere kullan l r (cari de er).

mali ÇÖZÜM 83 ç kmas sonucu nakit ak fl riskine karfl yap lan korunma ifllemi sona ererse, vadeli ifllem sözleflmelerinden ve opsiyon sözleflmelerinden kaynaklanan ertelenmifl gider/gelir kalemi alt nda kaydedilen tutar gelir tablosuna aktar l r. Spekülasyon amaçl ifllemlerde ise, Tebli de belirtilen esaslar çerçevesinde de erlendirilen sözleflmelerin de- er de ifliklikleri gerçekleflti i anda gelir veya gider hesaplar na al n r (SPK Tebli i, md. 9). Opsiyon sözleflmeleri için bafllang çta ödenen primin, bir gider unsuru olarak m yoksa peflin ödenen gider olarak m kaydedilece i hususu önem arzetmektedir (Yayla ve Gago, 2000, 70). Opsiyon primlerinin mali hukuk aç s ndan de erlendirilmesi konusunda üç farkl görüfl sözkonusudur. Bunlar (Yayla ve Gago, 2000, 70); a) Opsiyon primleri ödeme yap ld anda gider kaydedilmelidir. b) Opsiyon primleri vade sonunda giderlefltirilmelidir. c) Opsiyon primleri sözleflmenin elde bulunduruldu u süre içerisinde gider kaydedilmelidir. Opsiyon primlerinin muhasebelefltirilmesi konusundaki genel görüfl, içsel de er ve zaman de erinin ayr muhasebelefltirilmesi yönündedir (Selvi, 2000, 191). SPK n n an lan Tebli ine göre de opsiyon priminin içsel de eri ve zaman de eri ayr muhasebelefltirilir. fiöyle ki; korunma amaçl opsiyon sözleflmelerinin haricindeki opsiyon sözleflmelerinin içsel de erinde, yap lan de erleme sonucu meydana gelen de ifliklikler do rudan gelir tablosu ile iliflkilendirilir. Korunma amaçl ifllemlerde ise, içsel de erdeki de ifliklikler 7 inci ve 8 inci Maddelerde belirtilen esaslar çerçevesinde muhasebelefltirilir. Bu ifadeden de anlafl laca üzere opsiyon priminin içsel de eri opsiyonun cari de eri(makul de er) baz al narak de erlenir. Opsiyon sözleflmesinin zaman de erindeki de ifliklikler ise, opsiyon sözleflmesi riskten korunma sa lad sürece do rudan gelir tablosu ile iliflkilendirilebilir (SPK Tebli, md.14). Bu maddeden de anlafl laca üzere opsiyon priminin zaman de eri opsiyon sözleflmesinin vadesi boyunca eflit miktarlarda itfa edilecektir. çsel de erindeki de ifliklikler ise sözleflme sona erdi inde veya vade sonunda gelir tablosuna yans t lacakt r. SPK n n an lan Tebli ine göre ise opsiyon primi, piyasaya göre de erlemeye tabi tutulmufl haliyle opsiyonu alan ve primi ödeyen taraf ndan bilançonun aktifinde dönen varl klar alt nda menkul k ymet olarak, opsiyonu yazan ve primi teslim alan taraf ndan ise bilançonun pasifinde k sa vadeli finansal borçlar içerisinde izlenir (SPK Tebli i, md. 13).

84 mali ÇÖZÜM Örnek: X firmas 1 Kas m 2005 tarihinde Amerika daki Z firmas ndan 31 Aral k 2005 tarihinde sat n almak üzere 220.000 USD tutar nda ticari mal sat n alma taahhüdüne girmifltir. X firmas USD kurunun yükselece ini tahmin etti inden, döviz kuru art fl riskinden korunmak için opsiyon sözleflmesi sat n almak istemektedir. Firma, 1 Kas m 2005 tarihinde 31 Aral k 2005 vadeli USD üzerine düzenlenmifl her biri 22.000 USD den olmak üzere 10 adet Avrupa tipi döviz al m opsiyon sözleflmesi sat n alm flt r. Sözleflmelerde yaz l olan döviz kuru 1 USD: 1.400.000 TL dir. Firma opsiyon sözleflmesi yapt A bankas na 1 USD bafl na 10.000 TL opsiyon primi ödemesi yapm flt r. X firmas, belirtilen vade sonunda sözkonusu dövizleri sat n alm flt r. Opsiyon sözleflmesinin vade boyunca cari piyasa kuru ve döviz al m opsiyon primi gerçekleflmeleri afla daki gibidir: Cari Piyasa Kuru Döviz Al m Opsiyon Primi 01 Kas m 2005 : 1.390.000 TL/USD 10.000 TL/USD 31 Aral k 2005 : 1.410.000 TL/USD 10.000 TL/USD 31 Ocak 2006 : 1.412.000 TL/USD 12.000 TL/USD X firmas n n vade boyunca yapaca muhasebe kay tlar afla daki gibidir: a) Opsiyon Sözleflmesinin Muhasebelefltirilmesi 01.04.2005 926 OPS YONDAN BORÇLULAR HESABI 308.000.000.000.- A Bankas 927 OPS YONDAN ALACAKLILAR HESABI 308.000.000.000.- X Firmas Sat n al nan opsiyon sözleflmelerine iliflkin muhasebe kayd (22.000 USD/Adet * 10 Adet)* 1.400.000 TL/USD Opsiyon sözleflmeleri, yap lmas konusunda opsiyon hakk tan nan ifllemin yap l p yap lmamas al c n n iradesine (gerçekleflmesi muhtemel bir flarta) ba l oldu undan kesin hüküm ve sonuç do urmamaktad r (Özflahin, 1999). Bu ifadeden anlafl laca üzere opsiyon sözleflmeleri bilanço d fl kalemler olarak nitelendirilmektedir. Bu yüzden opsiyonlar asli hesaplarda bir varl k ya da borç kalemi alt nda de il, naz m hesaplarda gösterilmek suretiyle muhasebe-

mali ÇÖZÜM 85 lefltirilmelidir. SPK Tebli i nde de bu konuda bir aç k bir hüküm var olmamakla beraber bafllang çta sözleflme dolay s yla herhangi bir de er hareketi gerçekleflmedi inden sözleflmenin naz m hesaplarda gösterilmesi uygun olacakt r. Sözleflmenin naz m hesaplara kayd için 926 Opsiyondan Borçlular Hesab ve 927 Opsiyondan Alacakl lar Hesab kullan lm flt r (Örten, 2000, 516). b) Opsiyon Priminin Muhasebelefltirilmesi 01.04.2005 118 D ER MENKUL KIYMETLER HESABI 2.200.000.000.- - Opsiyon Priminin Zaman De eri 100 KASA HESABI 2.200.000.000.- A bankas na ödenen opsiyon primine iliflkin muhasebe kayd (220.000 USD * 10.000 TL/USD) Opsiyon sözleflmesine kur art fl riskinden korunmak amac yla taraf olundu- undan, bafllang çta ödenen opsiyon priminin vade boyunca itfa edilerek giderlefltirilmesi gerekmektedir. Bu yüzden ödenen prim bir gider hesab na de- il, SPK Tebli inde de iflaret edildi i üzere bir menkul k ymet hesab na kaydedilmifltir. X firmas döviz opsiyon sözleflmesine kur riskinden korunmak amac yla taraf oldu undan ödenen opsiyon primi içsel ve zaman de erine ayr lmak suretiyle hesaplarda izlenecektir. Opsiyon priminin zaman de eri sözleflme vadesi süresince eflit payl olmak üzere itfa edilecektir. Primin içsel de- erine iliflkin de erleme ifllemleri sonucu ortaya ç kan gerçekleflmemifl kazanç ve kay plar ise vade sonuna kadar ertelenecektir. Örnekte opsiyon priminin al c aç s ndan içsel de eri, sözleflmenin kullan m fiyat sözleflmenin yap ld andaki cari döviz kurundan yüksek oldu u için s f rd r. Bu yüzden opsiyon primine iliflkin kay t yaln zca zaman de erine iliflkin olacakt r. * Kolayl k aç s ndan rakamlar yuvarlaklaflt r lm flt r.

86 mali ÇÖZÜM c) Opsiyon Sözleflmesinin Dönem Sonunda De erlenmesine liflkin Muhasebe Kay tlar 31.12.2005 118 D ER MENKUL KIYMETLER HESABI 2.200.000.000.- - Opsiyon Priminin çsel De eri 380 GELECEK AYLARA A T GEL RLER HESABI 2.200.000.000.- Opsiyon Kazanc Opsiyon sözleflmelerinin de erlenmesine iliflkin muhasebe kayd 220.000 USD *(1.410.000 TL/USD- 1.400.000 TL/USD) 31.12.2005 656 D ER OLA AN G D.VE ZAR. HSB. 1.467.000.000.- 118 D ER MENKUL KIYMETLER HESABI 1.467.000.000.- - Opsiyon Priminin Zaman De eri Bafllang çta ödenen opsiyon priminin itfas na iliflkin muhasebe kayd 2.200.000.000 TL* (2/3) Birinci muhasebe kayd, opsiyon sözleflmesinin dönem sonunda de erlenmesi neticesinde içsel de erindeki art fl n kayd na iliflkindir. Opsiyon sözleflmesine döviz kuru riskinden korunmak amac yla taraf olundu undan de erleme neticesinde ortaya ç kan opsiyon kazanc vade sonuna kadar ertelenece inden 380 Gelecek Aylara Ait Gelirler Hesab na kaydedilmifltir. kinci muhasebe kayd ise bafllang çta ödenen primin itfas na iliflkindir. Üç ay vadeli sözleflmenin yap l fl ndan dönem sonuna kadar iki ay geçti inden primin üçte ikisi itfa edilmek suretiyle giderlefltirilmifltir.

mali ÇÖZÜM 87 d) Opsiyon Sözleflmesinin Vade Sonunda De erlenmesine liflkin Muhasebe Kayd 31.01.2006 118 D ER MENKUL KIYMETLER HESABI 440.000.000.- - Opsiyon Priminin çsel De eri 380 GELECEK AYLARA A T GEL RLER HESABI 440.000.000.- Opsiyon Kazanc Opsiyon sözleflmelerinin de erlenmesine iliflkin muhasebe kayd 220.000 USD *(1.412.000 TL/USD- 1.410.000 TL/USD) 31.01.2006 656 D ER OLA AN G D. VE ZAR. HSB. 733.000.000.- 118 D ER MENKUL KIYMETLER HESABI 733.000.000.- - Opsiyon Priminin Zaman De eri Bafllang çta ödenen opsiyon priminin itfas na iliflkin muhasebe kayd 2.200.000.000 TL* (1/3) Birinci muhasebe kayd, sözleflmenin vade sonunda de erlenmesi neticesinde içsel de erindeki art fl n kayd na iliflkindir. kinci kay t ise sözleflme sona erdi inden opsiyon priminin kalan zaman de erinin tamam n n itfa edilerek giderlefltirilmesine yöneliktir. e) Opsiyon Sözleflmesinin Sona Ermesine liflkin Muhasebe Kayd Opsiyon sözleflmesinin kullan m kuru vade sonundaki cari döviz kurundan düflük oldu u için opsiyon sözleflmesini kullanmak X firmas aç s ndan kazançl olacakt r. Bunun için X firmas opsiyon hakk n kullanarak 220.000 USD yi 1.400.000 TL/USD den sat n alm flt r.

88 mali ÇÖZÜM 31.01.2006 100 KASA HESABI 310.640.000.000.- 100.02. Yabac Para Kasas 100 KASA HESABI 308.000.000.000.- 100.01. TL Kasas 118 D ER MENKUL KIYMETLER HESABI 2.640.000.000.- - Opsiyon Priminin çsel De eri Vade sonunda dövizin al m na iliflkin muhasebe kayd (220.000 USD *1.400.000 TL/USD) 31.01.2006 153 T CAR MALLAR HESABI 308.000.000.000.- 380 GELECEK AYLARA A T GEL. HSB. 2.640.000.000.- - Opsiyon Kazanc 100 KASA HESABI 310.640.000.000.- 100-02 YP Kasas Ticari mal n sat n al nmas na iliflkin muhasebe kayd (220.000 USD *1.410.000 TL/USD) 31.01.2006 927 OPS YONDAN ALACAKLILAR HSB. 308.000.000.000.- X Firmas 926 OPS YONDAN BORÇLULAR HESABI 308.000.000.000.- A Bankas Opsiyon sözleflmelerine sona ermesine iliflkin muhasebe kayd Opsiyon sözleflmesinin sonuçlar X firmas aç s ndan de erlendirildi inde, firman n opsiyon sözleflmesi sat n almas dolay s yla elde etti i net kazanç tutar n n 2.640.000.000. TL olarak gerçekleflti i görülmektedir. fiayet firma opsiyon sözleflmesini sat n almasayd kur fark ndan dolay 2.640.000.000.TL [(1.412.000. TL/USD - 1.400.000.TL/USD)* 220.000 USD] kayb sözkonusu olacakt. Sözleflme bitimindeki cari döviz kuru 1.412.000.TL/USD olarak gerçekleflti inden, ihtiyaç duyulan döviz miktar 310.640.000.000. TL ödenmek

mali ÇÖZÜM 89 suretiyle sa lanacakt. Ancak opsiyon sözleflmesine taraf olmak neticesinde dövizin sözleflme vadesi sonunda maliyeti 308.000.000.000 TL olarak gerçekleflmifltir. fiayet opsiyon sözleflmesine spekülasyon amac taraf olunsayd vade içerisinde de erlemeler sonucu ortaya ç - kan kazanç ve kay plar dönem ay r c hesaplara kaydedilmeyip, kay p tutarlar 656 Kambiyo Zararlar Hesab n n yard mc hesab olarak aç lacak Opsiyon Sözleflmeden Do an Zararlar Hesab na borç, kazanç tutarlar ise 646 Kambiyo Karlar Hesab n n yard mc hesab olarak aç lacak Opsiyon Sözleflmeden Do an Karlar Hesab na alacak olarak kaydedilmesi uygun olacakt. Spekülatif amaçla opsiyon sözleflmelere taraf olunmas durumunda sözleflmenin vadesi sona erdi inde ya da vadeden önce sözleflmenin kapat lmas durumunda kesinleflen kazanç ya da kay p tutar n n cari dönemin gelir ya da gider hesaplar na yans t laca daha önceki bölümlerde de aç klanm flt. Sözleflmenin karfl taraf banka oldu- undan bankalar n hesap planlar n n farkl olmas nedeniyle burada A bankas n n yapmas gereken kay tlara de inilmemifltir. SONUÇ Opsiyon sözleflmeleri, genellikle riskten korunma arac olarak geliflmifl ülkeler taraf ndan yo un biçimde kullan lmas na ra men Ülkemizde kullan - m yaln zca tezgahüstü piyasalarla s - n rl kalm flt r. Ancak yak nda opsiyon sözleflmeleri Vadeli fllem ve Opsiyon Borsas nda da ifllem görmeye bafllayacakt r. Bu piyasalar n etkinli i, yeterli say da yat r mc n n bu piyasalara kat l m ile gerçekleflecektir. Opsiyon sözleflmelerinin yat r mc lar taraf ndan tercih edilmesinin sa lanmas için opsiyon sözleflmeleri ve iflleyifli hakk nda yat r mc lar n bilgilendirilmeleri vas tas yla kullan m n n teflvik edilmesi gerekmektedir. Ayr ca sözleflmelere iliflkin ifllemlerin muhasebelefltirme ve vergilendirme esaslar n n da ayr nt l ve aç k bir flekilde oluflturulmas gerekmektedir. Opsiyon sözleflmelerine iliflkin mevcut vergilendirme ve muhasebelefltirme esaslar na bak ld nda bunlar n yeterli ve aç k olmad de erlendirilmektedir. Opsiyon sözleflmelerine iliflkin ifllemlere özgü muhasebelefltirilme esaslar na yönelik düzenlemelerin yap lmas n n opsiyon sözleflmelerin risk yönetimi arac olarak tercih edilmesinde önemli bir katk sa layaca düflünülmektedir. Bunun için mevcut muhasebelefltirme esaslar n n daha kapsaml ve aç k bir flekilde yeniden ele al nmas gerekmektedir. Özellikle ifllemlerin muhasebelefltirilmesinde kullan lacak hesaplar n net olarak belirlenmesi uygulay c lar aç s ndan yararl olacakt r.

90 mali ÇÖZÜM KAYNAKÇA Akal n, Nevruz (1999). Türev Araçlar n Tafl d Risklerin Ortaya Konmas nda Kamuyu Ayd nlatma Düzenlemelerinin Yeri ve Önemi. SPK Yeterlilik Etüdü, Ankara. Aksel, H. Ayfle Eyübo lu (1994). Risk Yönetim Arac Olarak Futures Piyasalar, Yap s, flleyifl Mekanizmalar ve Baz Ülke Örnekleri Ankara: SPK Yay nlar No: 21 Bursal, Nasuhi (1992). Yeni Finansal Araçlar n Muhasebe Sorunlar Bankac - lar, Say : 9 Ersan, hsan (1997). Finasal Türevler. stanbul: Literatür Yay nc l k, Hull, John C. (2000). Options Futures and other Derivative Securities. U.S.A.: Printice Hall Inc. MKB Takas ve Saklama Bankas A.fi. Vadeli fllem ve Opsiyon Borsas Takas Üyeli i E itim Notlar. Karahan, Kemal (2002). Uluslararas Muhasebe Standartlar Kapsam nda Finansal Araçlar n Mali Tablolarda Gösterimi ve De erlemesine liflkin Esaslar. SPK Yeterlilik Etüdü, Ankara. Örten, Remzi (2000). Genel Muhasebe ve Tekdüzen Muhasebe Sistemi Uygulama Örnekleri. Ankara: Gazi Kitabevi, Geniflletilmifl kinci Bask. Örten, Remzi ve pek Örten (2001). Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamalar. Ankara: Gazi Kitabevi. Özflahin, Kerem A. (1999). Vadeli fllem Sözleflmesinin Hukuki Niteli i. SPK Yeterlilik Etüdü. Ankara: Selvi, Yakup (2000). Türev Ürünlerin Muhasebelefltirilmesi. stanbul: ARC Yay nlar 5 Tafl, Oktay (2002). FASB n 133 Say l Finansal Türev Ürünler Ve Riskten Korunma fllemlerinin Muhasebesi Adl Standard n n Getirdi i Yeni Kurallar. Öneri, C.5. Yayla, Adnan Menderes ve Umurcan Gago (2000). Futures ve Opsiyon Sözleflmelerinin Vergilendirilmesi Active, Ekim-Kas m 2000. www.vob.org.tr www.vob.org.tr/vob/turkish/mevzuat/spk/muhasebe.htm, SPK, Vadeli fllem ve Opsiyon Sözleflmelerinin Muhasebesine liflkin Usul ve Esaslar Hakk nda Tebli, Seri: XI, No: 19. [çevrimiçi]www.vob.org.tr/vob/turkish/ mevzuat/spk/muhasebe.htm,.