Ekonomik J'aklaşmı, Cilt: 18, Sayı: 61, ss. 33-59 TÜRKİYE BANKAClLIK SEKTÖRÜ İÇİN ALTERNATiF BİR RİSK DERECELENDiRME MODELİ Murat ATAN ÖZET Dünyada yaşanan küreselleşme süreci. bir iilketlen bir diğerine sıçrayan ekonomik ve mali krizlen/en en fazla Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeleri. özellikle de bu ülkelerin mali sektörü içinde e11 biiyük paya salıip olmı bankact/ık sektörünü etkilemektedir. Bu durum lıiç şüphesiz birçok eko11omik lıeılenin yam sıra, bankacılığm mevcut yapısal sorunlarından kaynaklanmaktadır. Uluslararası finans piyasalarında meydana gelen gelişmeler, Türkiye bankacilık sektörlinde de diğer gelişmekte olan iilkeferde olduğu gibi yapısal bir değişikliğe girmenin ::.orunlu olduğunu işaret etmiştir. Finans piyasalarmdaki küreselleşme. Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne katılma konusundaki kararlılığı, Uluslararası Ödemeler Bankası gibi kurumlar tarafindan önerilen yeni düzenlemeler de göz önüne almdığmda, uluslaramsı piyasalar ile bütünleşmesi kaçımfmaz olan Türkiye bankacılık sekröriinde risk yönetimi uygulamalarmm yerleştirilmesi bir zorunluluk olarak arıaya çıkmaktadır. Günilmiizde bankalarm risk yönetimine odaklanmalarınm başlıca sebepleri; iş ortamlarındaki coğrafi koşullarda ve iiriilı çeşitliliği konularmdaki biiyük değişiklikler. sektör içinde ve dışındaki yiiksek rekabet. kwumun ı e işlerin karmaşık bir hal alması, teknolojinin çok lıdı ilerlemesi, konusunda eğitilmiş donammlı pers01ıel eksikliği şeklim/e sıralmwbilir. MOtlern işletme teorisüıiıı ulaştığı eu kapsamlı çözümlerden bir tanesi risk yönetimidir. Çiinkii risk yönetimi getiri, sermaye ve riski ilişkilendiren; bımlamı arasında en u_vgwı dengeyi kuran bir yakfaşımdır. Yrd. Doç. Dr.. GJıi Üniversitesi. iktisjdi ve iı.jari Bilimleı Fakültesi. Ekoııometri Bölüm\!. ataıı@gaıi.etlu.tr
34 Murat ATAN Araştırmmla Tiirkiye bankacılık sektörundeki riskierin belirlenmesine yö11elik bir altematif risk belirleme modeli geliştirilerek, Tiirkiye bankacılık sektörü içinde yer alan banka gruplarına 2002/Arafık - 2006/Eyliil dönemleri için a.vrı ayrı faktör analizi uygulanmıştır. Her bir banka gmbumm lıer bir inceleme dönemi için faktor skorları, özdeğerleri ile ağırlıklandırıfarak genel faktör değerleri oluşturulmuş ve tüm bankalar bu değere göre sıralanmışlardtr. Bu sıralamamu sonuçlamıa göre, özel sermayeli ticari bankalar grubu ile mevduat kabul etmeyeıı baııkalar grubu sıralamada iist sıralarda yoğımlaşmışfardır. Anahtar Kelime/er: Risk Yönetimi, Bankacılık, Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz, Faktör Ana/i::), Ri.ık Derecelendirme, Peiformans Değerlendirme. AN ALTERNATIVE RISK RANKING MODEL FOR TURKISH BANKING SYSTEM ABSTRACT Tlıe process of globalizatiorı and iliternational economic and fiııancial erises significantly influence devetoping countries suc/ı as Turkey and, specifical/y the banking seetar constituting tlıe largesi part of ılıe financial seetar in tlıese cowıtries. Tlıerc is rıo doubt that this fact stcms from preselli sıruelural problems of banking seetar as well as severaf economic reasoııs. Tlıe depefopments in international financial markers revcal that a structural reform in the Turkish banking system is necessary as in other deve/aping coımtries. Considering the globalization in financiaf markets, the determination of Turkey to join the European Union (EU), and recem arraııgements offered by institutions such as ltıternational Paymen/s Bank, it is necessary that risk management teclmiques are adopted and practiced widely by the banks in Turkish banking seetar whiclı will inevitably integrate with internationalmarketsin tlıe lo11g run. In the prese/lt da_v, the main reasons for bmıks to focus 011 risk management are great changes in geograpfıic conditions at v.- orking places and in product variery; a higlı dcgree of competitio11 inside and outside the seetor; tfıe inercasing complexiry of tlıe institlllion and acth ities: the rapid development of teclmofogy; and tlıe la ek of educated and wel!-endowed staff. One of tlıe best solutions proposed by modem tfıeory of management is risk management. Risk management approaclı relates yield, capital and risk. finds mı optimum equilibriwıı among ılıesc variables. An aftenıatil'e risk determination model for the risks in Turkish banking seetar was developcll, applyüıg the fiıctor analysis in bank groııps in the Turkish banking sector eaclı period for Deeember 2002 September 2006. Factor scores, wlıiclı are weiglıtetl witlı eigenwılue. lun e constituted for each period and banking
Türkiye Bankacılık Sektörü İçi11 Altematif Bir Risk Dereceleııdirıııe i'vtodeli 35 group mıd all bmıf..s are nuıked by Tlıese scores. According lo thc~t ranki1ıg results, Priwıtely-mnıcd deposil bmıks witlı De\'elopmeııt mıd ilıvestmc!!l bmıks /ıaıoe been condcnsation top oftlıe roıvs in ranki11g. Key Word.\': Risk Mmıagement. Factor Analysis, Risk Rmıking, Banki11g, Multh ariate Statisticaf Analysis, Peiformmıce Evaluation ı. GİRİŞ Finans piyasalarındaki küreselleşme. Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne katılma konusundaki kararlılığı. Uluslararası Ödemeler Bankası gibi kurumlar tarafından önerilen yeni düzenlemeler de göz önüne alındığında, uluslararası piyasalar ile emegrasyonu kaçınılmaz olan Türkiye bankacılık sektöründe risk yönetimi uygulamalannın yerleştirilmesi bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. Modern işletme teorisinin ulaştığı en kapsamlı çözümlerden bir tanesi risk yönetimidir. Çünkü, risk yönetimi getiri, sermaye ve riski i\işkilendiren; bunların arasında optimum dengeyi kuran bir yaklaşımdır. Bankalar faaliyetleri sırasında çeşitli riskleri üstlenirler. Önemli olan nokta, alınan riskler karşısında yeterli getirinin elde edilip edilemediğinin ve buna ayrılan kaynakları ayırmaya değip değmediğinin ölçülebilmesidir. Risk yönetiminde kullanılan modeller, bankaların geçmiş yıllardaki verilerinin alınıp yorumlanması veya geçmişte yaşanan krizierin alınıp bugüne veya geleceğe dönük tahminler yapılması gibi bir temel üzerine dayalıdır. Bu gerçeklerden hareketle, araştırmada Türkiye Bankacılık sektöründeki riskierin belirlenmesine yönelik alternatif bir risk belirleme modeli geliştirilerek, sektördeki banka gruplarına 2002/Aralık - 2006/Eylül üçer aylık dönemleri için uygulanmıştır. Bankalar sermayeleri ve faaliyet alanlarına göre gruplandırılmış ve ilk olarak sermaye yeıerliliği, aktif kalitesi, likidite yeterliliği, karlılık, gelir-gider yapısı ve ölçek büyüklüğü oranlarına göre finansal performansları açısından değerlendirilmiştir. İkinci olarak mali başarılı bankalar ile mali başarısız bankaların aralarında bir farklılaşma olup olmadığı incelenmiştir. Araştırmada bu amaçları değerlendirebilmek için kullanılan faktör analizi hakkında bilgi verilerek geliştirilen alternatifmodellerin sonuçları bu yöntem aracılığıyla test edilmiştir. 2. TÜRKİYE BANKAClLIK SEKTÖRÜ İÇİN ALTERNATiF RİSK BELiRLEME MODELLEMESİ Türkiye Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren bankaların gelişiminin izlenmesi ve riskliliğinin ölçülmesi, bankaların mali, iktisadi yapısım ve
J6 Murat A1J.I.N verimliliğini yan~ıtan mali tablolarının ayrıntılı olarak analiz edilmesiyle mümkün olabilir. BanLtların mali tahlolarının ::ınaliz edilmesi suretiyle performanslarının ölçü\me~ine ilişkin olarak kulhınılan nice\ y0ntemleri istatistiki açıdan "Tek Deği~kenır ve "Çok Değişkenli"' analiz teknikleri olmak üzere iki ana ba~lık altındn toplamak mümkündür. Tek değişkenli ;ınaliz teknikleri, nnalizde yer alan tüm değişkenierin etkisinin bir bütün olarak incelenememesi, 5>ÖZ konusu tekniklerin ancak analizde yer alan diğer değişkenierin kontrol alt;nd;ı ıutulanık her defasında tek bir değişkenin etkisinin inçe[enmesine nlamık tanıması nedeniyle her z;.ıman etkin ve yeterli o\amayabilmektedirler. Oysa çok değişkenli istatistiksel analiz teknikleri, inceleme konusu olayı bir bütün olarak ele almakta ve bütıinlüğü sağlayan değişkenierin bağımlılık yapısını açıklamaya çalışmaktadır. Diger yand.-ın ise birden çok özelliğin analizi ile i\gilendiğinden, basitleştirme ve boyut indirgeme, birimlerin sınıflandırılması, hipotez testleri ve hipotez oluşturma, sıralama ve ölçekleme gibi değişik amaçlara da hizmet etmektedir (Pekkaya, Aydoğan ve Tosuner, 2001:2 ~ 3). Bu araştırmada banka gruplarının toplulaştırılmış üçer aylık bil:inçohırından hesaplanan finansal oranları kuhanılarak 2002/A.ralık - 2006/Eylül dönemleri arasında Türkiye Bankacılık Sektöründe faaliyet gösteren sermaye yapılarına göre gruplandırılmış bankaların mali performanslarının değerlendirilmesi, bankaların mali başarısızlığının öncü göstergelerinin belirlenebilmesi ve bankacılık sisteminin sahip olduğu genel riskliliğin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçlar çerçevesinde analizler ilgili döneme ait Türkiye Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren 5 grup bankaya ilişkin olarak bilil.nço ve gelir tablolarından yararlanarak hesaplanan 20 finansal oran ve 7 oransal olmayan değişken üzerinde uygulanmıştır. Analizler için seçilen değişkenler Türkiye Bankalar Birliği Türkiye tarafından açıklanan biblnço ve gelir tablolarından fayd:.ılanılarak hesaplanmış ve yayımlanmıştır. Modeller her üç aylık dönem için çözümlenmiş ve elde edilen bulgular birbirleri ile karşılaştırılmıştır. Araştırmada. ti.im bank:ı gruplannın finan~al performanslarını ölçmek için yukarıda verilen değişkenler kullanarak boyut indirgeyebilmek amacıyla Faktör Analizine tabi tutulmu~ıur. İndirgenen fınansa\ boyutlar kullanılarak tüm banka gruplarının taşıdıkları riskiere göre sıralaması yapılacaktır. Tablo 1 'de analizde yer alan banka grupları gösterilmiştir. Tablo 2'de i~e analizde kullanılan veriler tanımlanmıştır. Tablo J'de ise uygulama planı verilmiştir.
Tiirk(ve Bankacılık Sektiirii İçiıı Alterııat!f Bir Risk Derecde11dimıe,11odefi 37 Tablo 1 Analizlere Dıllıil Edilen Banka Gruplan ı K;ımu Sermayeli Ticnret Bank;ılnrı 2 Özel Sermayeli TKııret Bıınkal;ırı 3 Tasamıf Me\'duatı Sigorta Fonuna rtl'vlsf) D~vretlıleıı Banknlar 4 Yabnncı Bankalar 5 Mevduat Kabul Etmeven Bankalar Kaynak: www.tbb.org.tr Tablo 2 Analizlerde Kullanılan Finansal Oranlar ve Diöer Deöişkenler 1. Sermaye Yeterlifiği SY ı - ÖLk<ıynaklnr 1 (Risk Ağırlıklı Vnrlıkbr + Piyn~a Riskine Esns Tutnf) SY2- Özkaynaklar 1 Toplanı Aktiller SY3- (Özkaynnklar" Dur;ın Aktillcr) 1 Topinm Ak tiller ı. Aktif Kalitesi AKl -To )lanı Krediler 1 Toplanı Aktitler AK2- Takıptek ı Krediler (net) 1 Topbııı Kretlılcr AK3 Özel Karşılıklar 1 Takipteki Kredıler AK4- Duran Akıitler 1 Toplıım Akliller AK5- YP Akliller 1 Toplam Aktilkr AK6- YP Pasitler 1 Toplanı Pa~itlcr AK?- Net Bilanço Pozisyonu 1 ö~_kaynnklnr AKS (Net Bilanço Poti~yoııu +Net Bılanço Dışı Pozisyon) 1 Özkaynaklar 3. Likidite Yeterlifiği LKT! "'Li!;it Alüfler 1 Toplanı Aklitler LKT2- Likit Akıif1er 1 Kı~a Vadeli Yükürnli.llükler -1. Knrltlık KARl- Dönem Net Karı (Znrarı) 1 Toplanı Akliller KAR2 Dönem Net Knrı (Zararı) 1 Özkavnaklıır s. Gelir Gider Yapısı GGYI- Net Fail Geliri 1 Tnrılaııı Aktitkr GGY2 Net Faiz Gı:liri 1 Topl;ını Faaliwı Gelirleri GGY3- Fai1. Dı~ı Gelirler 1 Toplanı Aktıller GGY-t- Faiz Dışı Giderler 1 Toplanı Faaliyet Gelirleri GGY5- Kredi ve Diğer Alacaklar Karşılığı/ To lam Aktifler 6. Öl ek Biiyüklüğü ÖL EK 1 - Akliller Toplamı OL EK2- Krediler To la ını ÖLÇEK3- Mc\ Juat Toplamı ÖLCEK-t Özkavnaklar Torılmııı ÖLCEK5 Net kar/zarar ÖLÇEK6- Şube Sayı~ ı ÖLÇEK7- Personel Sayısı Kaynak: www.tbb.org.tr 1 rapor ve yayınlar 1 istatistiki raporlar.
38 Murat ATAN Tablo 3. Uygulama Planı FAKTÖR ANALİZİ Amaçlar: Banka gruplarının finansal performanslarını göreli değerlendirilmesi, Banka gruplarının taşıdıklan riskleri ifade eden değişkenierin sayısını azaltmak (boyut indirgemek), Mali başarılı banka grupları ile fona devir edilmiş mali başarısız banka grubu arasında finansal performans oranları açısından farklılık olup olmadığının test edilmesi ve Tüm banka gruplarının taşıdıkları riskiere göre önem sırasına koymak. Veriler: 5 Banka grubuna ait 27 Değişken (Bknz. Tablo 2) Dönem: 2002/Aralık- 2006/Eylül Üçer Aylık Bilfinço Dönemleri (Analiz dönem için ayrı ayrı yapılacaktır.) 2.1. FAKTÖR MODELİ Bankaların mali performanslarının değerlendirilmesinde birbirleriyle ilişkili çok sayıda finansal oranın kullanılması değerlendirmede bir takım sorunlar yaratmaktadır. Değişkenler arasındaki güçlü ilişkilerin olumsuz etkilerinin giderilmesi için araştırmada faktör analizi kullanılmıştır. Faktör analizi p değişkenli bir olayda birbirleri ile ilişkili değişkenleri bir araya getirerek, az sayıda yeni ilişkisiz değişken bulmayı amaçlar. Bu şekilde bir boyut azaltılması ve bağımlılık yapısının ortadan kaldırılması mümkün olmaktadır. Faktör analizi aracılığıyla birbiri ile bağıntılı çok sayıda değişken kümeleri arasındaki ilişkiyi az sayıda faktör (ilişkisiz hipotetik değişken) aracılığı ile açıklamak mümkün olmaktadır. Faktör analizinde ilk olarak değişkenler arasındaki korelasyon veya kovaryans matrisi ile işe başlanır ve korelasyon maırisi çeşitli yöntemler kullanılarak faktörleştirilir. Orijinal değişkenler kullanılarak faktörlerin hesaplanması aşamasında, hesaplanan tüm faktörler birbirlerinden bağımsız olarak belirlenmişlerdir. Faktör sayısı konusunda karar verilirken, birinci faktörün katsayıları, birinci faktörün varyansının en büyük olmasına bakılarak seçilmektedir. Yani toplam varyansın en büyük kısmını açıklayan birinci faktördür. İkinci faktörün varyansı birinci faktörden küçük olmasına karşın diğerlerinden büyüktür. Bu faktörleşme süreci orijinal değişken sayısı kadar faktör elde edilene kadar sürmektedir. Ancak faktör sayısı arttıkça ilave edilen her faktörün toplam varyansı açıklama gücüne katkısı git gide azalmaktadır. Yani, belirli bir faktör sayısına ulaşıldığında toplam varyansın ünemli bir bölümü aı;ıklanabi!mekte ve böylece orijinal değişkenler yerine daha az sayıda bağımsız, ilişkisiz faktörler analizde kullanı labilmektedir.
Türkiye Barıkacılık Sektörü için Alterııatif Bir Ri.~k Derecı:fendirmt Modeli 39 Kuramsal olarak faktör sayısı değişken sayısına eşit olabilir ancak başarılı bir faktör analizi uygulamasında. elde edilen faktör sayısı değişken sayısına göre çok daha az olmalıdır. Ortak faktör sayısının belirlenmesinde ise; Kaiser kriteri en sıklıkla kullanılmaktadır. Bu kritere göre bir faktörün ortak faktör olarak sayılabilmesi için; }:;> En az iki faktör yükünün anlamlı görülmesi,? Varyansa katılma miktarının (özdeğer)!'den büyük olması veya >- Varyansa katılma yüzdesinin %10'dan büyük olması gerekmektedir (Pekkaya. Aydoğan ve Tosuner, 2001: 6). Analize ddhil edilen çok sayıda ilişkili değişkenden bağımsız, yorumlanabilmesi kolay ve kavramsal olarak anlamlı az sayıda faktörün bulunması işlemine bileşenlerine ayırma {faktörleştirme) adı verilir. B!leşenlerine ayırma işlemi sonucunda analizde boyutun indirgenmiş olması, bağımsızlığın sağlanmış olması ve kavramsal olarak anlamlı bileşenler olması koşullarının sağlanması beklenilmektedir. Faktör döndürmesi. elde edilen faktörleri daha iyi yorum verebilecek şekilde yeni faktörlere dönüştürülmesi olarak ifade edilebilir (Tathdil, 1996: 173). Faktör döndürme teknikleri faktörlerin yorumlanmasına olumlu katkı sağlamalarına rağmen tartışmalı kriteriere bağlı olmaları sebebiyle literatürde en çok tartışılan konulardan biridir (Meriç, 1985: 106). Faktörlerin yorumlanması ve kavramsal olarak adiandıniması aşamasında değişken ile ortak faktör arasındaki ilişkiyi gösteren faktör yükü değerlerinden yararlanılır. Faktör döndürmesindeki amacı daha somut bir biçimde ifade edebilmek için yorumlamada aşağıdaki kriterler ve esaslar dikkate alınmalıdır (Pekkaya, Aydoğan ve Tosuner, 2001: 7). > Kabaca faktör yükünün 0.50 ve daha büyük olması gerekir. Böylece, değişken ile ortak faktör ara~mda anlamlı ve önemli bir ilişki bulunduğu yargı~ına varılır. > İki ve daha fazla anlamlı ve önemli faktör yilkü bulunan faktör, ortak faktör niteliğinde sayılır. }:;> Bir faktörün bütün yüklerinin pozitif, anlamlı ve önemli oluşu, bu faktörün önemli bir simge olarak kabul edilebileceğini göstermektedir. Yani bu faktör yardımıyi :ı bütün değişkenler az veya çok duyarlı olarak ölçülebilirler. >- Faktör yükü en büyük olan değişken, bu faktörün ölçüsü olarak görtilebilir.
40 Murat ATAN ~ Bir faktörün adlandırılması, faktör yükü büyük olan bir veya birkaç değişkeni n ortak özelliğine göre yapılabilir. 'r Bir faktörün içinde pozitif ve negatif işaretli faktör yüklerinin bulunması. bu faktörün iki kutuplu olabileceğini gösterir. Bu durumda zıt işaretli değişkenler iki ayrı kümeye ayrılabilir. }o Başarılı bir faktör analizi ile yorumlama, özellikle isimlendirme için, örnek ha<.: mi büyük tutulm:ılı ve değişken sayısı da beklenilen ortak faktörün beş katı olmalıdır. Faktörlerin yorumunu kolaylaştırmak amacıyla eksen döndürmesi yapılmasından ~onraki aşamada boyutları indirgenmiş faktör yükleri matriste kullanıla<.:ak değişkenierin seçilmesi gerekmektedir. Değişken seçimi için iki yöntem vardır. Birinci yöntemde, özdeğerleri birden büyük olan faktörlerden her birini temsilen faktörlere katkısı en yüksek olan bir değişken seçilmektedir. Bu değişkenlere göre gözlem değerlerinin analiz edilmesi ve sıralanması mümkün olabilir. İkinci yöntemde ise. faktörlere katkıda bulunan bütün değişkenierin doğrusal bir fonksiyonu olan faktörlerin değerleri yani faktör skorları hesaplanmaktadır. Faktör değerlerinin kullanılması halinde, değişkenierin bağımsız olması sağlandığı gibi değişkenierin açıklama gücü de artacaktır. Faktör değerlerinin özdeğerler veya varyansın açıklama gücü ile ağırlıklandırarak toplanmasıyla. faktörler bazında her bir faktör için genel bir değer elde edilmesi ve bu genel faktörlere göre gözlemler arasında bir sıralamanın yapılması da mümkün olmaktadır (Pekkaya, Aydoğan ve Tosuner, 2001: 8). Araştırmada Tablo 1 'de verilen 5 adet banka grubu ve Tablo 2'de verilen 27 değişken ise gözlem değeri olarak yer almaktadır. Araştırma 2002/Aralık - 2006/Eylül üçer aylık bililnço dönemlerini kapsamaktadır. Yorumlan kolaylaştırmak amacıyla metin içinde sadece son dönem olan 2006/Eyllil dönemine ait sonuçlar gösterilecek diğer dönemlere ait sonuç değerleri tablolaştırılarak Ekler bölümünde verilecektir. Araştırmada kull;ınılan değişkenler, Sermaye Yeter\iliği, Aktif Kalitesi. Likidite Yeterliliği. Karlılık. Gelir-Gider Yapısı ve Ölçek Büyüklüğü oranları olmak üzere altı ana grupta (boyutta) incelenecektir.
Tiirk(ve Bankacılık Sektörü için Altemal(f Bir Ri.1 k Derecele11dirme Modeli 41 Tablo 4. 2006/Eyllil Dönemi İtibariyle Faktörlerin Özdeğerleri ve Varvansı. Açıklama Yüzdl'leri Faktör Özdeğer Toplam Varyan.n11 Açıklama Gücü Başlangtç O:_dcğcr/er Varyansı Açıklama }'üzdcsi ı 14.99 55,52 55,5 2 5.42 20,08 75,6 3 4.45 16,46 92.1 4 2.14 7,94 100.0 Var) ansı Birikim/i Açıklama riizde.çi Tabloda yer alan özdeğerler, faktörlerin varyansını göstermektedir. Birinci faktörün varyansı 14,99'dur. Birinci faktör toplam varyansın yüzde 55,52'sini (14,99 1 27). İkinci faktör toplam varyansın yüzde 20.0S'ini, Üçüncü faktör toplam varyansın yüzde 16.46'sını açıklamakta ve varyansın açıklanma gücü faktör sayısı arttıkça azalarak küçülmektedir. Faktör analizinin temel amaçlanndan birisi boyut indirgemek yani birbirleri ile belirli ölçülerde ilişkili 27 değişken kullanmak yerine. toplam varyansın kabul edilebilir bir bölümünü açıklayan ve analizde kullanılan değişkenierin doğrusal bile,şenlerinden oluşan daha az sayıda, birbirleri ile ilişkisiz (korelfisyonsuz) fakıörlerin hesaplanmasıdır. Bu nedenle analiz sonucu elde edilen 27 adet faktörün azaltılması gereklidir. Bu amaçla Kaiser kriterinden faydalanılabilir. Bu kritere göre, varyansa katılma miktarı (özdeğeri) l'den büyük olan faktörlerin seçilmesi gereklidir. Tablo 4 incelendiğinde ilk dört faktörün özdeğeri birden büyüktür. Bu kritere göre, 2006/Eylül döneminde Türkiye Bankacılık sektörünün performansını açıklayan dört adet faktör tespit edilmiştir. Bu faktörler. toplam varyansın yüzde loo,o'ü açıklamaktadır. Bu aşamaya kadar araştırmanın faktör modeli bölümünde bahsedilen iyi bir faktör analizi için gerekli olan boyut indirgenıe ve bağımsızlık koşulları sağlanmıştır. Üçüncü koşul faktörlerin kavram~al anlamlı!ığının sağlanmasıdır. Bunun için her bir değişken ile her bir faktör arasındaki ilişkiyi gösteren faktör yükü değeri olarak adlandırılan korelasyon katsayılarını hesaplamak gereklidir. Faktörler için kavramsal anlamlılığın daha iyi ifade edilip edilemeyeı:eğ:ini belirleyebilmek amacıyla Yarimax döndürme yöntemi uygulanarak tekrar faktör yükü matrisi hesap edilmiş ve Tablo 5'de gösterilmiştir.
42 M11rat ATAN Değişkenler Tablo 5. 2006/Eylül Dönemi Döndürülmüş Faktör Yükleri Matrisi Faktörler ı 2 3 4 OLCEK6 0.987 OLCEKl 0.982 OLCEK3 0.978 OLCEK7 0.975 OLCEK5 0.965 OLCEK2 0.954 OLCEK4 0.932 SY3-0.668 SYl -0.658 SY2-0.617 LKT2-0.6ll AKl -0.983 KAR2 0.950 LK Tl 0.918 AKS -0.889 AK6-0.843 AK2 0.815 KARl 0.773 0.501 GGYI 0.757 0.506 GGY3 0.750 0.526 GGY4-0.616 AK7 0.970 GGY2 0.897 AKS -0.853 GGYS -0.757 0.543 AK3-0.940 AK4 0.814 *Temel B ıleşenler Yontemı ıle 4 Faktor Hesaplanmıştır. Kaiser normalleştirme ile Yarimax döndürme yöntemi uygulanmıştır. Döndürülmüş faktör yükü matrisi. faktör analizi sonuçlarının yorumlanmasına bir temel teşkil etmektedir. Faktör yükü matrisinden çıkarılan ilişkiler bütünü Türkiye Bankacılık sektörünün finansal yapısını ve performansını yansıtmaktadır. 2002/Aralık- 2006/Eylül üçer aylık dönemleri arasında bu yapının incelenmesi sistemde yer alan banka gruplarının mali durumlarındaki değişimin ne çeşit bir yaklaşımla izlenmesi gerektiği konusunda yol gösterici olmaktadır. Bundan sonraki aşamada faktörlerin adiandıniması ve yorumlanması yapılacaktır.
Tiirkiye Bankacılık Seküirii lçiıı Altemat~f Bir Risk Dereceleııdirme Moddi 43 Analiz sonucu bulunan faktörlerin her biri açıklayabildikleri değişme yüzdesine göre banka gruplannın mali performanslarındaki değişimierin farklı bölümlerini içermektedir. Faktörlerinin adlandırı!m:.ısını iki şeklide yapmak mümkündür. Bunlar, faktörde yer alan değişkenlerden açıklama gücü en yüksek olan değişkene göre adiandırma ve faktörde yer alan değişkenierin yoğunluğuna göre adlandırmadır. 2006/Eylül dönemi değişkenleri kullanılarak yapılan analizde elde edilen faktörleri, faktörde yer alan değişkenlerden açıklama gücü en yüksek olana göre adiandınimak istenirse. birinci faktörü ölçek büyüklüğü faktörü, ikinci ve üçüncü faktör aktif kalitesi ve dördüncü faktör de gelir/gider yapısı faktörü olarak adlandınlabilir. 2006/Eylül dönemi değişkenleri kullanılarak yapılan analizde elde edilen faktörleri, faktörde yer alan değişkenierin yoğunlaşmalarına göre adiandınimak istenirse, birinci ve ikinci faktörü karma faktör, üçüncü faktörü aktif kalitesi ve gelir/gider yapısı ve dördüncü faktörü de aktif kalitesi ve gelir/gider yapısı faktörleri olarak adlandırılabilir. Faktör analizi sonuçlarını. faktör yükleri matrisinde faktörlerde yoğunlaşan değişkenlerinden çıkan sonuçlar özetlenirse; 2006/Ey\ü\ döneminde toplam varyansın %55,52'sini açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler ölçek büyüklüğü, (ÖLÇEK!,..., ÖLÇEK?) sermaye yeterliliği (SYl, SY2 ve SY3) ve likidite yeterliliği (LKTI) 'e ait değişkenler olduğu görülmektedir. En fazla açıklama gücüne sahip bu faktörden sonra diğer faktörlerde aktif kalitesi, karlılık ve gelir-gider yapısı'na ait değişkenierin yoğunlaştığı gözlemlenmiştir. 2006/Eylül döneminde Türkiye Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren bankaların mali performanslarının değerlendirilmesine ilişkin yapılan bu analizde öncelikle incelenmesi gereken değişkenierin sırasıyla ölçek büyüklüğü, sermaye yeterliliği, likidite yeteriili ği, karlılık, aktif kalitesi gelir-gider yapısı ve oranları olduğu ve bu değişkenierin banka gruplarının finansal yapılarındaki değişimierin önemli bir bölümünü açıkladıklan ortaya çıkmıştır. Birinci faktörde ölçek büyüklüğü, sermaye yeterliliği, gelir-gider yapısı ve karlılık değişkenleri yoğunlaşmıştır. Finansman ve bankacılık literatüründe sermaye yeterliliğine ve ölçek büyüklüğüne ilişkin oranların yoğunlaştığı faktörler "giivenilirlik veya sağ/amlılık" faktörleri olarak tanımlanmakıadır. Bu nedenle birinci faktör "güvenilirlik,.e likidite faktörü" adıyla adlandınlmıştır. Tablo 5'de görüldüğü gibi birinci faktörde birçok değişken grubu yer almaktadır. İkinci, üçüncü ve dördüncü faktörler de çok sayıda değişken içerdikleri için birer karma faktör özelliği de ıaşımaktadırlar. Bu üç faktör varyanstaki değişimin %44,48'ini açıklamaktadır. Finansman ve bankacılık literatüründe karlılık değişkenlerinin
44 MuratATAN yoğunlaştığı faktörler ''ıwimlilik ı cya iiretkeıılic, gelir-gider yapısı deği~kenlerinin yoğunlaştığı faktörler ise "mali erkin/ik" faktörleri olarak tanımlanmaktadır. İkim:i faktörde gelir/gider yapısı, karlılık ve aktif kalitesi değişkenlerinin yoğunlaşması sebebiyle bu faktöre ''\'erimlilik, mali etkinlik ve aktif kalitesi faktörü" adı verilmiştir. Üçüncü ve dördüncü faktörler aktif kalitesi ve gelir/gider yapısı değişkenlerinden oluşınakıadır bu yüzden bu fo:ıktörlere "aktif kalitesi,-e gelir/gider yapısı faktörü" adı verilmiştir. Tüm fakıörlerin skorlarının özdeğerleri ile ağırlıklandırılması ile genel faktör" adlı bir faktörde ayrıca oluşturulmuştur. Dört faktör için her bir banka grubuna ait faktör skorları. regresyon yöntemiyle tahmin edilmiş ve elde edilen >.korlara varyan~ açıuama yüzdeleri göz önünde bu\undunı.\<ı.~',\k ıend hı.\<..\qç \wiel<..ü he<i.<ı.p\<ı.\,\\'\l~t\ç. Ger\<!\ fe.h('w. ' GF=").F J.::... ı lj j=1,2,...,5 (!) =ı Bu genel fah.tör Tablo 4'de g(bterildiği gibi varyanstaki değişimin %l00,0.ünü açıklamaktadır. Faktör analizinde kullanıkın ölçek büyükh.iğü, sermaye yeteriili ği oranlan ve likidite yeterliliği oranlarının toplım değişimin birikinıli olarak bakıldığı %55.52'sini açıklayan ilk faktör altında yoğunlaşması 2006/Eylül dönemi için Türkiye Bankacılık Sektörünün finansal performansını açıklayan en önemli bilginin ölçek büyüklüğü, sermaye yeterliliğine ve likidite yeterliliğine ilişkin değişkenlerde içerildiği sonucunu vermektedir. Varyansın açıklanmasına giderek azalan oranlarda katkıda bulunan diğer faktörlerde yer alan değişkenler ise sırasıyla gelir/gider yapısı, aktif kalitesi ve karlılık değişkenleri şeklinde yoğunlaştığı görülmüştür. Faktör yükü matrisinde yer alan değişkenierin aldıkları değer, değişkenierin yer aldığı faktörlerin belirlenmesi ve faktör içinde değişkeııin nispi öneminin ortaya konması açısından önemlidir. Öte yandan hesaplanan faktürlerde yer alan değişkenierin katsayı işaretleri de, değişkenierin birbirleri ile olan ilişkilerinin yönünü göstermesi sebebiyle de önem taşımaktadır. Tablo 5'i bu açıdan incelediğimizde, aynı yönde ve farklı yönde hareket eden değişkenierin oluşturduğu bir faktör kompozisyonu ile karşıla~ılmaktadır. Analizde kullanılan 27 değişken 4 faktöre indirgenmiştir. Analiz kullanılan b::ınb. gruplarının bu faktörlere göre sıralanabilme:.i için iki yöntem vardır. İ(k yöntemde, banka grupları, hesaplanmış her bir faktörde aldıkları değerlere göre ya da toplam vary:ın~ııı açıklama yüzdeleri ile ağırlıklandırılmaları suretiyle hesaplanan genel faktöre göre sıralanabilirler. İkinci olarak i>.e, kavramsal anlamlılık içererek isimlendirilen raktürlere göre sıralnnabilirler. Bu '. erı,:evede bu annlizde banka grupları için hesaplanan genel faktöre göre önem düzeyleri sıralaması yapılmıştır.
Türk~ve Bankacılık Sektörü İçin Alternatif Bir Risk Derecelendirme Modeli 45 Daha sonraki aşamada ise tüm banka gruplarının 2002/Aralık ~ 2006/Eylül üçer aylık dönemleri arasında toplam varyansın açıklama yüzdeleri hesaplanacaktır. Bu yüzdeler ağırlık olarak kullanılarak Türkiye Bankacılık sektörü içinde yer akın 5 adet banka grubu için 2002/Aralık- 2006/Ey\ül üçer aylık dönemleri genel faktör skorları hesaplanıp tablolaştırılacaktır. Burada amaç. banka gruplarının mali başarısız duruma düşmelerinden önce bir erken uynrı verip vermediğinin tespit edilmesidir. Banka gruplannın hesaplanan faktör değerlerine göre sıralamasının yapılmasındnki amaç bazı banka gruplarının diğer gruplardan iyi veya kötü olduklarını göstermek değildir. Buradaki amaç tüm banka gruplarının genel faktöre göre önem düzeylerinin belirlenmesidir. Tablo 6'da tüm banka grupları için kavramsal faktörlere ve hesaplanan genel faktör değerlerine verilmiştir. göre sırabması Tablo 6. 2002/Aralık Genel Faktör Skorları - 2006/Eylül Dönemleri Kavramsal Faktör ve oıl.. k Senııa)'e Akıif Likidi lo Gt lir/gide G<n<l Bank ıar Kortolık Bliyiikl Yeıertm~i Kaliı<>i \'eıerliıi~i ' \'apısı Fakı<ır üi;iı Kamu Soro,.yeli T"an 0.261 3.700 \) 110 \)_\~1-0.:!19 0390 ı ~,'.6 B"ııbl,or Üzel Senııo)'<loT""" -023.1 uı_ı -0.)6} O,J\1-0.199 1584 ıo.ıoı B.uoblar i; ' -~ ı.,.orrul Mo;~""" Si~ona -~ >~ı &.339-0.90;> -1,73-1 1,1-11 -0.8ıl -26,485 folloıı 6 Dew_ B ' ~ \oh,ıcı B.oıl..ıaı 0,48-1 -.uo_ı -0.. \0S 0,-11! -0,702-0-6-H -1.619 lo-1eı-..luoı K;hul Eın"'l"" Ea.,kalar Kamu S.rm.ı)eloTıcun BunJ.olar 1,070 -l.-199 1.667 o,m -0.612 -OT19 5,976 0.219 -~.1;>3 0.0-H -0.400!,105 2.50> 6.1:/17 o Özel S'""")< lı Tı.. un -o.31a 0.898 O.l:!b.o.ıoı -1.230 9.264 18,}39 B""''' i"' ~ ~ T """"' MeıJu>U So~"n.ı -1..117 7.ıq7 I.Oll 1.786..ı.sn -~.670-2J.Zti.! Ş, 6 f<'nuuu D" o " \oh.ın" B.ınl l,ır ll-159 -ımı 0.)85-0 411 o (~,2 -.ı.;.ıo -7,75! Meıd"" KaOuiiSnne;<n B.ınluılor """'" S.m..;di T""" 1 s,.,,,,ı., Ozd S.,noı.ı;elı Tı.:cc; Bunkoınr ~ Ta'"''"'f M.-dua" Sı~'"'" -~ Fıınoıı.ı D< T. " ~. Kamu ~ ~ ' 0"1 " 1.1:57 --1,201 -l.gj5-0.53-1 },035-45\7 j ~80 o "' -0.768 0.007-0.2.\1 2.0)Cl o..ı.ı -2,U5-0.'17 uıo 0.2'!2 1,7()-1 0.911 1566 lsj.:! 1 1.-1-1.1 7.76-< 1,072-0951 -~.1-1() {).(HO -/}.689 Y"Ouncı B ııkalar 0.351-2 (>ll ono -o. ı:;;; ı..ın -0 712.J,/6) Meı~u.ıo ı.;,,l-o,ol B,ı,.bl."' Enı~')<ll 1,296-5 705-1.6.ıl -O. ls(>.1.i60-0,6;\9-9.. ~13 S<no.,vdo T"''" o ~ B.uok"ı'" Serın.'-' dı foc.ı" o 2!~ < 1-1! Q_OH O.li!O 0.177 ()_4(,(, B.ıoık.ıl,u 1.\JJ -.1.ım -L6ü7 -O.ıl.l 0.6'-1-0 (ffl -ı.. m ' '-'"
46 MuratATAN T'""""' ~k,juatı Stg< ıta F"nıuıoı0e\'t B 1.556 7&90 1.019 -I.GU -6,3:\2-0.72_1-22,111 0AI2 0,14) 3.1N -0.6&7 M"Juut Kot>ul Etıll<l'" s,.. ıkalar -0 ı~; 1554 ı~. ı w -3.9!5 1.655-0.574 -.1,7&5-0.601-1,061-1.46-1 4.631-0.72-1 o 297 -O.J:\3 0,373 1,716-0.076-0,195 Me Juoo K.. Oul E;oınt)<" ıı,nık.ıl" Koıwı Senmyelı T "'"'' Jl.ııık l.or -0.219 1,161 0,040-0.14:\ 2.350 Ulô 0.7% I.WI 1.573 JJ,OJI 0.611-06-11 -J,$21 ~b'<luaı Klıt>ul l'o<ıı>eı<ıı s... ~" ı"' K'""" Seımayelı Tıcari B.ırık.ıl,or -0.190 ı -110 5.3&7-0.>39 2,6.\9 0.919 1.597-0,433 2.202-0,614 1.137 Ozcl S<rın yeli T"'" Baıık lar -0074 -).071 -(l.j ll -1,816 0.416 0.454 T <>~>mjt' Mevdua!! Si B""" F<oııuoıaOew B 1.-100 -s.ı.ıı 1,657-1.357-5.(165-0.73& -11,486 0,183 3.013-0.066 0.0.1(> 3,019-0.6-12 -J.291 Me Juao K bul Eımeyeıı Ban!;ulao' Komu Soroı.,yelı Ti<.on B'"ık"l" Üzel Serı nu)< lı Ticarı Bank l r Toı.,..,-,fM"Jnotı Sigona Rırıunu 0e'f. B -0,119 1,314 0.016 1,487 55-12 -4,107 1.507 8..145-1,229 1.661 1.579!4.182 -o,m 0,620-0,595 2.831 0.510 0,329 0.44-9 -0,160 1,76() -0.772 0,134-0.5-10 -0,342-0.550 0,606-0,64J -0,359 '1-k Juuı Kal>nl Etır"Y"" B.uı~alar Kamu Sernla)el; T""'' B"nkaiJT ÖZ< i S-<rnla)'dt Tocarı Bankolar T"'"""t Movdu..oı s;~o"" F"""'" De" B -0.037 G,5!8 {),759 1.520 -ü.525 0.6&1.o_ı9() 3,190-0,450-2.152-0,518-7.9% 1.7~7 3,435-0.398-0.455 0.205 1.560 ~2.570-0.764 uıs -0,635 -#,791 0,152-1.369 0.519 0.508 4_71).1-0,753 26561-0.498 -)_lll -0,657 MevJnilO Ko\oul Etın<)'<H Batıkrhr KiluLu S-<"'wıdi Tıc.ur B"nkol.~ -0.7H 11.5!5 HI% -0,411 -O.J07 1.4$0 1.5!6 1.018-3.210-0.618-0.:!36 Mc'-~"" l,:uhnl Ern.,y<rı B.mbl'" ı.630-0,5.l9-0.815 1.567 16.92l K.ıınu S<r"W)di Tıcaı r Bwrbl.rr o.., ı """''')'dı ı ic.uo Borıbl." o sı:; -!1701-0 211-0.. 121 ı 015-0 524 4 130-00]_, o )9) -ll 626
Türkiye Bankacılık Sektörü İçin Alterııatif Bir Risk Derecelendirme Modeli 47 L lt 1.518 6.348 1.774 ı.ıoı 0150 22.178 Genel faktöre göre yapılan sıralama incelendiğinde ilk göze çarpan özellik; 2004/Mart/Eylül ve 2005/Haziran - 2006/Mart biltinço dönemleri hariç diğer tüm biliinço dönemlerinde pozitif skor değerine özel sermayeli ticaret bankaları ulaşmışken benzer şekilde 2003/Haziran ve 2004/Aralık biltinço dönemlerinde mevduat kabul etmeyen bankalarının sıralamanın üstünde yer almaları ve pozitif skor değerleri almaları, 2004/Mart bilftnço dönemi hariç tüm dönemlerde yabancı sermayeli ticari bankaların gene!likle sıralamanın son çeyreğinde yer alması ve 2002/Arahk - 2005/Mart biliinço dönemleri arasında tasarruf mevduatı sigorta
48 MuratATAN fonuna devir edilen mali başarısız bankaların ise son sırada yoğunlaşması buna karşın aynı bankaların 2005/Haziran döneminden sonra ise bir dönem hariç hep en üst düzeyde bulunmuş olmasıdır. Kamu bankalarının bankacılık faaliyetlerini çoğunlukla kamu yararı gözetir biçimde sürdürmeleri nedeniyle ilk amaçları karlarını maksimize etmek olmamasına rağmen sıralamada ona sıralarda çıkmıştır. Ticari bankalar açısından kıyaslama yapıldığında Özel Sermayeli Ticaret bankalarının Yabancı bankalara göre sıralamada daha üst sıralarda yer almalan Türkiye Bankacılık sektörü açısından dikkat edilecek bir noktadır. Tablo 6'da son sırada yer alan TMSF'na devir olunan banka grubu 2005/Haziran döneminden sonra üst sıralara çıkması TMSF'nin birleştirilmiş başarısız banka grubunu iyi bir yönetime tabi tuttuğu ve önemli iyileştirmeler kaydettiği şeklinde algılanabilir. Tablo 6'da verilen banka gruplarının genel faktör değerine göre pozitif değer aldıklan dönemleri değerlendirildiğinde bu dönemlerde bu banka grupları önem düzeyi açısından "önemli" bulunmuşlardır. Bu sıralamada en dikkat çekici nokta, 20041 Aralık döneminde ve 2005/Haziran döneminden sonra 2006/Mart dönemi hariç tüm dönemlerde TMSF grubunun önemli durumda göztikmesidir. Ayrıca tılm yılların Aralık döneminde yabancı banka grubu bu sıralamada önemsiz durumda bulunmuştur. 2004/Mart, 2004/Eylül ve 2005/Haziran - 2006/Mart arası biliinço dönemleri hariç diğer tüm üçer aylık dönemlerde Özel sermayeli ticari banka grubu önemli düzeydedir. Kamu sermayeli ticari banka grubu ise sadece 6 biliinço döneminde önemli diğer tüm dönemlerde ise önemsiz düzeydedir. Tablo 6'da koyu ve italik fontlarla yazılmış ve hücreleri boyalı olarak gösterilen banka grupları, TMSF devir olunan bankalara benzer genel faktör değerleri alarak bu banka grubu ile birlikte önemsiz düzeyde bulundukları görülmektedir. Bu nedenle bu banka grupları için erken uyarı verdikleri ve faaliyetlerinin dikkatlice izlenmesi gereklidir yorumu yapılabilir. Tablo 6'dan elde edilen son nokta, 2002/Aralık - 2006/Eylül dönemleri arasında incelenen 16 bilinço dönemi açısından Kamu sermayeli ticari banka grubu %37.5 önemli düzeyde, Özel sermayeli banka grubu %62.5 önemli düzeyde, Yabancı sermayeli banka grupları %6.3 önemli düzeyde, Mevduat kabul etmeyen banka grubu %87.5 ve TMSF devir olunan banka grupları %37.5 önemli düzeyde bulunmuşlardır. İlgili dönemler arasında genel faktör değerleri açısından en yüksek ve pozitif değerler Mevduat kabul etmeyen banka grubudur. Bu bankaları özel sermayeli ticaret bankaları grubu takip etmektedir. Bu banka gruplarından birkaçı bazı dönemler Türkiye bankacılık sektörünün yaşadığı krizlerden etkilenerek genel faktör değerlerinde negatif değer almış olmalarına rağmen genel olarak genel faktör değerlerinde pozitif ve iyi durumda gözükmektedirler.
Türkiye Barıkacılık Sekliirii İçin Altemat~f Bir Risk Derecelendirme Modeli Bu analizin amaçlarından biri erken uyarı veren banka gruplarını tespiı etmeye çalışmaktır. Bu amaçla. bankacılık faaliyeıini sürdüren koyu-italik fontlarla ve koyu hücrelerde güsıerilen bu banka gruplannın negatif faktör değeri aldıkları veya ilgili faktörler açısından önem seviyelerinin düşük olduğu, bu risk faktörleri açısından yakından takip edilmesi gereklilığidir. Böylece olası bir mali başarısızlığın önceden giderilebilmesi mümkün ol.-ıbilecc:ktir. Çalışmanın bu aşama~ıııda 16 bilfinço dönemi ıçin Tablo 6'da verilen kavramsal faktör ve Genel faktör skorlarının banka gruplan arasında bir fark!ılaşıp farklılaşmadığını tesı etmek amacıyla Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) testi uygulanmıştır. Test edilen hipotez; Ho: Banka Gruplarının Faktör Skorları Ortalamaları Arasında Fark Yoktur H 1 : Banka Gruplarının Faktör Skorları Ortalamalan Arasında Fark Vardır şeklinde tanımlanmıştır. Bu testin sonuçları aşağıda tablolaştırılmıştır. ~ Tablo 7. 2002/Aralık - 2006/Eylül Genel Faktör Skorlarının Banka Farklılaşmadığının AN OVA Testi Sonuçları F Değeri Sermaye Yeterlifiği 4.307 AktifKalitesi 1.538 likidite Yeterlifiği 6.274 Karlll ık 3.905 Gelir/Gider Yapısı 1.913 6içek Büyiikliiğü 7.859 Gmel Faktör 3.592 Dönemleri Kavramsal Faktör ''e Gruplarına Göre Farklılaşıp Anlamlılık (P) * 0.003 0.200 0.000 0.006 O.l 17 0.000 0.010 * o:.== %5 alınmıştır. Tablo 7'de verilen sonuçlar incelendiğinde Sermaye Yeterliliği, Likidite Yeterliliği. Karlılık, Ölçek Büyüklüğü ve Genel Faktör Skor değerleri açısından banka grupları arasında bir farklılaşma olduğu tespit edilmiştir. Diğer faktör skorlarında ise anlamlı bir fark bulunamamıştır. Bundan sonraki aşamada farklılaşma bulunan faktörler için bu farklılaşmanın hangi banka gruplarından kaynaklandığını tespit edebilmek amacıyla Çoklu Karşılaştırma Testi uygulanmış ve sonuçlar Tablo 8'de gösterilmiştir.
so MuratATAN Tablo 8. Çoklu Karşılaştırma Test Sonuçları Sermaye Yeterliliği (1) Banka Ortalama (J) Banka Grubu Grubu Fark Anlamhlık Özel Sermayeli Ticari Bankalar* ı.ı 12 o.oıo Kamu Yabanı:ı Bankal:ır 0.886 0.070 Sermayeli Ticari Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar* _ 0.940 0.046 Bankalar * Tasarruf Mevdu<ıll Sigorta Fonurıa Devredilen B. 0.732 0.198 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar* -l.l12 0.010 Özel Yabancı Bankalar -0.227 0.963 Sermayeli Ticari Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar -0.172 0.987 Bankalar* TasarrufMevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. -0.381 0.796 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar -0.886 0.070 Özel Sermayeli Ticari Bankalar 0.227 0.963 Yabancı Bankalar Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 0.054 1.000 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. -0.154 0.991 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar* -0.940 0.046 Mevduat Özel Sermayeli Ticari Bankalar 0.172 0.987 Kabul Etmeyen Yabancı Bankalar -0.054 1.000 Bankalar* TasarrufMevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. -0.208 0.973 Tasarruf Kamu Sermayeli Ticari Bankalar 0.732 0.198 Mevduatı Özel Sermayeli Ticari Bankalar 0.381 0.796 Sigorta Yabancı Bankalar 0.154 0.991 Fonuna Devredilen B. Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 0.208 0.973 *Ortalama Farkı %5 düzeyinde anlamlı bulunanlar
Türkiyf! Bankacdık Sf!ktörii İçin Altf!rtıatif Bir Risk Df!recdf!ndirme Modeli sı Likidite Yeterliliği (1) Banka Ortalama (J) Banka Grubu Grubu Fark Anlamlılık Kamu Sermayeli Ticari Bankalar* Özel Sermayeli Ticari Bankalar* Özel Sermayeli Ticari Bankalar 0.088 0.999 Yabancı Bankalar 0.120 0.996 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 0244 0.945 TasarrufMevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. * -0.9()0 0.022 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar -0.088 0.999 Yabancı Bankalar 0.032 ı.ooo Mevduat Knbul Etmeyen Bankalar 0.156 0.989 Tasarruf Mevduatı Sigon:.ı Fonuna Devn~dilen B. * -1.078 0.009 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar -0.120 0.996 Yabancı Bankalar* Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar* Özel Sermayeli Ticari Bankalar -0.032 1.000 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 0.124 0.995 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. * -1.109 0.007 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar -0.244 0.945 Özel Sermayeli Ticari Bankalar -0.156 0.989 Yabancı Bankalar -0.124 0.995 TasarrufMevduatı Sigorta Fonuncı Devredilen B.* -1.234 0.002 Tasarruf Kamu Sermayeli Ticari Bankalar* 0.990 0.022 Mevduatı Özel Sermayeli Ticari Bankalar* 1.078 0.009 Sigorta -- Ti09 -- ---- Yabancı Bankalar* 0.007 Fonuna -- Devredilen B. Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar* 1.234 0.002 *Ortalama Farkı '7r5 düzeyinde anlamlı bulunanlar
52 MuratATAN Karlılık (1) Banka Ortalama (J) Banka Grubu Grubu Fark Kamu Sermayeli Ticari Bankalar* Özel Sermayeli Ticari Bankalar Yabancı Bankalar Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar Özel Sermayeli Ticari Bankalar -0.848 0.098 Anlamlılık Yabancı Bankalar -0.437 0.706 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar -0.195 0.980 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. * -0.~.171 0.03.S Kamu Sermaye h Ticari Bankalar 0.848 0.098 Yabancı Bankalar 0.41 ı 0.752 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 0.653 0.315 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. -0.123 0.996 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar 0.437 0.706 Özel Sermayeli Ticari Bankalar -0.41 ı 0.752 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 0.242 0.955 TasarrufMevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. -0.534 0.524 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar 0.195 0.980 Özel Sermayeli Ticari Bankalar -0.653 0.315 Yabancı Bankalar -0.242 0.955 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. -0.776 0.157 Tasarruf Kamu Sennayeli Ticari Bankalar* 0.971 0.038 Mevduatı Özel Sermayeli Ticari Bankalar 0.123 0.996 Sigorta Yabancı Bankalar 0.534 0.524 Fonuna Devredilen B. Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 0.776 0.157 ' *Ortalama Farkı %5 düzeyinde anlamlı bulunanlar
Türkiye Baukacıbk Sektörü İçirı Altenuıt(f Bir Ri.~k Dereceleudirme Modeli 53 Olçek Bü~'üklüğü (1) Banka Ortalama (J) Banka Grubu Grubu Fark Kamu Sermayeli Ticari Bankalar Özel Sermayeli Ticari Bankalar * Yabancı Bankalar * Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar * Özel Sermayeli Ticari Bankalar -1.425 0.229 Yabancı Bankalar 0.559 0.623 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Anlamlılık -1.214 0.136 Devredilen B. 0.581 0.209 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar 1.425 0.229 Yabancı Bankalar* 1.984 0.035 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar TasarrufMevduatı Sigorta Fonuna 0.210 1.000 Devredilen B. "' 2.005 o.m5 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar -0.559 0.623 Özel Sermayeli Ticari Bankalar* -1.984 0.035 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar"' -1.773 0.010 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. 0.021 1.000 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar 1.214 0.136 Özel Sermayeli Ticari Bankalar -0.210 1.000 Yabancı Bankalar* 1.773 0.010 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B.* 1.795 0.005 Tasarruf Kamu Sennayelı Ticari Bnnkalar -0.581 0.209 Mevduatı Özel Sermayeli Ticari Bankalar* 2.005 0.025 Sigorta Yabnncı Banknlar -0.021 1.000 Fonuna Devredilen B. Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar * ' -1.795 0.005 *Ortalama Farkı 'k5 dilzeyinde anlamlı bulunanlar
54 MuratATAN Genel Faktör (1) Banka Ortalama (J) Banka Grubu Grubu Fark Anlamlıhk Özel Sermayeli Ticari Bankalar -10.221 0.587 Kamu Yabancı Bankalar 4.201 0.997 Sermayeli Mevduut Kabul Etmeyen Bankalar* -17.792 O.OJ-1. Ticari Bankalar* TasarrufMevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. -6.680 0.997 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar 10.221 0.587 Özel Yabancı Bankalar * 14.422 0.02:'\ Sermayeli Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar -7.571 0.715 Ticari Bankalar* Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. 3.540 1.000 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar -4.201 0.997 Yabancı Bankalar* Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar* Özel Sermayeli Ticari Bankalar* -14.422 0.025 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar* -21.993 0.000 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. -10.882 0.860 Kamu Sermayeli Ticari Bankalar* 17.792 0.034 Özel Sermayeli Ticari Bankalar 7.57 I 0.7I5 Yabancı Bankalar* 21.993 0.000 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen B. ll.lll 0.861 Tasarruf Kamu Sermayeli Ticari Bankalar 6.680 0.997 Mevduatı Özel Sermayeli Ticari Bankalar -3.540 1.000 Sigorta Yabancı Bankalar 10.882 0.860 Fonuna Devredilen B. Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar -ll.lll 0.861 *Ortalama Farkı %5 düzeyinde anlamlı bulunanlar
Türkiye Bankncılık Se/.:1iirii İçin Altenıat(f Bir Risk Derecelendirme Modeli ss Tablo 8'de elde edilen sonuçlar incelendiğinde: Sermaye Yeterliliği faktörü açısından kamu sermayeli ticari bankalar olunan banka grubu, özel sermayeli ticari bankalar ve mevduat kabul etmeyen bankalar gruplarına göre farklıdır sonucuna ulaşılmıştır. Likidite Yeterliliği faktörü açısından tasarruf mevduatı sigorta fonuna devredilen bankalar grubu ile tüm diğer banka gruplan arasında fark vardır sonucuna ulaşılmıştır. Karlılık faktörü açısından tasarruf mevduatı sigorta fonuna devredilen bankalar grubu ile sadece kamu sermayeli ticari bankalar grubu arasında fark vardır sonucuna ulaşılmıştır. Ölçek Büyüklüğü faktörü açısından, özel sermayeli ticari banka grubu ile yabancı banka grubu ile tasarruf mevduatı sigorta fonuna devir olunan banka grubu arasında ve yabancı bankalar grubu ve mevduat kabul etmeyen banka grubu arasında fark vardır sonucu oluşmuştur. Son olarak genel faktör değerlerine göre yapılan değerlendirmede ıse, yabancı banka grubu ile özel sermayeli ticari banka ve mevduat kabul etmeyen bankalar gruplarına göre farklıdır sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca kamu sermayeli ticari bankalar grubu ile mevduat kabul etmeyen bankalar grubu arasında da fark vardır sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuçlar göstermektedir ki beklendiği gibi tasarruf mevduatı sigorta fonuna devir olunan banka grubu likidite, ölçek büyüklüğü ve karlılık faktörleri açısından diğer banka gruplarına göre farklı çıkmaktadır. Tasarruf mevduatı sigorta fonunun yapmış olduğu uygulamalar (iyileştirmeler ve önlemler) fon içinde yer alan banka gruplarının bu farklılığını giderek azalttığı söylenebilir. 3. SONUÇ VE DEGERLENDİRME Türkiye Bankacılık sektöründe yer alan tüm banka gruplarının finansal performanslarını ölçmek, birbirleri ile yüksek ilişkili çok sayıda mali oran yerine, birbirleri ile ilişkisiz bağımsız ortak faktörler elde ederek boyut indirgeyen ve bunları kullanarak Türkiye Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren banka gruplarının mali performanslarını değerlendirmek amacıyla yapılan bu araştırmada, faktör analizi yöntemi. Türkiye Bankacılık sektörü içinde yer alan 5 adet banka grubunun bil.frnço ve gelir tablolarından yararlanılarak hesaplanan 27 adet değişken kullanılarak 2002/Aralık - 2006/Eylül dönemlerinde uygulanmıştır. Araştırmada kullanılan değişkenleri; sermaye yeterliliği oranları, aktif kalitesi oranları, likidite yeterliliği oranları. karlılık yapısına ilişkin oranlar. gelir-gider yapısına ilişkin oranlar ve ölçek büyüklüğüne ilişkin değişkenler olmak üzere altı ana grupta değerlendirmek mümkündür. 2002/Aralık döneminde toplam varyansın faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler gelir-gider yapısı, karlılık, likidite yaklaşık %60'ını açıklayan birinci yeterliliği, aktif kalitesi ve sermaye yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir.
56 Murat ATAN 2003/Mart döneminde toplam varyansın yaklaşık %5I'ini açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler gelir-gider yapısı, karlılık, likidite yeterliliği, aktif kalitesi ve sermaye yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2003/Haziran döneminde toplanı varyansın yaklaşık %51 'ini açıklayan birinci fakıörde en fazla yoğunlaşan değişkenler gelir-gider yapısı, likidite yeterliliği, aktif kalitesi ve sermaye yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2003/Eylül döneminde toplam varyans ın yaklaşık %49'unu açıklayan birinci faktörde eıı fazla yoğunlaşan değişkenler gelir-gider yapısı, aktif kalitesi, sermaye yeterliliği ve likidite yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2003/Aralık döneminde toplam varyansın yaklaşık %47'sini açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler gelirgider yapısı, karlılık, sermaye yeterliliği, aktif kalilesi ve likidite yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2004/Mart döneminde toplam varyansın yaklaşık %49'unu açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler gelir-gider yapısı, aktif kalitesi, sermaye yeterliliği ve likidite yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2004/Haziran döneminde toplam varyansın yaklaşık %53'tinü açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler gelir-gider yapısı, likidite yeterliliği, aktif kalitesi ve sermaye yeterliliğine ilişkin değişkenlerdil 2004/Eylül döneminde toplam varyansın yaklaşık %54'ünü açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler gelirgider yapısı, aktif kalitesi, sermaye yeterliliği, karlılık ve likidite yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2004/Aralık döneminde toplam varyansın yaklaşık %53'linil açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler gelir-gider yapısı, karlılık, likidite yeterliliği, aktif kalitesi ve sermaye yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2005/Mart döneminde toplam varyansın yaklaşık %54'ünü açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler aktif kalitesi, sermaye yeterliliği, gelirgider yapısı ve likidite.reterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2005/Haziran döneminde toplam varyansın yaklaşık %54'ünü açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler aktif kalitesi, sermaye yeterliliği, gelir-gider yapısı, likidite yeterliliği ve karlılığa ilişkin değişkenlerdir. 2005/Eylül döneminde toplam varyansın yaklaşık %57'sini açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler likidite yeterliliği, aktif kalitesi, karlılık, sermaye.reterliliği ve gelirgider yapısına ilişkin değişkenlerdir. 2005/Ara\ık döneminde toplam varyansın yaklaşık %54'tinü açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler sermaye yeterliliği, likidite yeterliliği, gelir-gider yapısı, aktif kalitesi, ölçek büyüklüğü ve karlılığa ilişkin değişkenlerdir. 2006/Mart döneminde toplam vary::ınsın yaklaşık %54'ünü açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler ölçek büyüklüğü, aktif kalitesi ve gelir-
Türkiye Bankacılık Sektörü İçiıı Alterııatif Bir Risk Dereceleııdirme Modeli 57 gider yapısına ilişkin değişkenlerdir. 2006/Haziran döneminde toplam varyansın yaklaşık %6l'ini açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler aktif kalitesi, gelir-gider yapısı, karlılık ve likidite yett"rliliğine ilişkin değişkenlerdir. Son olarak da 2006/Eylül döneminde toplam varyansın yaklaşık %56'sını açıklayan birinci faktörde en fazla yoğunlaşan değişkenler ölçek büyüklüğü, sermaye yeterliliği ve likidite yeterliliğine ilişkin değişkenlerdir. 2002/Ara\ık - 2006/Eylül dönemleri bir arada değerlendirildiğinde Türkiye Bankacılık sektöründeki banka gruplarının en önemli sorunları sırasıyla gelir gider yapısı, karlılık, aktif kalitesi, sermaye yeterliliği. likidite yeterliliği ve ölçek büyüklüğü'dür. Finans ve bankacılık literatüründe karlılık değişkenlerinin yoğunlaştığı faktörlere "verimlilik veya üretkenlik", sermaye yeterliliğine ilişkin oranların yoğunlaştığı faktörlere ise "güvenilirlik veya sağlamlıhk" faktörleri gelirgider yapısı ilişkin oranların yoğunlaştığı t~'lktörlere ise "etkinlik" olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle bu üç faktörün bileşiminden oluşan karma faktörlere "verimlilik, güvenilirlik ve etkinlik" faktörü adı verilmiştir. Bu şunu göstermektedir ki, Türkiye Bankacılık sektörünün en önemli sorunu güvenilirlik buna bağlı olan verimlilik ve kaynaklarını doğru yalıramamak yani etkinliktir. Sonuçlarda dikkat çekici önemli bir diğer husus, 2002/Aralık - 2006/Eylül dönemleri arasında toplam varyansı açıklamada etkili olan birinci faktörde yer alan karlılık oranları ile toplam varyansındaki değişimi orta düzeyde açıklayabilen faktörlerde yer alan likidite yeterliliği oranlarının birçok dönemde aynı yönde ilişkidedir. Ayrıca bu oranlar sermaye yeter\iliği ve gelir-gider yapısı oranlan ile birlikte Türkiye Bankacılık sektörü içinde yer alan banka gruplarının mali performanslarının belirlenmesinde kilit rol oynamaktadır. Üst ve orta dilzeyde açıklama gücü olan faktörlerde yoğunlaşan bu değişkenler ve aralarındaki ilişkinin yönü; 2002/Ara\ık- 2006/Eylül dönemleri içerinde sermaye yeterliliğifazla olan ve toplam aktifleri içerisinde likit varlıklann değerlerinin oram yüksek olan banka gruplannın karlıilk düzeyleri de yüksek olmaktadır. şeklinde bir sav geliştirilmesini mümkün kılmaktadır. Türkiye Bankacılık sektörü içinde yer alan banka gruplarına 2002/Aralık 2006/Eylül dönemleri için ayrı ayrı faktör analizi uygulanmış. her bir banka grubunun her üç aylık bil.inço dönemi için faktör değerleri. özdeğerleri ile ağırlıklandırılarak genel faktör değerleri oluşturulmuş ve tüm bankalar bu değere göre sıralanmışlardır. Bu sıralamanın sonuçlarına göre. özel sermayeli ticari bankalar grubu ile mevduat kabul etmeyen bankalar grubu sıralamada üst sıralarda yoğunlaşmış[ardır. Bu sıralamada kuşkusuz en önemli görüntüyü m<ıli yapılarındaki aşırı bozulmalar sonucu bankacılık faaliyetleri durdurulup Tas<ırruf Mevduatı Sigorta Fonuna devir edilen bankalar grubunun konumu oluşturmaktadır. Bu