ABD NİN IRAK SAVAŞI VE BİRLEŞMİŞ MİLLETLERİN ROLÜ

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANA BİLİM DALI KAMU HUKUKU BİLİM DALI ABD NİN IRAK SAVAŞI VE BİRLEŞMİŞ MİLLETLERİN ROLÜ ARAM WRYA NURLADIN YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN YAR. DOÇ. DR. HASAN MOR Konya 2015 1

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER......i BİLİMSEL ETİK SAYFASI.iii YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU...iv ÖNSÖZ......v ÖZET....vii ABSTRACT....viii KISALTMALR.......ix GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI HUKUKTA KUVVET KULLANIMI VE IRAK SAVAŞI A. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖNCESİ İDÖNEMİ...........9 B. BM SİSTEMİNDE KUVVET KULLANILMASINA İLİŞKİN TEMEL DÜ- ZENLEMELER......11 1. Genel Olarak.....11 2. Kuvvet Kullanma İlkesi....14 a. Genel Olarak........ 14 b. BM Antlaşması Çerçevesinde Kuvvet Kullanma Yasağı......15 c. BM Sisteminde Kuvvet Kullanmaya İzin Verildiği Durumlar....20 i. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Kararıyla Kuvvet kullanma...20 ii. Meşru Müdafaa Hakkı.....23 C. ULUSLARARASI HUKUKTA KUVVET KULLANIMI AÇISINDAN IRAK SAVAŞI...... 27 1. Savaşın Başlattığı Hukuki Tartışmalar....27 2. Savaş İle İlgili Hukuki Tezler.....33 3. ABD nin Irak a Yönelik Müdahalesinin Uluslararası Hukuk Açısından Değerlendirilmesi....37 İKİNCİ BÖLÜM GÜVENLİK KONSEYİ NİN KARARLARI IŞIĞINDA IRAK SAVAŞI A. BAŞLAYAN KÖRFEZ SAVAŞI VE BM İN KARARLARI... 42 1. BM in Irak a Karşı Kararları.......42 2. Körfez Savaşı nın Ortaya çıkışı...........53 B. GÜVENLİK KONSEYİ NİN 678 VE 687 SAYILI KARARLARI.. 57 1. BM Müdahalesi, 678 Sayılı Karar 1991 Körfez Savaşı (Çöl Fırtınası 2

Harekâtı).......57 2. Çöl Tilkisi Operasyonu ve 687 Sayılı Karardaki Ateşkes Paketı..60 i. Irak-Kuveyt Sınırı.......61 ii. Tazminat Konusu... 62 iii. Ekonomik Yaptırımlar... 63 iv. Irak ın Silahsızlandırılması....64 3. İlgili Kararların Hukuki Değerlendirmesi.....68 C. KÖRFEZ SAVAŞI VE IRAK IN İŞGALİ ARASINDAKİ DÖNEMDE IRAK TA FAALİYET GÖSTEREN BM MİSYONLARI.....70 1. UNIKOM (BM Irak - Kuveyt Askeri Gözlemci Grubu)...70 2. UNMOVIC (BM İzleme Değerlendirme ve Denetleme Komisyonu)...72 D. GÜVENLİK KONSEYİ NİN 1441 SAYILI KARARI.....75 1. Genel Olarak....75 2. Kararın Uygulama Takvimi.....78 3. 2003 Irak-Amerika Savaşı ve Uluslararası Hukuk açısından Değerlendirilmesi.....80 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM IRAKIN ÖZGÜRLEŞTİRİLMESİ OPEEASYONU 2003 A. Genel Olarak......87 B. ABD nin Orta Doğu Politikası Bağlamında Irak ın Önemi.. 89 C. Önleyici Savaşın Gerekçeleri....95 D. 1441 Sayılı Güvenlik Konseyi Kararı Müdahale için bir Gerekçe Sağlar mı?....99 E. Irak Yönetiminin İnsan Haklarını İhlal Eden Politikaları ve Irak ın Özgürleştirilmesi......103 F. Irak a Karşı Kuvvet Kullanımı Önleyici Meşru Müdafaa Olabilir mi?.. 109 SONUÇ....118 KAYNAKÇA..123 ÖZGEÇMİŞ. 131 3

T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Adı Soyadı ARAM WRYA NURALDIN NURALDIN Numarası 134234001003 Öğrencinin Ana Bilim / Bilim Dalı KAMU HUKUK / KAMU HUKUK Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin Adı ABD NİN IRAK SAVAŞI VE BİRLEŞMİŞ MİLLETLERİN ROLÜ Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. 4

T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU Adı Soyadı ARAM WRYA NURALDIN NURALDIN Numarası 134234001003 Öğrencinin Ana Bilim / Bilim Dalı KAMU HUKUK / KAMU HUKUK Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Hasan MOR Tezin Adı ABD NİN IRAK SAVAŞI VE BİRLEŞMİŞ MİLLETLERİN ROLÜ Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan (ABD NİN IRAK SAVAŞI VE BİRLEŞMİŞ MİLLETLERİN ROLÜ) başlıklı bu çalışma 2015 / 06 /.. tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. 5

ÖNSÖZ Uluslararası hukuk 1945 yılında büyük devletler tarafından özelikle ABD olarak San Francisco da imzalanmış, birleşmenin hedefi, daha önce insan yaşamı içinde iki kez insanlığa taraf olunmaz acılar getiren savaş felaketinden gelecek kuşakları korumaya, temel insan haklarına, insan kişiliğinin onur, değerine ve büyük uluslarla küçük ulusların hak eşitliğine olan inancımızı yeniden ilan etmeye, adaletin korunması ve antlaşmadan doğan bir yükümlülüklere saygı gösterilmesi için gerekli koşulları yaratmaya ve daha geniş bir özgürlük içinde daha iyi yaşama koşulları sağlamaya, sosyal bakımdan ilerlemeyi kolaylaştırmaya ve bu hedeflere uluşmak için: hoşgörüyle davranmaya, iyi komşuluk anlayışı içinde birbirleriyle barışık yaşamaya, uluslararası barış ve güvenliği korumak için güçlerimizi birleştirmeye, ortak yarar dışında silahlı kuvvet kullanılmamasını sağlayacak ilkeleri kabul etmeye, yöntemleri benimsemeye, tüm halkların ekonomik ve sosyal bakımdan antlaşmışlardır. Bush ve ekibi tarafından dizayn edilen politika çerçevesinde kuşku ve gizem dolu 11 Eylül olayının hemen ardından düşünülen Afganistan işgali ve öte yandan Irak ın işgalinde kitle imha silahları, demokratikleşme ya da Saddam ın El-Kaide ile işbirliği yaptığı iddialarının tamamen temelsiz olduğu ortaya çıkmıştır. Sonuçta Irak, söz konusu ekibin 1997 de hazırlayıp kamuoyuyla paylaştığı Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi çerçevesinde ABD nin dünya imparatorluğu amacını gerçekleştirmek, Arap devletlerin birleşmemesini sağlamak, İsrail in güvenlik sorununa kalıcı bir çözüm getirmek, İslam dinini yok etmekti. Bu bağlamda çalışmamızın amacı Irak a yapılmış olan ve halen devam eden müdahaleler, insan Hakları ihlal eden, yer altı petrol zenginliği istediği gibi kullanan ve Irak ı hiçbir şekilde gelişmesine izin vermeyen ABD, uluslararası hukuk açısından nasıl değerlendirmektedir. Çalışmam esnasında engin bilgi birikiminden ve tecrübelerinden yararlandığım başta danışman hocam Yard. Doç. Dr. Hasan MOR olmak üzere, değerli arkadaşım Araştırma Görevlisi Sayın Tacettin Bey e çok teşekkür ederim. Ayrıca kaynak sağlamada ve çeşitli konularda yardımlarını esirgemeyen Sayın hocam Haşim Casım, Sayın Rawyar, Sayın Hakkâri Kasım, Sayın Ari Hüseyin e şükranlarımı sunuyorum. 6

Son olarak sevgili eşime Meryem e, maddî manevî ve her zorlukta yanımda olan sevgili annem e, Babam a, Abim ve kardeşlerime minnet ve şükranlarımı sunarım. ARAM WRYA NURALDIN NURALDIN Konya Haziran 2015 7

T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı ARAM WRYA NURALDIN NURALDIN Numarası 134234001003 Öğrencinin Ana Bilim / Bilim Dalı KAMU HUKUK / KAMU HUKUK Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Yar. Doç. Dr. Hasan MOR Tezin Adı ABD NİN IRAK SAVAŞI VE BİRLEŞMİŞ MİLLETLE- RİN ROLÜ ÖZET ABD, Birleşmiş Milletler in onayı olamadan Irak ı işgal etme gerekçesi olarak, Irak ın zenginleştirilmiş uranyum elde etmeye çalıştığını; kitle imha silahları (KİS) projesini devam ettirdiğini ve El Kaide yle işbirliği yaptığını, öne sürmüştür. Dolayısıyla Irak Hükümetini, hem ABD açısından ve hem de dünya barış ve güvenliğine karşı açık bir tehdit olarak nitelendirmiştir. Buradan hareketle, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin 1991 Tarih ve 678 Sayılı Kararında Irak a karşı kuvvet kullanmaya izin verildiği ve ayrıca 2002 Tarih ve 1441 Sayılı Kararın 13. Paragrafında, Irak ın ciddi sonuçlarla karşılaşacağı ifadesinin, kuvvet kullanılacağını öngörüyor olduğu iddiasından yola çıkarak, ABD nin Irak a Müdahalesi için yeni bir karara gerek olmadığını öne sürmüştür. Binaenaleyh II. Bush Yönetiminin, 20 Mart 2003 te Irak a başlattığı saldırının ardından gündeme gelen en önemli tartışmalardan biri, ABD hangi hukuksal nedenlere dayanarak Irak ı işgal ettiği ve bu müdahalenin uluslararası hukuk bakımından nasıl değerlendirileceği hususu olmuştur. 8

Güvenlik Konseyi nin 1991 yılında aldığı 678 sayılı kararın amacı; Irak güçlerini Kuveyt ten çıkarmaktı ve 2002 yılında çıkan 1441 sayılı kararın amacı da; Irak ın silahsızlandırılmasını ve silahlarının denetlenmesini güvence altına almaktı. Ayrıca UNMOVIC in (The United Nations Monitoring, Verification and Inspection Commission) başkanı Hans Blix in 14 Şubat 2003 te sunduğu raporlar ve sonraki dönemde de Irak ta herhangi bir KİS in bulunamaması, ABD iddia ve tezlerinin doğru olmadığını açıkça göstermiştir. Birleşmiş Milletler Antlaşmasının kuvvet kullanma ve silahlı zorlama yollarının; uluslararası hukukta öngörülen mekanizmalar işletilmeksizin ve dünya kamuoyunun yoğun muhalefetine rağmen Irak a karşı gerçekleştirilen bu savaş ve işgal, Birleşmiş Milletler Antlaşmasının kuvvet kullanma yasağı çerçevesinde oldukça yoğun tartışmalara sebep olmuştur. Ayrıca işgal sonrası, ABD nin Irak ta izlediği politikalar ve işkence iddiaları, insan hakları ve savaş hukuku itibariyle de ABD nin ağır uluslararası hukuk ihlalinde bulunduğu eleştiri ve tartışmalarını beraberinde getirmiştir. 9

T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı ARAM WRYA NURALDIN NURALDIN Numarası 134234001003 Öğrencinin Ana Bilim / Bilim Dalı KAMU HUKUK / KAMU HUKUK Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Yar. Doç. Dr. Hasan MOR Tezin İngilizce Adı AMERİKA UNITED STATES OF IRAQ WAR AND THE UNITED NATIONS ROLE ABSTRACT The USA claimed that Iraq tried to obtain enriched uranium, sustained the projects for mass destruction weapons (MDW) and ganged with El Kaide as the reason for occupying Iraq without the consent of the United Nations. Thus, it qualified the Iraq Government as a clear threat to both the USA and the peace and security of the world. Starting from this point of view, it was claimed that the USA didn t need a new decree to Interference to Iraq since necessary permission was given with the decree of the United Nations with the date of 1991 and number of 678, and the expression stating that Iraq will have serious conclusions in the decree dated 2002 and with the number of 1441, article 13 allowed using forces against Iraq. Consequently, one of the discussions which arose after the attack of the Administration of Bush the II on March 20, 2003 was the legal reasons for the USA s occupying Iraq and how this intervention would be evaluated from the point of international law codes. 10

The purpose of the decree of Security Council dated 1991 and with the number of 678 was to take the Iraqi forces out of Kuwait and the purpose of the decree with the date of 2002 and number of 1441 was to unarm Iraq and control the weapons in Iraq. Moreover, the reports of Hans Blix, the Chairman of UNMOVIC (The United Nations Monitoring, Verification and Inspection Commission) dated February 14, 2003 and non-existence of MDW s in Iraq during the following periods has clearly shown that the claims and hypothesis of the USA weren t true. This war and occupation executed against Iraq despite the severe opposition of world public opinion and without trying the ways of the Charter of United Nations about using forces and armed forcing and the mechanisms prescribed in the international law caused dense discussions within the frame of the prohibition of the use of force by the Charter of the United Nations. Moreover, the policies that the USA pursue in Iraq after the occupation and allegations of torture and the claims that the USA executed severe violations of law from the points of human rights and laws of war brought the critics and discussions along. 11

KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri AB : Avrupa Birliği BM : Birleşmiş Milletler Çev : Çeviren IAEA : International Atomic Energy Agency (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı) KİS : Kitle İmha Silahları NATO : Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (North Atlantic Treaty Organization) md : Madde Par : Paragraf UNMOVIC : United Nations Monitoring, Verification and Inspection (BM İzleme Değerlendirme ve Denetleme Komisyonu) Commission : Birleşmiş Milletler İzleme, Onaylama ve Denetim Komisyonu) UNSCOM : United Nations Special Commissin (Birleşmiş Milletler Özel Komisyonu) UAD : Uluslararası Adalet Divanı SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği USAK : Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu GKK : Geçici Koalisyon Kurulu a.g.e : Adı geçen eser BMGK : Birleşmiş Milletler Genel Konseyi Bkz. : Bakınız FBI : Federal Bureau of Investigation OAS : Organiziation of American States s. : Sayfa UN : United Nations GK : Genel Konseyi 12

USAK : Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu RES : Resolution (karar) UGS : Yeni Ulusal Güvenlik Strateji MC : Milletler Cemiyeti UAEA : Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı BMŞ : Birleşmiş Milletler Antlaşması FKÖ : Filistin Kurtarış Örgütü BMGS : Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri GKK : Geçici Koalisyon Kurulu INC : Irak Ulusal Konseyi e.t. : Erişim Tarihi 13

GİRİŞ Dünyanın en eski medeniyetlerinin doğduğu Mezopotamya, 633-642 yılları arasında İslam toprakları arasına girdi. Emeviler ve Abbasiler döneminde en parlak devresini yaşadı. O zamanlar Bağdat dünyanın en önemli kültür ve ticaret merkeziydi. Körfez ülkeleri arasında Irak, Suudi Arabistan ve İran dan sonra 437.072 km² ile en büyük yüz ölçümüne sahip bir ülkedir. Arap olmayan dünya ile komşu tek Arap körfez devleti Irak, dağlık bölgesi ile kuzeyde Türkiye, batıda Suriye ve Ürdün, doğuda İran, güneyde Suudi Arabistan ve Kuveyt ile çevrilidir. Irak ın Körfez ile ilgisi denize çok kısa olan cephesinden kaynaklanır: 924 km² su alanına (kara suları) sahiptir. Bu görünümü ile tipik bir kara devleti olarak Irak, sınırlı bir stratejik derinliğe sahip olan Kuzey Irak taki dağlık arazi dışında her taraftan savunmasız sınırlarla çevrili ve denize ulaşımı ise yetersizdir. Irak zengin petrol rezervleri ve tarım elverişli verimli alanlara sahiptir 1. Irak uzun yıllar İngiltere nin hâkimiyeti altında kalmıştır 2. İngiltere nin 1971 de Orta Doğu dan tamamen çekilmesi ile bu bölge üzerinde başta güç Amerika Birleşik Devletler (ABD) olmaya başlamıştır. Soğuk savaş sonrası Orta Doğu da etkisini artıran ABD nin Irak a hususi politik ilgisinin olduğu aşikârdır. Son dönem Irak tarihinin ABD nin politik dayatmaları ile şekillendiğini söyleyebiliriz. Irak ın yakın dönem siyasi tarihinde muhatap olduğu savaşlar nedeniyle dünya gündeminden ve özelikle Orta Doğu daki hassas dengeleri gözeten büyük güçlerin gündeminden düşmediğini görürüz 3. Tarih boyunca Ortadoğu, stratejik konumu, coğrafi yapısı, jeopolitik özellikleri ve yeraltı zenginlikleri ile tüm dünyanın ilgisini çeken; sosyal, kültürel ve beşeri yapısı itibariyle iç ve dış birçok mücadeleye sahne olan bir bölge olmuş, halen de olmaya devam etmektedir. Ayrıca, enerji güvenliğini tehdit eden farklı 1 2 3 İSKENDER Hasan, IRAK DOSYASI, - 2002 - http://www.patikalar.net, (e.t. 03.10.2014), (ss. 1-12), s.1. İngiltere tüm bu bölgeyi tek bir birim olarak yönetmeyi uygun bulmuş ve ülkeye Arapça bir isim olan Irak (kökenleri eskiye giden) adını koymuştur. Bazı akademisyenler Irak ı İngiliz emperyal dizaynlarının özel bir örneği olarak kabul etmekte ve parçalanmasını önlemek için bir dizi hasta katilin yönetimine ihtiyaç duyulduğunu iddia etmektedirler. İngilizlerin amacı petrol zengini Musul bölgesini kontrol altında tutmak ve Basra Körfezi ni kontrol ederek sömürge imparatorluğuna giden yollarda hâkimiyetlerini devam ettirmektedir. ÖZCAN Mesut, Sorunlu Miras Irak, 3 Baskı Küre yayınları, İstanbul 2003, s. 7, 8. İSKENDER, s.1. 14

risk faktörleri açısından oldukça kırılgan bir bölgedir. Bu nedenle özellikle son dönemde meydana gelen gelişmeler bölgenin daima gündemde olmasına sebep teşkil etmiştir 4. Ayrıca Ortadoğu, dünyanın önemli merkezlerinden birisidir. Çünkü bu bölge günümüzde temel enerji kaynağı olan ve bu özelliğini kaybetmeyen petrol bakımından en zengin bölge konumundadır. Bu nedenle bütün devletlerin gözü bu bölgede olduğu gibi; bölge içerisindeki devletlerin de birbiriyle çekişmeleri sürekli devam etmektedir. İşte bu çok yönle çatışma ve çekişmelerden birisi de Körfez Krizidir. ABD leri Orta Doğuyu özelikle Irak ı tuzağına düşürüp patlayan bir bomba haline getirip aynı zamanda birçok devleti hata Irak a komşu ülkeleri de düşman ettirmiştir. ABD nin ilkçağ ve ortaçağ düşüncesi ile hareket ederek, hukuk kurallarını hiçe sayıp, uluslararası toplumu göz ardı eden bütün GK kararlarını kendi lehine kullanarak Irak a gerekli tepkinin gösterildiği 1990 Birinci Körfez Kriziyle 2003 İkinci Körfez Krizinde bütün dünyanın tepkisi söz konusu olmuştur. Bu krizin sona ermesiyle de tartışmaları bitirmemiştir. Günümüzde Körfez Krizinden alınması gerekli dersler vardır, krizin sonuçları ve kriz sonrası ortaya çıkan durumla ilgili tartışmalar devam etmektedir 5. Irak ın Kuveyt i işgaliyle başlayan Körfez Savaşı, kuvvet kullanma hukuku açısından önemli bir gelişmeye sahne olmuştur. Irak ın Kuveyt i işgaline yanıt verirken, süper güçler ilk kez bir araya gelerek bu konuda işbirliği yapmışlardır. Geçmişte, Veto Kurumu nedeniyle çoğu kez işlemeyen Güvenlik Konseyi bu sefer çalışmıştır. Bunun en önemli nedeni de Soğuk Savaş ın sona ermesi ve SSCB nin çöküşe girmesidir. Buda ABD hegemonyasını kurmak için bir fırsat doğmuştur. Bundan dolayı Irak ın uluslararası barış ve güvenliğe tehdit yönelttiği ve bu nedenle I Körfez krizinde BM kararıyla ona karşı koyulması gerektiği öne sürülmüştür 6. 4 5 6 ÇETİNSAYA Gökhan, Irak ta Yeni Dönem, Ortadoğu ve Türkiye, SETA Irak Dosyası, Ankara 2006, (e.t. 23.02.2015), s. 7. BOZKURT Enver, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı, 3. Baskı Asil Yayın, Ankara 2007, s. 2. Soğuk Savaş ın bitmesinden ve SSCB nin dağılmasından sonra Birleşmiş Milletler (BM) tarafından yetkilendirilen kuvvet kullanımına ilişkin pratiklere baktığımızda Irak a karşı kuvvet kullanımının özgün bir durum olduğu görülmektedir. Soğuk Savaş ın bittiği ve yeni bir dünya düzenine doğru adım atıldığı son on yıl içinde hiçbir uluslararası eylem Irak ın Kuveyt i işgaliyle başlayan sorun gibi bir problem yaratmamıştır. ERKMEN Serhat, ABD ve İngiltere nin 15

Petrol ve petrole dayalı politikalar, 19. yüzyıl başlarından itibaren Orta Doğu siyasetine etki eden birinci dereceden faktör olmuştur. Ondan dolayı Körfez bölgesi uluslararası sistem açısından anlamı, uluslararası sisteminde ekonomik çıkarları, büyük miktarda enerji elde etmek için stratejik hesapların önüne geçmesiyle uluslararası sistem açısından Körfez bölgesi ekonomik çıkarlarıyla önemli olma konumunu sürdürmektedir. Tabi ki Körfez bölgesini sadece uluslararası sistem içinde ekonomik anlamıyla değerlendirmek çok doğru bir yaklaşım olacaktır, ancak global anlamda düşündüğümüzde (yani ABD, Avrupa Birliği (AB), Japonya, Çin, Hindistan gibi yeni uluslararası sistemde inkar edilemeyecek role sahip olan ülkeler açısından düşünüldüğünde) bölgenin petrol rezervleri yadsınamayacak derecede öneme haizdir 7. Çünkü 1970 lerden itibaren hızla büyüyen o ülkelerin petrol tüketimleri % 70, % 80 arasında olmuştur. Bu zaman içerisinde petrol ihtiyaçları daha da arttırmıştır. Dolayısıyla bölgenin uluslararası sistem açısından önemi üzerine vurgunculuk yaparken enerji ve ekonomi merkezli bir yaklaşım tarzı çok da yanlış olmayacaktır 8. Devletlerin ulusal politikalarının bir aracı olarak kuvvet kullanmaya başvurması Birleşmiş Milletler in (BM) Antlaşmasına kadar olan dönemde yaygın bir uygulamaydı. Devletler diploması aracılığıyla elde edemediklerini kuvvet kullanımı yoluyla kazanma amacına sahipti. BM Antlaşması öncesinde, uluslararası düzeyde birçok devletin katılımıyla kuvvet kullanmayı yasaklayan ve kapsamlı bir şekilde düzenleyen bir belge ortaya konulamamıştır. Her ne kadar, Milletler Cemiyeti (MC) Misakı devletlerin savaşa başvurmasını belli prosedürlere bağlasa da tam olarak devletlerin kuvvet kullanımını yasaklamamaktaydı. MC Misakı ndan sonra imzalanan Briand Kellogg paktı da misakın bir adım önüne geçerek savaşı yasaklamakta; ancak bu yasağın ihlali halinde devletler iyi niyet olarak hukuk çerçevesinde kuvvet kullanmayı meşruluğa bağlamışlardır. 7 8 Irak Karşısındaki Kuvvet Kullanımlarının Değerlendirilmesi, Avrasya Dosyası Birleşmiş Milletler Özel Sayısı, Cilt: 8 Sayı:1 Yıl 2002, (e.t. 11.02.2015). (ss. 310-339), s. 310. KILINÇ Ramazan, Soğuk Savaş Sonrasında Basra Körfezinde Güvenlik, Avrasya Dosyası Arap Dünyası, Özel Cilt: 6 Sayı: 1 Yıl: 2000, (e.t. 11.02.2015). (ss. 6-27), s. 9. GÜRBÜZ M. Vedat, Petrol Politikaları ve Orta Doğu: Global Politikaların Bölgesel Yansımaları ve Irak Savaşı, Avrasya Dosyası Enerji Özel Cilt: 9 Sayı: 1 Yıl: 2003, (e.t. 11.02.2015), (ss. 133-168), s. 133,134. 16

BM Antlaşmasının kurulmasıyla birlikte; kuvvet kullanımı konusunda önemli yenilikler getiren bir antlaşma uluslararası hukukta yerini almış oldu 9. Antlaşma, mutlak bir şekilde kuvvet kullanmayı yasaklamış ve aynı zamanda kuvvet kullanma tehdidini de genel olarak yasaklamaktadır. Ayrıca hangi şartlar altında devletlerin kuvvet kullanabileceğini de belirtmektedir 10. Uluslararası hukuk, bir devletin başka bir devlete karşı kuvvet kullanmasını ilke olarak yasaklamıştır. Bu yasak, mevcut uluslararası hukuk sisteminin temelini oluşturmaktadır. Birleşmiş Milletler (BM) Antlaşması md. 2/4 te düzenlenen kuvvet kullanma yasağı, BM üyesi olan ve olmayan tüm devletler için geçerlidir. Ancak kuvvet kullanma yasağı devletlerin egemenliği ilkesine getirilen yeni bir sınırlamadır. Kuvvete başvurmak, XX. Yüzyılın başlarına kadar devletlerin istedikleri zaman kullanabilecekleri bir hak olarak görülmüştür 11. O yüzden, İnsanlığa çok büyük acılar yaşatan I. Dünya Savaşı ndan sonra kurulan Milletler Cemiyeti Sistemi bile genel olarak savaşı yasaklamamış; sadece devletlerin savaşa başvurma yetkilerini belli noktalarda sınırlandırmıştır. BM Şartı nın Birinci Bölümünde yer alan 2. madde devletlerin egemen eşitliğini düzenlemiştir. Buna göre BM devletlerin içişlerine müdahale edemeyeceği gibi, devletler de kendi aralarındaki uyuşmazlıklarını barışçı yolarla çözmelidirler. Aynı maddenin 4. fıkrası ise genel kuvvet kullanma yasağını getirir: Tüm üyeler, uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir başka devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığa karşı, gerek Birleşmiş Milletler in amaçları ile bağdaşmayacak herhangi bir biçimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanılmasına başvurmaktan kaçınırlar. Bunun yanında Kuvvet kullanma yasağının iki istisnası da BM Şartı altında belirlenmiştir. İlk istisna BM Şartı nın 39. maddede ifade edilen 9 10 11 KEDİKLİ Umut, BM Antlaşması nda Meşru Müdafaa Hakkı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2005, s. 4. Devletler tarafından kuvvete başvurulmasının yansıra, bölgesel veya evrensel uluslararası örgütler de kuvvet kullanabilirler. Bu tür kuvvet kullanmaya hangi durumlarda başvurulabileceği her örgütün kurucu antlaşmasında belirlenmiştir. Böyle bir olasılık, BM Antlaşması'ndan önce düşünülmüş değildi. İlk kez BM'ye belirli durumlarda kuvvet kullanma yetkisi tanınmıştır. Yani devletlere meşru savunma bir yana hiçbir durumda kuvvet kullanma yetkisi tanınmamış olmasına karşılık, bir uluslararası örgüt olan BM gerekli gördüğü durumlarda bir yaptırım yolu olarak kuvvete başvurabilir. KESKİN Funda, BM ve Kuvvet Kullanma, Avrasya Dosyası Birleşmiş Milletler Özel Sayısı, Cilt: 8 Sayı:1 Yıl 2002, (e.t. 24.01.2015), (ss. 149-174), s. 150. MAWLOOD J. Farid, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı Ve Irak Savaşı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2009, s. 4. 17

BM Güvenlik Konseyinin barışın tehdit edildiğini, bozulduğunu ya da bir saldırı eylemi olduğunu saptaması durumunda uluslararası barış ve güvenliğin korunması ya da yeniden kurulması için alacağı önlemlerdir. İkinci istisna olarak 51. maddede yer alan BM üyelerinden birinin silahlı bir saldırıya hedef olması halinde, Güvenlik Konseyi uluslararası barış ve güvenliğin korunması için gerekli önlemleri alıncaya dek, bu üyenin doğal olan bireysel ya da ortak meşru müdafaa hakkıdır 12. BM sisteminde, uluslararası barış ve güvenliği korumada birinci derecede sorumluluk Genel Konseyi (GK) ya verilmiştir. BM şartı md. 47 de, GK nın gerektiğinde harekete geçebilmesi ve kendisine bağlı birlikleri kullanabilmesini kolaylaştırmak amacıyla askeri danışmanlık yapabilecek bir Askeri Kurmay Komitesi kurulması ve GK emrindeki tüm askeri birliklerin komite tarafından yönetilmesi planlanmıştır. Md. 43 te kuvvet oluşturulması için, BM üyelerinin GK ile özel antlaşmalar yapmaları öngörülmüştür. GK, bu özel antlaşmalarla emrine verilen güçleri gereksinim duyduğu anda kullanabilecektir. Şartta bu tür düzenlemelere gidilmesi aslında örgüt kurulurken daha aktif ve işlevsel bir güvenlik sistemi oluşturulmasının planlandığını göstermektedir 13. Fakat md. 43 de söz edilen antlaşmalar yapılarak yürürlüğe konulamamış, md. 47 de öngörülmüş bulunan Askeri Kurmay Komitesi kurulamamıştır. Bu yüzden GK müdahale etmesi gereken durumlarda kendisi askeri kuvvet kullanmamış, üye devletleri kuvvet kullanımı ile yetkilendirmekle ve üye devletlere kuvvet kullanımını tavsiye etmekle yetinmiştir. Bu yüzden uluslararası barış ve güvenliğin korunması konusunda bir boşluk oluşmuştur. Uluslararası sistemin yapısının, özelikle Sovyet İmparatorluğunun sona ermesinden sonra, uluslararası sistemi içinde bir güç boşluğu olmuştu, buda ABD için üstün ya da lider ülke haline gelmesi bir fırsat doğmuştur. Dolayısıyla az çok klasik güç dengesi sistemlerine benzeyen alt sistemlerin ortaya çıktığı ilginç bir yapıya doğru gittiği görülmektedir. Bu durumda ABD nin önünde iki seçenek kalmıştı: ABD ya kendi çıkarlarını tehlikeye sokan bölgesel güçlerin ortaya çıkmasına engel olacak ya da kıtasına dönerek bölgesel çatışmalara karışmayacaktı. Birincisini tercih edemezdi, 12 13 BATIR Kerem, Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Amerikan müdahaleciliği Ve Uluslararası Hukuk, Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi, Yönetim Bilimleri Dergisi, sayı (9: 1) 2011, (e.t. 12.10.2014), ( ss. 119-134), s. 119. ÖRNEK Serdar, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı: 1991 ve 2003 Irak Harekâtları, 1 Baskı, Seçkin Yayınları, 2013, s.18, 19. 18

çünkü böyle bir durumda bölgesel çatışmalar sonucu ortaya çıkan güçler diğer devletleri de egemenliği altına alacağından ABD nin çıkarları açısından da doğrudan bir tehdit haline gelebilirdi. Dolayısıyla konumunun kendine tanıdığa olanaktan da yararlanarak bu yeni yapı içinde dengeleyici devlet ( holder of balance) rolünü yerine getirmeyi amaçlayan ABD ikinci yolu tercih etmiştir. Bu politika hem ABD yi bölgesel sorunlardan uzak kalmasını hem de gerektiğinde müdahale etmesini sağlamaktadır. Ancak ABD, yeni dönemde doğrudan müdahale yerine BM mekanizmasını bu müdahalenin aracı olarak kullanmanın pek çok bakımdan daha avantajlı olduğunu görmüştür. Çünkü iki kutuplu yapının bozulmasıyla artık BM de istenilen kararları aldırmak daha kolay hale gelmiştir. ABD, böylece BM aracılığıyla müdahale ederek hem de işin ekonomik, siyasal ve askeri maliyetini tek başına karşılamak zorunda kalmamaktadır. Bush un Körfez Krizi ile birlikte dile getirdiği yenidünya düzeninin altında yatan esas mantık da aslında tamamen buydu 14. ABD nin 11 Eylül terör saldırısından sonra, Bush Doktrini olarak uygulamaya koyduğu dış politikasında Irak, Kuzey Kore ve İran haydut devletler ya da şer ekseni olarak tanımlanmıştı. Bu devletlerden gelebilecek tehdidin ABD için oluşturduğu korkuyu güçlendirmiştir. Amerikan yönetimine göre; haydut devletlerin nükleer silah geliştirme kapasitelerini arttırma çabaları uluslararası terörizmle birleştiğinde, Kitle İmha Silahlarının (KİS) terörizmin bir aracı olarak kullanılması ABD için büyük bir risk oluşturmuştur 15. Bu durumda ortaya çıkan tehdidin oluşturduğu risk ne kadar büyükse, eylemsiz kalma riski de o kadar büyüktür. Bu nedenle ABD, söz konusu rejimlere ve terör örgütlerine karşı ilk vuruş stratejisinin 14 15 ARI Tayyar, Basra Körfezi ve Ortadoğu da Güç Dengesi (1978 1996), 3 Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul 1998, s. 222. Kongrenin ortaya çıkardığı bu gerçekler karşısında, 1990 da ABD nin Irak ta ki mevcut politikasını göz ardı etmek çok güç Irak ın biyolojik silah kullanma tehdidi Bush yönetimince savaş için gerekçe olarak gösterilmişti. Oysa Kongre tutanakları ortaya çıkarıyor ki, bu silahları Irak a ABD ihraç etmişti. ABD, beraberinde İngiltere ve daha birçok ülkenin de imzaladığı ve onayladığı 1972 ve 1975 de Gelişme yasağı, Biyolojik ve Toksik Silahların Üretimi ve Yasaklanması ve Bunların ithafı konulu uluslararası sözleşmelerin tarafı olduğu kadar aynı zamanda ihlalcisi de, aynı belgelerin ortaya koyduğu bir başka gerçek ise, ABD nin 1991 Körfez Savaşı ndan çok kısa bir süre öncesine kadar bu silahları Irak a satmaya devam etmiş olmasıdır. Dönüp bakıldığında bu geçmiş, akademik çalışmalarla konu olmaktan çok ABD nin 2003 de Irak a başlattığı düzmece bir savaşın arkasında duran gerçekleri sergiliyor. GENDZIER Lrene, Demokrasi Hile ve Silah Ticareti: ABD, Irak ve Kitle İmha Silahları, web site, www.merip.org, Mart 2006, yayınlanan makalenin Türkçe çevirisidir, (e.t. 04.04.2015), (ss. 1-4), s. 1. 19

uygulanacağını Yeni Ulusal Güvenlik Strateji (UGS) belgesinde ifade etmiştir. Bu belgede ABD; 1950 li yıllardan beri izlediği caydırıcılık politikasını terk ettiğinin mesajını da vermiştir 16. Irak ı KİS ından arındırılması için 2002 tarihinde 1441 sayılı karar çıkmıştır. Dolayısıyla Irak tam olarak karara uyması halinde ABD, askeri harekâtı dayandıracağı en temel yasal dayanaktan mahrum kalmıştır. Nitekim ABD, Irak ın, 1441 sayılı karar doğrultusunda, Kitle İmha Silah programları hakkında BM Güvenlik Konseyi ne 8 Aralık 2002 de sunduğu raporda ABD ini tatmin etmemiş dolayısıyla yanlış ve eksiklikler bulunduğunu açıklamıştır. Dışişleri Bakanı Powell, 19 Aralık 2002 te yaptığı konuşmada, Irak ın kendisine tanınan son fırsat da harcadığını ve Bağdat ın 1441 sayılı kararın maddi ihlali içinde olduğunu söylemiş; bu açıklamayı müteakiben ABD, BM Güvenlik Konseyi üyeleri nezdinde yoğun bir diplomasi atağı başlamıştır 17. Dolayısıyla çalışmamızın amacı, II. Bush yönetiminin 20 Mart 2003 te Irak a başlattığı saldırının ardından gündeme gelen en önemli tartışmalardan biri ABD hangi hukuksal nedenlere dayanarak Irak ı işgal etmişti? ve bu sürecin uluslararası hukuk bakımından nasıl değerlendirileceğidir. BM Antlaşmasının kuvvet kullanma ve silahlı zorlama yollarının gerekli mekanizmaları çalıştırılmadan ve dünya kamuoyunun yoğun muhalefetine rağmen gerçekleşen bu savaş, soğuk savaş sonrası ABD hegemonyasının uluslararası hukuka çelişen ciddi adımlarından biridir. İşgal öncesi BM antlaşmasının kuvvet kullanma yasağı çerçevesinde yoğunlaşan tartışmalar bugün ABD nin Irak ta izlediği politikalar ve işkence iddiaları nedeniyle savaş hukuku ve insan hakları ekseninde genişlemektedir 18. Sonuç olarak, II Körfez savaşında ABD Irak a müdahalesiyle başlayan süreç ve sonrasındaki gelişmelerin uluslararası hukuk açısından değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bize göre bu değerlendirmelerden en önemlisi, gerçek- 16 17 18 CHOMSKY Noam: Amerikan Müdahaleciliği-Haydut Devletler,(Çev. Taylan DOĞAN ve Barış ZAREN), www.karakutu.com/models.php=a rticle&side=2525, (e.t. 01.07.2014). ÖZKAN Tuncay, Bush ve Saddam ın Gölgesinde Entrikalar Savaşı, Alfa Basım Yayınları, İstanbul 2003, s. 376. ABD, uluslararası sahasında bir süper güç olarak, hedeflerini, çıkarlarına ulaşmak ve hegemonyasını korumak için ona rekabet olabilecek bir uluslararası güce izin vermemektedir. Buda ABD nin çıkarları ve dış politikası hatta iç politikası gereği formülasyönü ve yönetimi tutar. BSYUNİ Şerif, Amerika Savaşı Irak ta, Kuvvet Kullanma Meşruiyeti, Uluslararası Siyasi Dergisi, s. 151, 2003, s. 127. شریف بسیونى الحرب الا میركیة في العراق مشروعیة استخدام القوة مجلة السیاسیة الدولیة العدد 2003 151 ص. 127. 20

leştirilen askeri müdahalenin, uluslararası hukuk açısından meşruluğunun tartışma konusu yapılmasıdır. Çünkü Irak a yönelik gerçekleştirilen askeri müdahale geçtiğimiz yüzyılın başından itibaren geliştirilmeye ve kalıcılaştırılmaya çalışılan kuvvet kullanımı konusunda var olan kurallar bütününün değişmesi veya büyük boyutlarda yıkılması yönünde çok önemli bir olay olarak değerlendirilmektedir. Bu müdahalenin en fazla tartışılan yönü, ABD ve müttefiklerinin Irak a yönelik askeri müdahalesinin hukuksal dayanaktan yoksunluğu ve Irak ın durumudur 19. İşte bu noktada meşru müdafaa hakkının kapsamının belirlenmesi ve hangi şartlar altında kullanılabileceğinin tespiti, devletlerin hukuka uygun olmayan haksız kuvvet kullanımlarını meşrulaştırmak için kendilerine bu hakkı dayanak göstermelerinin önüne geçilmesi açısından önemlidir 20. Çalışmamız Giriş kısmını takiben üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Irak tarihi, zenginliği ve uluslararası hukukta kuvvet kullanma ve 1990 dan 2003 yılına kadar Irak-ABD savaşı ve BM rolü genel bir şekilde anlatılmıştır. Birinci bölümde Birleşmiş Miletler öncesi dönem kuvvet kullanma hakkı ve Birleşmiş Miletler Antlaşması döneminde ve sonrasında kuvvet kullanma yasağı, kuvvet kullanma istisnaları ve uluslararası hukukta kuvvet kullanımı açısından Irak savaşı, savaşın başlattığı hukuki tartışmaları, savaşla ilgili hukuki tezlerle ilgili ayrıntılı olarak açıklanmıştır. İkinci bölümde Güvenlik Konseyi nin kararları ışığında Irak savaşı, Körfez savaşının ortaya çıkışı, 13 yılık Birleşmiş Miletlerin Irak a yaptırımları ve kararları, 1991 savaşı, 2003 savaşı ın uluslararası hukuk açısından değerlendirmesi ve UNSCOM (veya daha sonra UNMOVIC) ile IAEA denetçileri tarafından 13 yılık Irak ı silahsızlandırılmasında görev yapmalarıyla ilgili detaylı bir şekilde açıklanmıştır. Üçüncü bölümdeyse ABD tarafından Irak ı özgürleştirme operasyonu, ABD Irak a saldırma gerekçesi, politikası, Irak a müdahale sürecinde insan hakları, 51. Maddenin çerçevesinde 2003 savaşında Irak a karşı ABD-İngiltere ve müttefikleri tarafından uygulanan kuvvet kullanımı ve Güvenlik Konseyinin 2002 yılında aldığı 19 20 REÇBER Sercan, Irak a Yönelik Askeri Müdahalenin Uluslararası Hukuk Açısından Geçerliliği, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt 4, No: 13 ss.55-75, 2008, (e.t. 03.07.2014), s. 55. ÖRNEK, s. 19. 21

1441 sayılı kararında Müdahale için bir Gerekçe Sağlar mı? Şeklindeki sorulara ve konulara açıklık sağlanmıştır. BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI HUKUKTA KUVVET KULLANIMI VE IRAK SAVAŞI A. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖNCESİ DÖNEM Savaş, insanlık tarihi boyunca toplumları olduğu kadar felsefi düşünceyi de önemli ölçüde etkilemiş bir olgudur. Savaşa ilişkin düşüncelere ilkçağlardan beri rastlamak mümkündür. BM öncesi dönemde Savaş üzerine düşünmenin bir kavramı olarak haklı savaş, en yaygın şekliyle, batı kültüründe siyasi amaçlar doğrultusunda güç kullanımının ne zaman haklı görülebileceğini belirlemeye ve sınırlamaya çalışan tüm fikirleri ve pratikleri içermektedir. Bu kavram, özellikle batı kültüründe, yüzyıllar boyunca gelişme gösteren çok çeşitli kültürel kaynakların bir üründür 21. İnsan toplulukları çıkarlarını korumak veya yeni menfaatler elde etmek için geçmişten bu bugüne kadar çeşitli araç ve yöntemlere başvurmaktadır. Söz konusu araç ve yöntemler arasında barışçı yolların yanı sıra zor kullanmayı içeren yollar da yer almaktadır 22. 16. Yüzyıla kadar ahlaki ve geleneksel bir zorunluluk olarak Savaşın meşru bir gerekçeye dayandırılması, uluslararası hukukun tek aktörü olacak şekilde devletlerin mutlak egemenliğine dayalı bir sistemin hâkim olduğu görülmüştür 23. Thomas Aquinas, Ortaçağ da haklı savaş kavramı üzerine yaptığı görüşleriyle dikkat çeken haklı bir savaş için kaçınılmaz üç koşul bulunduğunu belirtmektedir: haklı bir neden, savaşı tek merkezden örgütleyip sürdürebilecek bir otoritenin var- 21 22 23 EREKER A. Fulya, İlkçağlardan Günümüze Haklı Savaş Kavramı, uluslararası İlişkiler, Cilt 1, Sayı 3, Güz 2004, (e.t. 16.10.2014), s. 2. TOPAL Ahmet Hamdi, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma, Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi, Bölüm 8, (e.t. 30.11.2014), (ss. 1-18), s. 2. ORALLI Levent Ersin, Uluslararası Hukukta Ve BM Sisteminde Askeri Müdahale Olgusu, Tesam Akademi Dergisi, Gazi Üniversitesi. Ankara 2008, (e.t. 16.10.2014), (ss. 102-127), s. 103. 22

lığı ve iyi niyet Aquinas, bir haklı nedenin olması için karşı tarafın mutlaka suçlu olması gerektiğini ileri sürmüştür 24. Aquinas, haklı bir savaşta savaş kurallarının ihlal edilmesinin savaşı haksız duruma düşüreceğini de ileri sürmüştür. Birinci dünya Savaşı nın sonunda yapılan Versay Barış Antlaşması ndan önce devletlerarası ilişkilerde savaşa başvurmak bir hak olarak kabul ediliyordu. Dolayısıyla, kuvvet kullanmayı yasaklayan milletlerarası hukuk kuraları yoktu. Milletlerarası toplum, 1899-1907 La Haye konferansları sonucunda ancak savaşı düzenlemeyi ve savaşın acılarını azaltacak tedbirler almayı başarabildi. Tüm devletler uluslararası ilişkilerde kuvvet kullanılmasını uzun süre hukuka uygun kabul etmişlerdir 25. Bu devirlerdeki kuvvet kullanımının sadece savaş hukuku kuralları ile yürütüldüğü söylenebilir. Bir devletin kuvvete başvururken bunu haklı bir nedenle yapması, hem doktrinde hem de uygulamada daima çok önemli olmuştur 26. Bu devirdeki kuvvet kullanımının sadece savaş hukuku kuralları ile yürütüldüğü söylenebilir. 1907 La Haye Konferansı nda, o dönemde güçlü Avrupa devletlerinin, başka bir devletten alacakları olan vatandaşlarının alacaklarını zorla tahsil etmek için borçlu devletlere karşı kuvvete başvurmalarını belli şartlara bağlayan Drago-Porter Doktrini ile kuvvet kullanma hakkına nispi bir sınırlama getirilmiştir 27. Uluslararası hukuk bakımından savaş hukuku dört devreden geçtiği görülmektedir. Birinci devir ilkçağlardaki haklı haksız savaş ayrımının yapıldığı ve haklı savaşa müsamaha gösterilen devirdir. İkincisi, Hugo Grotius ile başlayan ve 24 25 26 27 Bir devletin kuvvete başvurmayı haklı gerekçelere dayandırması doktrinde ve uygulamada çok önemli bir yer tutmuştur. Devletler silahlı güç kullanmalarını, kendilerine göre haklı olan gerekçelere dayandırmışlar ve ileri sürdükleri gerekçeler diğer devletler tarafından hiçbir şekilde kabul görmese dahi kuvvet kullanmayı tercih edebilmişlerdir. Haklı savaş, genel olarak Batı dünyasında Hıristiyanlığın etkisiyle oluşturulmuş bir kurum olarak kabul edilmektedir. Kuramın oluşumunu sağlayan düşünceler esas itibarıyla Ortaçağ da şekillenmiştir. EREKER, s. 12. GÜNEL Reşat Volkan, Milletlerarası Hukuk, 7 baskı, Beta yayıncılık, İstanbul 2014, s. 99. MAWLOOD, s. 8. Drago-Porter Doktrini ne göre: "Akit Devletler, bir ülkenin hükümetinin diğer bir ülkenin hükümetinden kendi vatandaşlarının sözleşmeye dayanan borçlarını tahsil etmek amacıyla silahlı kuvvete başvurmaması konusunda anlaştılar. Ancak, borçlu devlet [bu konuda] bir tahkim teklifini reddeder veya ihmal ederse veya böyle bir teklifi kabul ettikten sonra tahkimname yapılmasını önlerse veya tahkimden sonra karara uymazsa, bu yükümlülük uygulanmaz." Sözleşme metni için bkz: Limitation of Employment of Force for Recovery of Contract Debts (Hague, II); October 18, 1907, (http://avalon.law.yale.edu/20th_century/hague072.asp). (e.t. 11.01.2015). 23

1918 e kadar devam eden, devletlerin sınırsız egemenliğinin kabul edildiği ve savaşın da bu sınırsız egemenlik içerisinde yer aldığı görüşünün kabul edildiği dönemdir. Diğer devirlerde ise Milletler Cemiyeti öncesinde ortaya çıkmıştır 28. I. Dünya Savaşı, Batı tarihinde, daha önceden bilinmeyen bir düzeyde katliama ve yıkıma yol açmıştır. Böyle bir felaketin yeniden yaşanmasını önlemek için çare arayan devletlerin bu konudaki isteklerinin bir ürünü olarak Milletler Cemiyeti ortaya çıkmış ve Müttefik Devlet liderlerinin Savaş sonrasında toplanan 1919 tarihli Paris Konferansı ndaki onayıyla Milletler Cemiyeti kurulmuştur. Üyelerini uzlaşmazlıklarının çözümü için müzakere, tahkim ve yargı gibi barışçıl çözüm yollarını aramaya zorlayan Milletler Cemiyeti savaşı yine de mutlak olarak yasa dışı ilan etmemiş, yalnızca onu önlemeye yönelik usulü engeller oluşturmuştur 29. Kısaca özetlemek gerekirse; uluslararası hukuk bağlamında Birinci Dünya Savaşı nın sonuna kadar şiddet ya da savaş yasağına ilişkin açık bir düzenleme bulunmamaktadır. 15. Yüzyıla kadar haklı sebep ya da sebeplerin olması halinde her devletin kuvvete başvurma hakkının olduğu düşünülüyordu. İlerleyen zaman sürecinde, özellikle 17. Yüzyılda, devletin gerek duyduğu zaman kuvvete başvurabileceği görüşü genel olarak kabul edilmiştir. 19. Yüzyılda ise kuvvete başvurma konusunda bazı kısıtlamalar öngörülmüştür. 20. Yüzyılda ise devletler tarafından tek taraflı ve haksız olarak kuvvete başvurulması yasaklanmıştır 30. B. BM SİSTEMİNDE KUVVET KULLANILMASINA İLİŞKİN TEMEL DÜZENLEMELER 1. Genel Olarak Yüzyıllar boyunca İnsanlar güç kullanmanın yasaklanmasına ya da kapsamlı bir şekilde kuvvet kullanmalarına çalışmışlardı ancak bunu tam olarak başara- 28 29 30 BOZKURT, 2007, s. 7. Askeri saldırıya yasal sınırlamalar getirilmesinin gerekliliği konusunda devlet adamlarının ikna edilebilmesi için Birinci Dünya Savaşı nın yaşanması gerekmiştir. İlk çaba 1919 da, MC Misakı nın Versay da kabulü sırasında gösterilmiştir. Misak uyarınca, Cemiyet Konseyi savaşa yöneliyor görünen ülkelere tavsiyede bulunabilmekteydi. Ancak, konseyi üyeleri kendi aralarında anlaşmaya varamasa, uyuşmazlık içindeki hükümetler hak ve adaletin korunması için gerekli olduğunu düşündükleri herhangi bir eylemi gerçekleştirmekte özgürdüler. Uluslararası Hukuk Açısından Kuvvet Kullanma araştırması. (e.t. 24.02.2015). بحث استخدام القوة في ظل القانون الدولي www.startimes.com/f.aspx?t=13460691 2008 KESKİN 2002, s. 151. 24

mamışlardır 31. Tarihin en yıkıcı II Dünya Savaşının ardından 6 Haziran 1945 te San Francisco da 51 devlet tarafından imzalanan Birleşmiş Milletler Antlaşması, derin bir idealizm duygusu içerisinde tasarlanmıştır 32. BM Antlaşması, uluslararası barış ve güvenliğin muhafazası gibi çok önemli bir görevle, yeni bir örgüt kuruyordu 33. Antlaşma, sadece örgütün yapısına yönelik değil; aynı zamanda örgütün muhtevası ve çalışmasına ilişkin kural ve prensipleri içeren düzenlemelerden oluşturulmuştu 34. Devletler tarafından kuvvet kullanılmasının yasaklanması BM Antlaşması, birbirini tamamlayan üç güvenlik sistemi getirmektedir: BM Antlaşması VI. ve VII. bölümlerde belirlenmiş olan ortak güvenlik sistemi, Bölüm VIII de yer alan bölgesel düzenlemeler 51. maddede ifadesini bulan bireysel ya da birlikte meşru savunma hakkı oluşturmaktadır 35. Özellikle, kuvvet kullanma başta olmak üzere, üye devletlerin tutumlarının belirli kurallara veya çerçeveye oturtulması için özel ilkeler öngörüldü. Bu ilkeler ve kurallar, genel olarak, uluslararası antlaşmalar ile örf ve adet hukukundan esinlenerek ortaya çıkan, uluslararası hukuk kuralları olmak tanımlanmaktadır. BM 31 REÇBER, s. 57. 32 Biz Birleşmiş Milletler Halkları, bir insan yaşamı içinde iki kez insanlığa tarifsiz acılar getiren savaş felaketinden gelecek kuşakları korumaya, temel insan haklarına, insan kişiliğinin onur ve değerine, erkeklerle kadınların ve büyük uluslarla küçük ulusların hak eşitliğine olan inancımızı yeniden ilan etmeye, adaletin korunması ve antlaşmalara, uluslararası hukukun diğer kaynaklarından doğan yükümlülüklere saygı gösterilmesi için gerekli koşulları oluşturmaya ve daha geniş bir özgürlük içinde daha iyi yaşama koşulları sağlamaya, toplumsal ilerlemeyi kolaylaştırmaya; bu amaçlara ulaşmak için hoşgörülü davranmaya ve iyi komşuluk ilişkileri içerisinde birbirimizle barışık yaşamaya, uluslararası barış ve güvenliği korumak için güçlerimizi birleştirmeye, müşterek yararlar dışında silâhlı kuvvet kullanılmamasını sağlayacak ilkeleri kabul ederek, uygun yöntemleri benimsemeye, tüm hakların ekonomik ve sosyal bakımdan gelişimini kolaylaştırmak için uluslararası kurumlardan yararlanmaya istekli olarak bu amaçları gerçekleştirmek için çaba harcamaya karar verdik ARIBOĞAN Deniz Ülke, Uluslararası Barış ve Güvenliğin Sağlamasında Bir Araç Olarak Birleşmiş Milletler ve Temel Sorunları Avrasya Dosyası, BM Özel, 2002, Cilt:8, Sayı: 1, (ss. 128-148), s. 129,130. 33 Uluslararası hukuk sistemine ilişkin kurallar, çoğunlukla, devletlerin kendi aralarında yaptıkları uluslararası antlaşmalardan türemektedir. İki veya daha fazla bağımsız, egemen devletin bir konuyu birlikte ele alıp, hukuksal geçerlilik verme niyetiyle o konu üzerinde anlaşmaya varmaları durumunda artık uluslararası hukuk bakımından bir antlaşmanın ortaya çıktığı kabul edilmektedir. HEKİMOĞLU, s. 65. 34 Dünya barışı ve sosyal gelişim çalışmalarını sürdürmek üzere bağımsız devletleri bir araya getiren tek uluslararası teşkilattır. Birleşmiş Milletler, kurucu devletler olarak adlandırılan 51 ülke tarafından, 24 Ekim 1945 tarihinde oluşturulmuştur. 2011 yılının sonunda üye sayısı 193 ye ulaşmıştır. Birleşmiş Milletler Hakkında Herşey, Birleşmiş Milletler Kamusal iletişim Dairesi, New York 2008, Türkçesi, Birleşmiş Milletler Türkiye Temsilciliği Enformasyon Merkezince hazırlanmıştır, s. 3. 35 KESKİN, 2002, s. 150. 25

sisteminin oluşmasında en etkin kaynağı, uluslararası antlaşmalar oluşturmaktadır. Çünkü uluslararası hukuk bakımından BM örgütünün kurucu metini de bir antlaşmadır. Bu Antlaşma, herhangi birçok taraflı uluslararası sözleşmede olduğu gibi, uluslararası görüşmeler çerçevesinde BM Konferanslarıyla formüle edilmiştir 36. Kuvvet kullanmaya ilişkin, 1945 yılı öncesi düşünceyi öğrenmek için tarihi belgelerin içreğinin anlaşılması gerekir. O zamanlar güç kullanmayı siyasi kuvvet, ekonomik açısından ve toprak kazanma amacı güden bazı devletlerin neden olduğu ve yıkıcı sonuçlarının yaşandığı bir savaşın hemen sonrasına denk düşüyordu. Bu acı tecrübeyi yaşayan devletler, San Fransisko Konferansında kuvvete dayalı politikaların önlenmesi konusunda mutabık kaldılar. Bir devlet diğer devlete karşı Kuvvet kullanmaması, ülke sınırlarını genişletme, içişlerine karışmaması ve başka devlet hükümetlerini değiştirme amaçlarına hizmet etmemeliydi. BM sisteminde meşru olmayan kuvvet kullanımı, saldırgan veya yayılmacılık olarak algılanmış ve yasaklanmıştır. BM sisteminde istisna olarak Kuvvet kullanımına ancak, meşru müdafaa veya Güvenlik Konseyi kararlarıyla ve siyasal bağımsızlık veya toprak bütünlüğünün korunması amacıyla izin verilirmiştir 37. BM nin yapısına bakıldığında kurulu olan hukuk düzeni, BM Kurucu Antlaşması nın 2/1 fıkrasında devletlerin egemen eşitliği ilkesine ve genel şiddet yasağına dayanmaktadır. Aynı maddenin 4. Bendinde geniş kapsamlı savaş yasağını, devletlerarasındaki her türlü şiddet kullanımını aynı zamanda barışı bozucu nitelikteki her türlü eyleme de karşı çıkılmasını beraberinde yasaklamasıdır. BM Kurucu Antlaşması nda kuvvet kullanma yasağının istisnası olarak belirtilen durumlar ise, meşru müdafaa hakkı 38 ve BM Güvenlik Konseyi nin BM Kurucu Antlaşması nın VII. Bölüm çerçevesinde alacağı önlemlerdir. 36 37 38 AREND Anthony Clark, International Law and the Preemptive Use of Military Force, The Washington Quarterly, Vol. 26, lssue 2, Spring 2003, (e.t. 20.12.2014), (ss. 98-103) s. 101. Hukuki kurumların merkezi rollerinden biri de hukukun etkinliğini ve uyumunu sürdürmek ve teşvik etmek olduğu için, uluslararası hukukun merkezi bir yasama ve yargı kolu yoluyla sistematik bir hukuki derleme eksikliğini içeren kurumsal zayıflığı, sistemin normatif bütünleşmesine ters etkide bulunmaktadır. HEKİMOĞLU, s. 64. Birleşmiş Milletler hukuk düzeninde, ilkin, meşru müdafaa ve buna karar verme hakkı hedef devlete ait olan bir kuvvet kullanma biçimi; ikincisinde, Güvenlik Konseyi nin kararına bağlı olarak üye devletlerle işbirliği içinde icra edilebilecek ve silahlı kuvvetlerin de kullanılmasını öngören bir kuvvet kullanma biçimi ya da uluslararası bir kolluk tedbiri, kuvvet kullanma ve meşruiyet bağının kurulmasının ilk adımlarını oluşturur. TARHANLI Turgut, Kuvvet Kul- 26

BM kurucu Antlaşması nın 2. Maddesinin 4. Paragrafı na göre, uluslararası barış ve güvenliğin korunmasında başlıca sorumlu olan organ BMGK dir. BM kurucu Antlaşması nın 39. Maddesi itibarıyla BMGK barışın tehdit edildiğini, bozulduğunu ya da bir saldırı eylemi olduğunu saptayabilir ve bunun üzerine uluslararası barış ve güvenliğin korunması veya yeniden tesisi için tavsiyelerde bulunabilir ya da 41 ve 42. Maddeler uyarınca hangi önlemelerin alınacağını kararlaştırabilir 39. 2. Kuvvet Kullanmama İlkesi: a. Genel Olarak: BM Antlaşmasının birçok hükmünde devletlerin arlarında çıkan uluslararası uyuşmazlıkları sebebi çoğu zaman sosyal, ekonomik, siyasal veya askeri konularda farklı isteklere sahip devletlerarasındaki çekişmelerdir 40. Bu uyuşmazlıkları barışçı çözüm yolları ile çözmek yükümlülüğü altında oldukları düzenlenmiştir. Örneğin, Antlaşmanın giriş bölümünde, BM üyelerinin uluslararası barış ve güvenliğin muhafazası için kuvvetleri birleştirip, müşterek menfaatlerin icapları dışında silah kullanılmamasını sağlayan prensipleri kabule ve usulleri tesise kararlı oldukları ifade edilmiştir. Örneğin amaçlarını açıklayan 1. Maddenin 1. fıkrasında 41 uluslararası barış ve güvenliğin muhafazası ilk amaçtır. Amaçları gerçekleştirmek için kabul edilen ilkeler 2. md de düzenlenmiştir. 3. fıkrada 42 üye devletlerin uluslararası uyuşmazlıklarını, uluslararası barış ve güvenliği ve adaleti tehlikeye sokmayacak şekilde barış yolu ile çözecekleri belirtilmiştir. Ayrıca kuvvet kullanımını ve kuvvet kullanma tehdidinde bulunulmasını yasaklayan 2. md nin 4. fıkrasında, savaş terimi kullanılmaktan kaçınılmıştır. Böylece, savaşa varmayan kuvvete dayalı her 39 40 41 42 lanma, Meşruiyet ve Hukuk, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt:20, 2005 ss.17,18, <http://www. anayasa.gov.tr/anyarg20/ttarhanli.pdf>, (e.t. 15.01.2015)., ss. 1-24, s. 12. REÇBER, s. 65. BOZKURT, 2007, s. 16. Birleşmiş Milletlerin amacı: 1. Uluslararası barış ve güvenliği korumak ve bu amaçla: barışın uğrayacağı tehditleri önlemek ve bunları boşa çıkarmak, saldırı ya da barışın başka yolarla bozulması eylemlerini bastırmak üzere tekin olarak önlemler almak ve barışın bozulmasına yol açabilecek nitelikteki uluslararası uyuşmazlık veya durumların düzeltilmesini ya da çözümlenmesini barışçı yollarla, adalet ve uluslararası hukuk ilkelerine uygun olarak gerçekleştirmek. KURAN Selami, OKUR Derya Aydın, SARIBEYOĞLU Meltem, GÜNEL Reşat Volkan, Uluslararası Hukuk Temel Metinleri, 3 Baskı Beta Yayınları, İstanbul 2014, s. 3. Birleşmiş Milletlerin Antlaşması nın 2. Maddenin 3. Fıkrasında: Tüm üyeler, uluslararası nitelikteki uyuşmazlıklarını, uluslararası barış ve güvenliği ve adaleti tehlikeye düşürmeyecek biçimde, barışçı yollarla çözerler. KURAN, OKUR, SARIBEYOĞLU, GÜNEL, s. 4. 27