KİTAP TANITIMI Doç. Dr. Ramazan TOSUN * İsmet Binark, Ermeniler'in Türkler'e Yaptõklarõ Mezalim ve Soykõrõmõn Arşiv Belgeleri, TBMM Kültür, Sanat ve Yayõn Kurulu - Yayõn No: 92, Ankara 2001, s. 73+144 Kütüphaneci, arşivist ve Devlet Arşivleri eski Genel Müdürü İsmet BİNARK tarafõndan hazõrlanõp, TBMM Kültür, Sanat ve Yayõn Kurulu'nca yayõnlanan eser iki bölüm ve geniş bir ekler kõsmõndan oluşmaktadõr. Birinci bölümde; önce tarih boyunca Türk idaresinin başlõca özelliklerinden bahsedilerek, bu konuda hem kendi kaynaklarõmõzdan hem de yabancõ yazarlarõn eserlerinden örnekler verilmiştir. Bunlardan bazõlarõ şunlardõr : Felix Valyi, Müslüman yönetiminin hoşgörüsü konusunda en mühim tanõklõk, takibe uğrayan Hõristiyanlarõn ve diğer mezhep mensuplarõnõn kendi dinlerini serbestçe icra edebildikleri Müslüman topraklarõna iltica edişleridir. XV inci asõr sonlarõnda takibata uğrayan İspanya Musevileri büyük bir topluluk olarak Türkiye'ye iltica etmiştir...(s. 3). Bir diğer yabancõ yazar, Alexander Powell da Haçlõ Seferleri sõrasõndaki durumu anlatmaktadõr. Haçlõlar Filistin'de Müslüman esirleri keserlerken, İspanya'da engizisyonun dehşeti had safhada iken, Kromvel'in askerleri İrlandalõ Katolikleri katlederken, Fransa Kralõnõn emri ile, Fransa'da Protestanlarõn kökü kazõnõrken, bütün Avrupa ülkelerinde Museviler hesapsõz zulüm ve vahşete tabi tutulurken, Küçük Asya'da Müslüman, Hõristiyan ve Musevilerin yan yana, tam bir dostluk içinde yaşadõklarõnõ hatõrlamak yerinde olur (s. 3). Bu bölümde daha sonra Ermenilerin Türk idaresine geçmeleri ve Türk idaresindeki durumlarõ hakkõnda bilgi verilmektedir. Anadolu, Türkler tarafõndan fethedildiği zaman burada bağõmsõz bir Ermeni devleti mevcut değildir. Önceki dönemlerde devamlõ olarak muhtelif yerlere sürgün edilmişlerdir. Türk idaresine geçtikten sonra ise mülk * Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi A.B.D Öğretim Üyesi.
sahibi olmaya başladõklarõ gibi dil ve inançlarõnõ da serbestçe yaşama imkanõna kavuşmuşlardõr. Bilhassa Osmanlõ döneminde önemli mevkilere kadar yükselmişler, tebaa-i sâdõka haline gelmişlerdir. Ermeniler, sadece devletin değil Türk toplumunun da güvenini kazanmõşlardõr. Ermeni tarihçi Oscanyan bu durumu şöyle belirtmektedir : Ermeni cemaati Türkiye'de günlük hayatõn esasõnõ teşkil etmiştir. Zirâ uzun süredir hizmetten ziyâde idare etmeye alõşmõş olan Türkler, sanayinin bütün dallarõnõ onlara bõrakmõşlardõ. Bu sebeple Türkiye'deki bankerler, tüccarlar, makineciler hep Ermeni idi. Diğer taraftan onlarla Müslümanlar arasõnda his benzerliği ve menfaat birliği vardõ...ermeniler Türklere rahatça uymuş ve emniyetlerini kazanarak en nüfuzlu reâya olmuşlardõr (s. 5). Eserin bu bölümünde Ermeni Meselesi nin ortaya çõkarõlmasõnda birinci derecede rol oynayan Rusya'nõn kendi teb'asõ Ermenilere davranõşõ ile Osmanlõ Ermenilerinin durumu da mukayese edilmektedir. Rusya'da, Ermenilere ait vakõf, okul ve dinî müesseselere el konulmuş, dillerini kullanmalarõ yasaklanmõşken Osmanlõ Devleti'nde Ermeniler hem iktisadî açõdan, hem de sosyal açõdan birçok hakka sahip oldular. Kendi dilleri ile kendilerine ait okullarda eğitim yapabildikleri gibi, dinî müesseselerini de açabiliyorlardõ. Ekonomik bakõmdan ise Türklerden daha iyi durumda idiler. Kitapta, Ermeni Meselesinin sebepleri olarak XIX. Yüzyõlõn ikinci yarõsõndan itibaren bilhassa Çarlõk Rusyasõ ve İngiltere'nin Osmanlõ Devleti'ni içten parçalamak için Ermenileri kullanmalarõ, Ermeni Meselesi'nin başladõğõ tarih ve olaylar üzerinde de durulmaktadõr. Bu tarih ve olaylar şöyle sõralanmaktadõrlar : 1856 Islahat Fermanõ veya 1877-1878 Osmanlõ-Rus Savaşõ ve bunu takiben 3 Mart 1878 Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşmasõ ve 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Konferansõ ve Antlaşmasõ bu meselenin başlangõç tarihi olarak gösterilebilir denilmektedir (s. 7). Gerçekten Yeşilköy ve Berlin Antlaşmalarõndaki, Ermenilerin bulunduklarõ bölgelerde õslahat yapõlacak şeklindeki maddeye dayanarak büyük devletlerin Osmanlõ Devleti'nin içişlerine müdahale etmeleri üzerine Ermeni Meselesi de gündeme gelmiştir. Burdan da şu sonuç çõkmaktadõr. Ermeni Meselesi, Ermenileri maşa olarak kullanmak isteyen, ama kendi topraklarõndaki Ermenilere hiçbir hak vermeyen devletler tarafõndan kendi amaçlarõna ulaşmak için çõkartõlmõştõr. Bundan dolayõdõr ki Ermeni Meselesi Şark Meselesi'nin bir parçasõdõr, bir merhalesidir. Ermeniler ve Ermeni Meselesi Şark Meselesi ni ortaya atan devletlerin bu yolda kullandõklarõ araçlardan bir tanesidir. 206
Ermeniler, 1870 yõlõndan itibaren birtakõm dernek ve komiteler kurmaya başlamõşlardõr. Bu kuruluşlar mahallî olmalarõna rağmen bir Ermeni devleti kurma hayaliyle hareket etmişlerdir. Bunlarõn başlõcalarõ ; Van'da Kara Haç ve Armenakan, Erzurum'da Vatan Koruyucularõ ( s. 7 ) idi ve sonraki tarihlerde Van'da Araratlõ, Muş'ta Okul Sevenler, Doğu, Erzurum'da Milliyetçi Kadõnlar adõ altõnda, benzer amaçlõ dernekler ile ihtilâlci fikirleriyle bilinen Armenakan Partisi de kurulmuştur. Parti, gayesine ulaşmak için bütün Ermenileri bir araya getirmek, ihtilâlci fikirleri yaymak, silâh ve para temin etmek, çeteler kurmak gibi yollara başvuracaktõr. Silâh kullanmak ve askerî taktik konusundaki bilgiler, Van Ermeni okulunda, Rus Konsolosu Binbaşõ Kamsaragan tarafõndan verilmiştir (s. 8). Ermeni Meselesi nin arkasõndaki güçler, bu tür kuruluşlarla Ermenileri devlete karşõ harekete geçiremeyeceklerini anladõklarõndan taktik değiştirmişler, Rus Ermenilerine Osmanlõ sõnõrlarõ dõşõnda komiteler kurdurtmuşlardõr. 1887'de Cenevre'de Hõnçak, 1890'da Tiflis'de Taşnak komiteleri kurulmuş ve bu komitelere hedef olarak Anadolu topraklarõnõ ve Osmanlõ Ermenilerini kurtarmak gösterilmiştir (s. 8). Bundan sonra, Ermeni komitelerinin arkasõndaki devletlerin başõnda Rusya'nõn geldiği, İngiliz ve Rus kaynaklarõyla, ortaya konmuştur. Bu kaynaklardan bazõ önemli kõsõmlarõ burada aktarmakta fayda vardõr : İngiltere'nin Van Konsolosu Yüzbaşõ Clayton 12 Ekim 1880 tarihli raporunda, Rusya Ermenistan'õnda, Türkiye Ermenileri'ne silâh ve cephane gönderilmek için cemiyetler kurulduğunu ve silâhlarõn dağõtõmõ için de a- janlar tutulduğu konusunda istihbarat edindiğini yazõyordu (s. 9). Yine Erzurum'daki İngiliz Konsolosu Yüzbaşõ Everett de, 24 Kasõm tarihli raporunda, Rusya'da silâh toplandõğõ konusundaki bilgilerin kesin olduğunu yazmõştõr. Ayrõca, 1876 yõlõnda İstanbul'daki İngiliz Büyükelçisi Sir Elliot, hükûmetine göndermiş olduğu raporunda şu ifadelere yer vermiştir : Osmanlõ Hükûmeti ile ilgisi olmayan yüksek mevki sahibi bir Ermeni, bana gelerek bütün olaylarõn Rus kõşkõrtmalarõnõn sonucu meydana geldiğini söyledi. Bu haber benim diğer yerlerden sağladõğõm istihbarata da uymaktadõr (s. 10). Ermeni Meselesi'nin ortaya çõkmasõnda rol oynayan diğer bir unsur da Ermeni kilisesidir. Ermeni kilisesi, Türk düşmanlõğõ yanõ sõra Ermeni 207
milliyetçiliği fikrinin de filizlendiği yer olmuştur. Ermeni milliyetçiliğinin uyanmasõnda kiliseye en büyük desteği ; Büyük Güçler sağlayacaklardõr. Büyük Güçler içinde de Ruslar... diplomatik alanda Ermeni dosyasõnõ açan ilk devlet olarak görülecektir (s. 12). Ermeni komiteleri ilki 20 Haziran 1890 tarihinde Erzurum'da olmak üzere bir dizi isyan çõkartmõşlardõr. Eserde yer alan belgelerden Ermeni komite ve çetelerinin isyanlarõnõn arkasõnda, büyük devletleri Osmanlõ Devleti'ne karşõ silâhlõ müdahaleye zorlamak maksadõnõn yattõğõ anlaşõlmaktadõr (s. 12). Mesela; İngiltere'nin İstanbul Büyükelçisi Currie'nin 28 Mart 1894 tarihinde bakanlõğõna gönderdiği raporda bu durum açõkca ortaya koymakta ve Ermeni ihtilâlcilerinin hedefi karõşõklõklar çõkararak, Osmanlõlar'õn karşõlõk vermesini temin etmek ve böylece yabancõ ülkelerin duruma müdahale etmesini sağlamaktõr diyor. Yine İngiltere'nin Erzurum Konsolosu Graves de İstanbul İngiliz büyükelçiliğine gönderdiği 28 Ocak 1895 tarihli raporunda aynõ konuya temas etmektedir : Komitelerin maksatlarõnõn genel bir memnuniyetsizlik yaratarak, Türk hükûmeti ve halkõnõn kendilerine karşõlõk vermesini ve yabancõ güçlerin dikkatini Ermeni halkõnõn hayalî acõlarõna, dolayõsõyla durumu düzeltme gereğine çekmek olduğu belirtilmektedir (s. 13). Rus Generali Mayewski ise 1912 yõlõnda hazõrladõğõ bir raporunda ; Taşnak Komitesinin Ermenilerle Müslümanlarõ birbirine düşürerek durumu karõştõrmaya ve Rus müdahalesine zemin hazõrlamaya çalõştõğõnõ belirtmiştir (s. 14). Bütün bu hazõrlõklardan ve gelişmelerden sonra I. Dünya Savaşõ'nõn başlamasõ ve Osmanlõ Devleti'nin Almanya yanõnda savaşa girmesi Ermeni komiteleri tarafõndan kaçõrõlmamasõ gereken bir fõrsat olarak görülmüştür. Çünkü, Ermeni komitelerinde, hedefe Osmanlõ Devleti savaş halinde iken varacaklarõ kanaati hakimdir. Savaş sõrasõnda topyekûn bir ayaklanma başlatacaklar, Türk ordusu iki ateş arasõnda kalacaktõr. Gerçekten de I. Dünya Savaşõ'nda komiteciler, İtilâf Devletleri'nin yanõnda yer almõşlar, Rus ordusuna katõlarak Türk ordusunu arkadan vurmuşlardõr. Bu durum Rusya'nõn da işine gelmiştir. Çünkü, Rusya Ermenileri kullanarak Doğu Anadolu'yu ilhâk etmek amacõndadõr (s. 16). Eserin ikinci bölümünde, Ermeniler'in Türkler'e yaptõklarõ mezâlim ve soykõrõm yazõlõ belgeleriyle ortaya konulmuştur. I. Dünya Savaşõ'nõn başlamasõ üzerine, önceden hazõrlõklõ olan ve Osmanlõ Devleti'nin bir zor anõnõ bekleyen Ermeni çeteleri harekete geçmiş, 208
Ermeni misyoner okullarõna, kiliselere saklanmõş olan silâhlar ortaya çõkarõlmõş, bir taraftan Türk ordusu arkadan vurulurken diğer taraftan da eli silâh tutmayan masum Türk halkõ katledilmeye başlanmõştõr. Gerek Ermeniler, gerekse onlarõn destekçileri Ermeni isyanlarõnõ Tehcir kararõnõn sonucuymuş gibi göstermeye çalõşmaktadõrlar. Oysa, Tehcir kararõ, Ermeni komitelerinin isyan ve katliamlarõnõn sonucudur (s. 20). Bu katliam ve ihanet devam ederken İtilâf Devletleri donanmalarõ Çanakkale Boğazõ'nõ zorlamaya başlamõştõr. Bugünlerde, Osmanlõ Hükümeti önce Ermeni Patriği ve Ermeni asõllõ mebuslarõ uyararak bu durumun önüne geçilmesini istemiştir. Ancak, bu ihtar da sonuç vermemiş ve 24 Nisan 1915 tarihinde Ermeni komiteleri kapatõlmõş, 2345 yönetici militan tutuklanmõştõr. İşte bugün, sözde katliam günü diye kabul ettirmeye çalõştõklarõ tarih bu hainlerin kanunlar çerçevesinde tutuklandõklarõ gündür (s. 21). Osmanlõ Devleti, mâruz kaldõğõ bu büyük iç ve dõş tehlikeler sebebiyle, benzer tehlikelerle karşõlaşan ülke ve devletlerin almakta tereddüd göstermeyeceği bir tedbire başvurarak, savaş bölgeleri yakõnlarõndaki Ermeniler'i, mahallî dengeleri bozmayacak daha güvenilir bölgelere nakletmiştir. Bununla ilgili " Sevk ve İskân Kanunu" 14 Mayõs 1331 (27 Mayõs 1915) tarihli olup, 1 Haziran 1915 tarihli Takvim-i Vekâyi'de neşredilmiştir (s. 21). Bu hususta Osmanlõ Devleti'nin gerekeni yaptõğõnõ bizzat Ermeni tarihçiler dahi kabul etmişlerdir. Ermeni tarihçi Leo (Arakel Babakhanian) 1934 yõlõnda Paris'te yayõnlanan Türkiye Ermeni İhtilâli adlõ kitabõnda ; Osmanlõ Devleti, Rus kõşkõrtmalarõna kapõlarak ve Rus silâhlarõna güvenerek karõşõklõk ve isyanlar çõkaran Ermeni komiteleri karşõsõnda kendi varlõğõnõ korumak hakkõnõ kullanmõştõr demektedir (s. 21). Tehcir sonrasõnda da Ermeni vahşeti devam etmiş, savunmasõz kadõn kõz ve çocuklarõn bulunduğu köyler yakõlmõş, kadõn ve kõzlarõn õrzõna geçilmiş, cesetler parçalanarak köpeklere yedirilmiş, hamile kadõnlarõn karnõ süngülenmiş, cami ve türbeler tahrip edilmiştir (s. 23). Tarihî gerçekler bunlar olduğu halde, Ermeni meselesinin sosyal ve siyasî yönleri, asõlsõz Ermeni iddialarõ, Türk kaynaklarõna, özellikle de birinci el arşiv kaynaklarõna dayanõlarak ortaya konulmadõğõ için, bugüne kadar hep tek taraflõ ve Türkiye aleyhine eserler ortaya konmuştur. (s. 23) Yazar daha sonra Ermeniler tarafõndan katliam yapõlan şehirleri tek tek ele alõp, olaylarõn şahidi olanlarõn verdikleri bilgileri kullanarak, Ermeni vahşetini ortaya koymuştur. Katliam yapõlan yerlerde Ermenilerin uyguladõ- 209
ğõ vahşet ortak özellikler taşõmaktadõr. Ermeniler, Erzurum, Erzincan, Oltu, Kars, Ardahan, Trabzon, Bitlis, Van, Diyarbakõr, Elazõğ, Sivas ve havalisinde katliam yapmõşlardõr. Bu şehirlerin yanõnda Ankara, Adana, Urfa, İzmit, Bursa, Hatay, İstanbul, Maraş, Antep, Halep gibi daha birçok şehirde de çeteler kuran Ermeniler, okullarõnõ ve kiliselerini silâh deposu haline getirmişlerdir (s. 63). Çalõşmanõn son kõsmõnda şu değerlendirmeye yer verilmiştir : Ermenilere soykõrõm yapõlmamõştõr. Aksine, ortaya konan yazõlõ arşiv belgelerinde, fotograflarda ve 1986'da Iğdõr Oba; Erzurum Alaca; 1988'de Erzurum Dumlu Yeşil Yayla; 1990'da Van Zeve; 1991'de Kars Subatan ve 1993'de Erzurum'da Pasinler Tõmar köylerinde yapõlan toplu mezar kazõlarõnda görüleceği üzere, Ermeniler tarafõndan Türkler'e mezalim ve katliâm yapõlmõş, sistemli bir soykõrõm uygulanmõştõr (s. 64). Ermeniler'in iddia ettiği gibi, geçmiş olaylara mutlaka bir sorumlu a- ranacak ise, bu sorumlular önce Ermeniler'i kendi emperyalist emellerine vasõta kõlarak kullanan ve kandõranlar; daha sonra da boş vaadlere kanarak Anadolu'yu kana boyayan, Türk insanõna insanlõk dõşõ vahşet ve mezâlim yapan, soykõrõm uygulayan, dinmez acõlar veren Ermeni komiteleri ve çeteleridir. Eserin Ekler kõsmõnda büyük bir çoğunluğu Osmanlõ arşivinden olmak üzere onsekiz belge ve transkripsiyonu verilmekte, en sonunda ise Ermeniler'in Türkleri katliamõ ile ilgili birçok fotoğraf yer almaktadõr. 210