Türk ye Beşer ve Ekonom k Coğrafyası Servet Karabağ Sal h Şah n 5. Baskı
Prof. Dr. Servet KARABAĞ & Doç. Dr. Salih ŞAHİN TÜRKİYE BEŞERİ VE EKONOMİK COĞRAFYASI ISBN 978-605-364-669-3 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 5. Baskı: Mart 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Demirhan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ankamat Matbaacılık San. Ltd. Şti. 30. Cadde 1344. Sokak No: 60 İvedik Organize Sanayi Bölgesi /ANKARA (0312-394 54 94-394 54 95) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13256 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Prof. Dr. Servet KARABAĞ 1968 yılında Iğdır da doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Iğdır da tamamladı. 1989 yılında coğrafya lisansı aldı. 1990 yılında, araştırma görevlisi olarak Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Coğrafya Bölümü ne atandı. Yüksek lisansını 1992 yılında, İstanbul Üniversitesi nde, doktorasını da beşeri coğrafya alanında, 1997 yılında Gazi Üniversitesi nde tamamladı. 1999 yılında yardımcı doçent unvanını aldı. Halen aynı üniversitede öğretim üyesi olarak görevine devam etmektedir. Çalışmalarını siyasi coğrafya, ekonomik coğrafya ve coğrafya eğitimi alanlarında sürdüren Karabağ, evli ve iki çocuk babasıdır. Doç. Dr. Salih ŞAHİN 1968 yılında İskilip de doğdu. İlk ve orta öğrenimini Karaören (Oğuzlar) lise öğrenimini Çorum da tamamladı. 1989 yılında A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi nden mezun oldu. Aynı fakültede 6 aylık bir asistanlık ve 1991 de Milli Eğitim Bakanlığı Beypazarı Ortaokulu nda görev yaptı. 1991 yılında, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Coğrafya Bölümü ne araştırma görevlisi olarak atandı. Yüksek lisansını 1993 yılında, Ankara Üniversitesi nde, doktorasını da beşeri coğrafya alanında, 1998 yılında Gazi Üniversitesi nde tamamladı. 1999-2000 yılları arasında Kuleli Askeri Lisesi nde asteğmen öğretmen olarak askerliğini yaptı. 2002 de yardımcı doçent ve 2011 de doçent unvanını aldı. Halen aynı üniversitede öğretim üyesi olarak görevine devam etmektedir. Çalışmalarını nüfus ve yerleşme coğrafyası ile coğrafya eğitimi alanlarında sürdüren Şahin, evli ve iki çocuk babasıdır.
SUNUŞ Türkiye de, Türkiye Coğrafyası konularına ait kitap sayısının az olduğu her coğrafyacı tarafından bilinen bir gerçektir. Sınırlı sayıda olan bu kitapların bir kısmının konuları genel olarak ele alması ve coğrafî bölge esasına göre yazılmış olması, Türkiye ile ilgili yeni coğrafya kitaplarına ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Elinizdeki kitap da bu düşüncelerle yola çıkan iki genç meslektaşımın çalışmalarının bir ürünüdür. Coğrafya öğretmenleri, Coğrafyacılar, Sosyal Bilgiler öğretmenleri ve öğrenciler için ders kitabı niteliğinde olan bu eser, özgün değerlendirmelerin yapılması ve konuların çağdaş coğrafya yaklaşımları ile ele alınması sonucu ortaya çıkmıştır. Kitabın; öğretmenlere, öğretmen adaylarına, coğrafyacılara ve Türkiye nin coğrafî özelliklerine merak duyan herkese yararlı olacağına inanıyorum. Prof. Dr. Cemalettin ŞAHİN Mart 2003 ANKARA
ÖNSÖZ Doğal ve beşerî ortama bağlı olarak yeryüzünde, en küçük mekân biriminden başlayarak, yerel ve küresel ölçekte bir sistem oluşmuştur. Karşılıklı etkileşimle oluşan dünya üzerindeki bu sistemi araştıran ve çözümlemelerde bulunan bilim alanlarından biri olan coğrafya, insan ve çevre arasındaki ilişkilerin dağılışı, nedenleri, etkileşimleri ve mekânsal gelişimleriyle ilgilenir. Başka bir ifadeyle, olay ve olguların yeryüzünde dağılışının, özelliklerinin, benzerlik/farklılıklarının ve bunların nedenlerinin ortaya konulmasında coğrafya araştırmaları yol gösterici olmaktadır. Coğrafya biliminde araştırma konuları genel olarak fizikî ve beşerî/ekonomik şeklinde olmakla birlikte, olay ve olgular, alana veya konuya göre de ele alınır. Coğrafya araştırma metotları ile ilgili olarak belirtilen bu esaslar dikkate alınarak, bu kitapta Türkiye nin Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası değerlendirilmiştir. Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası içerisinde değerlendirilen konular, dinamik özellikte olup, kısa sürede değişebilmektedir. Türkiye nin kendi iç yapısından ve küresel gelişmelerden kaynaklanan bu durum, aynı zamanda konuların değerlendirilmesinin zorluğunu da göstermektedir. Eser çok geniş içeriği olan iki ana bölümden oluşmaktadır. Çok kapsamlı olan her iki bölüm, kendi başına bağımsız ele alınmış ve konular öz olarak verilmeye çalışılmıştır. Bu çalışma, Hocamız Prof. Dr. Cemalettin ŞAHİN in öncülüğü ve yönlendirmeleri ile ortaya çıkmıştır. Bu vesileyle kendisine teşekkürlerimizi sunarız. Kitabın hazırlanmasında birçok değerli hocamızın eseri yol gösterici olmuştur. Türkiye nin Beşerî ve Ekonomik Coğrafyasına eserleri ile katkıda bulunan herkese ve yetişmemizde emeği geçen hocalarımıza minnet duygularımızı iletmek isteriz. Eserin ilgilenen herkese yararlı olmasını diliyoruz. Saygılarımızla. Servet KARABAĞ Salih ŞAHİN Mart 2003 ANKARA
viii Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası İkinci baskıya Coğrafya eğitiminin temel amaçlarından biri yaşadığı yerden başlayarak dünya ölçeğinde, mekana ait bilinç kazandırmaktır. Bu bağlamda, coğrafya eğitimi yoluyla insanlar yaşadığı alanı kullanma, planlama ve geleceğe aktarabilmede, neleri, nerede ve nasıl yapması noktasında yeterlilikler kazanırlar. Bu kazanımlar, doğa-insan etkileşimine dayanan coğrafi analizlerle elde edilir. 20. yüzyılın özellikle ikinci yarısında dünyanın birçok yerinde hızlı değişimler yaşanmaya başlanmıştır. Bu değişimler teknolojik ilerlemeyle sıkı sıkıya ilişkilidir. İnsanlığın elde ettiği birikimler doğa-insan ilişkisine yeni boyutlar katmaktadır. Coğrafyanın bir kolu olan beşeri coğrafya, gelişmeleri zamanında algılamak ve aktarabilmek adına, verileri ve yöntemini günün şartlarına uygun hale sokmak zorundadır. Bu bağlamda, kitapta olabildiğince çağdaş yöntemler ve güncel verilere yer verilmiştir. Bütün bunlara ek olarak, kitap ülkemizi tanıma ve sahip çıkma bilinci geliştirmeyi de hedeflemiştir. Türkiye Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası adlı bu eserin ortaya çıkışında farklı sebepler etkili olmuştur. Kitabın hangi şartlarda hazırlandığı, birinci baskının sunuş ve önsözünden anlaşılacaktır. Yayınevinin, kitabın baskısının tekrar yapılmayacağını ifade etmesi üzerine, kitabın ikinci baskısının önü açılmıştır. İkinci baskının yapılmasında büyük destek ve yardım gördüğümüz Gazi Kitabevi sahibi, değerli dostumuz Sayın Suavi Sarı ya ve onun nezdinde tüm çalışanlarına teşekkür ederiz. Birinci baskısının gördüğü ilgiden cesaret alarak, güncelleme ve bazı düzenlemelerle ikinci baskı yapılmıştır. Birinci baskının tükenmesi ve gelen talepler üzerine yapılmak istenen bazı temel değişiklikler bu baskıya yetiştirilememiştir. Gelecek eleştiriler, beklentiler ve yukarıda belirtilen verilerin güncelleme kaygısıyla yeni baskıların yapılması düşünülmektedir. Kitabın Türkiye beşeri ve ekonomik coğrafyasını anlamada ve anlamlandırmada yararlı olmasını dileriz Saygılarımızla Servet KARABAĞ Salih ŞAHİN Aralık 2006 ANKARA
İçindekiler ix Beşinci baskıya... Türkiye konum özellikleri bakımından doğal faktörlerin etkisine bağlı olarak ilk tarihsel bulguların var olduğu alanlardan biri olmuştur. Konumun vermiş olduğu bu doğal zenginlik insanın ilk yerleşim alanlarının bu bölgede olmasını sağlamış ve hatta birçok ekonomik faaliyetin de ülkemizin bulunduğu alanlarda ortaya çıkmasına imkan vermiştir. Bu nedenledir ki, ülkemiz beşeri ve ekonomik açıdan yeryüzünde istisna özelliklere sahip bir konumdadır. Bu da ülkemizin beşeri özellikler ve ekonomik faaliyetler açısından çok çeşitli etkinliklere sahne olmasını sağlamış, dinamizm ve değer katmıştır. Bu durum tarihin her aşamasında gelişerek ve daha da çeşitlenerek devam edegelmiştir. Türkiye Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası adlı bu çalışma yaklaşık on yıldan fazla bir süredir yayınlanmaktadır. Bu sürede bile Türkiye beşeri ve ekonomik süreçler açısından dinamik gelişmelere sahne olmuş ve kitap her baskısında yenilenerek güncellenmiştir. Bu bağlamda kitap coğrafya ders kitapları içerisinde yerini almış ve ilgi görmüştür. Kitabın bu baskısında da hem veriler bağlamında hem de metin açısında çeşitli revizeler yapılmıştır. Okuyucuya daha fazla yararlı olmak adına güncel yayınlar takip edilerek kitapta değerlendirilmiştir. Kitabın niteliği gereği pratik ve geniş bir okuyucu kitlesi dikkate alınarak anlaşılır ve sade içerikle kitap okuyucuya sunulmuştur. Kitabın geçmiş baskılarında olduğu gibi bu baskısında da okuyucunun eleştiri ve görüşlerine ihtiyaç duyduğu muhakkaktır. Kitaptan yararlanan coğrafya tutkunlarından bu anlamda katkı beklemekteyiz. Kitabın baskısının da tüm okuyuculara yararlı olmasını dileriz Prof. Dr. Servet KARABAĞ & Doç. Dr. Salih ŞAHİN
İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE BEŞERÎ COĞRAFYASI Doç. Dr. Salih Şahin 1. Türkiye Nüfus Coğrafyası...2 Nüfusun Ülkeler İçin Önemi ve Nüfus Sayımları...2 1.1. Türkiye de Nüfus Gelişimi...7 1.1.1. Türkiye de Nüfus Artışının Nedenleri...12 1.1.2. Türkiye de Hızlı Nüfus Artışının Yol Açtığı Sorunlar...19 1.1.3. Türkiye de Uygulanan Nüfus Politikaları...22 1.1.4. Gelecekte Türkiye Nüfusu...24 1.2. Türkiye de Nüfusun Dağılışı...25 1.2.1. Doğal Faktörler...26 1.2.2. Beşerî Faktörler...28 1.2.3. Türkiye de Nüfusun Dağılışı...30 1.2.4. Türkiye de Nüfus Yoğunlukları...35 1.2.4.1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu...36 1.2.4.2. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu...41 1.2.4.3. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu...43 1.3. Türkiye de Göçler...46 1.3.1. Türkiye de Göçlerin Nedenleri...46 1.3.2. Türkiye de Göçlerin Sınıflandırılması...49 1.3.2.1. Türkiye de İç Göçler...51 1.3.2.2. Türkiye de Dış Göçler...54 1.4. Türkiye Nüfusunun Nitelikleri...59 1.4.1. Türkiye Nüfusunun Yaş ve Cinsiyet Özellikleri...59
xii Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası 1.4.2. Nüfusun Yaş Bağımlılık Oranları...66 1.4.3. Türkiye de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı...68 1.4.4. Türkiye de Nüfusun Eğitim Durumu...71 1.4.5. Türkiye de Nüfusun Kır ve Şehir Özellikleri...72 2. Türkiye nin Yerleşme Coğrafyası...76 2.1. Türkiye de Yerleşmenin Dağılışına Etki Eden Faktörler...77 2.1.1. Fizikî Faktörler...77 2.1.2 Beşerî ve Ekonomik Faktörler...80 2.2. Türkiye de Yerleşmenin Tarihçesi...82 2.2.1. Tarih Öncesi Devirlerde Türkiye de Yerleşme...84 2.2.2. Tarih Çağlarında Ülkemizde Yerleşme...89 2.3. Türkiye de Yerleşmelerin Özellikleri...92 2.3.1. Nüfus Özellikleri Açısından Türkiye de Yerleşmeler...92 2.3.2. Doku ve Şekil Özellikleri Açısından Türkiye de Yerleşmeler...94 2.3.3. Fonksiyonel Özellikleri Açısından Türkiye de Yerleşmeler...95 2.3.3.1. Türkiye deki Kır Yerleşmeleri... 100 2.3.3.2. Kasaba Yerleşmeleri... 111 2.3.3.3. Şehir Yerleşmeleri... 112 2.4. Türkiye de Meskenler... 134 2.4.1. Mesken Tiplerini Etkileyen Faktörler... 135 2.4.2. Türkiye de Mesken Tipleri... 138
İçindekiler xiii İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE EKONOMİK COĞRAFYASI Prof. Dr. Servet Karabağ 1. Türkiye Ekonomik Coğrafyasının Temelleri... 144 1.1. Doğal Ortam Unsurları... 145 1.1.1. Konum (Lokasyon)- Ekonomi İlişkisi... 145 1.1.2. İklim-Ekonomi İlişkisi... 149 1.1.3. Yeryüzü Şekilleri-Ekonomi İlişkisi... 152 1.1.4. Denizler, Kara İçi Sular-Ekonomi İlişkisi... 153 1.1.5. Toprak-Ekonomi İlişkisi... 155 1.1.6. Yer Altı Kaynakları-Ekonomi İlişkisi... 156 1.2. Beşerî Ortam Unsurları... 157 1.2.1. Nüfus-Ekonomi İlişkisi... 157 1.2.2. Ekonomi Politikaları... 160 1.2.3. Bölgesel Entegrasyonlar ve Küresel Ekonomik Düzen... 163 1.2.4. Arazi Kullanımı... 166 1.3. Türkiye Ekonomisinin Yapısı... 167 2. Sektörel Olarak Türkiye Ekonomisi... 169 2.1. Tarım... 172 2.1.1. Türkiye de Tarımın Başlıca Özellikleri... 172 2.1.2. Türkiye de Tarımın Gelişim Seyri... 174 2.1.3. Bitkisel Üretimde Etkili Faktörler... 174 2.1.3.1. Toprak Verimliliği... 175 2.1.3.2. Sulama... 175 2.1.3.3. Gübre Kullanımı... 176 2.1.3.4. Tohum Islahı... 177 2.1.3.5. İlâçlama... 177 2.1.3.6. Makineleşme... 177 2.1.3.7. Pazarlama ve Tarımı Destekleyen Kuruluşlar... 178
xiv Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası 2.1.4. Bitkisel Üretim... 179 2.1.4.1. Tahıllar... 180 2.1.4.2. Sanayi Bitkileri... 183 2.1.4.3. Baklagiller... 189 2.1.4.4. Yağlı Tohumlu Bitkiler... 190 2.1.4.5. Meyveler... 192 2.1.4.6. Sebzeler... 196 2.1.4.7. Seracılık... 196 2.1.4.8. Yem Bitkileri... 197 2.1.5. Hayvancılık... 199 2.1.5.1. Türkiye de Hayvancılığın Durumu ve Dağılışı... 199 2.1.5.2. Türkiye nin Hayvan Varlığı... 201 2.1.6. Su Ürünleri... 205 2.1.7. Ormancılık... 209 2.1.8. Ekolojik Tarım... 212 2.1.9. Tarımın Türkiye Ekonomisindeki Yeri... 214 2.1.10.Tarımda Başlıca Sorunlar... 215 2.2. Madenler ve Enerji Kaynakları... 217 2.2.1. Madenler... 217 2.2.1.1. Maden Üretimi... 218 2.2.1.2. Metalik Madenler... 220 2.2.1.3. Metal Dışı Madenler... 224 2.2.2. Enerji... 226 2.2.2.1. Enerji Üretim-Tüketim İlişkisi... 227 2.2.2.2. Enerji Kaynakları Açısından Türkiye nin Durumu... 229 2.3. Sanayi... 236 2.3.1. Türkiye de Sanayinin Tarihçesi... 238 2.3.2. Türkiye de Başlıca Sanayi Kolları ve Dağılışı... 244 2.3.3. Türkiye Sanayisinin Sorunları... 251
İçindekiler xv 2.4. Ulaşım... 253 2.4.1. Ulaşım Politikaları... 253 2.4.2. Demiryolu Ulaşımı... 256 2.4.3. Karayolu Ulaşımı... 258 2.4.4. Denizyolu Ulaşımı... 260 2.4.5. Havayolu Ulaşımı... 261 2.4.6. Boru Hatları... 261 2.5. Ticaret... 263 2.5.1. İç Ticaret... 263 2.5.2. Dış Ticaret... 264 2.5.3. Serbest Bölgeler... 268 2.5.4. Sınır Ticareti... 271 2.6. Turizm... 272 2.6.1. Türkiye nin Turizm Kaynakları ve Turizmin Ekonomideki Yeri... 272 2.6.2. Türkiye Turizminde Sorunlar... 274 3. Türkiye Ekonomisinde Mekânsal Farklılıklar... 274 3.1. Mekânsal Farklılıkların Sebepleri ve Dağılışı... 275 3.2. Mekânsal Farklılıkları Gidermeye Yönelik Uygulamalar... 277 3.2.1. Bölgesel Plânlar... 277 3.2.2. Metropoller... 282 3.2.3. Yeni Sanayi Odakları... 284 3.2.4. Kalkınmada Öncelikli Yöreler... 285 4. Türkiye Ekonomisinin Dünya Ekonomisindeki Yeri... 288 5. Türkiye Ekonomisinin Problem Alanları... 290 Kaynakça...293
Doç. Dr. Salih ŞAHİN Gazi Üniversitesi
2 TÜRKİYE NÜFUS COĞRAFYASI 1. NÜFUSUN ÜLKELER İÇİN ÖNEMİ ve NÜFUS SAYIMLARI Hemen her dönemde bütün dünya ülkelerinin en çok üzerinde durduğu konulardan biri de nüfustur. Çünkü nüfus, bir yandan üretimi gerçekleştiren ülkeler için önemli bir güç kaynağı ve devamlılıklarını sağlamada gerekli bir unsur iken; diğer yandan da Dünya daki sınırlı doğal kaynakları paylaşan, çevre sorunlarının temel kaynağıdır. Nüfus denildiğinde genel bir ifadeyle, belirli bir zamanda, sınırları belirli bir alanda yaşayan insan sayısı anlaşılmaktadır. Yüzyıllar önce hatta yirminci yüzyılın ortalarına kadar ülkeler, nüfusun sayısal olarak fazlalığını güçlü olmak için gerekli ve yeterli bir faktör olarak görüyorlardı. Ancak günümüzde nüfusun sayısal fazlalığından daha çok, nitelikleri üzerinde durulmaktadır. Böylece nüfus miktarı yanında özellikleri ile ülkelerin kalkınmaları arasında ilişki kurulmaktadır. Başka bir ifade ile ülkenin kalkınabilmesi veya bir devletin varlığını devam ettirebilmesi için nüfus gereklidir. Bu yönüyle nüfus, devleti oluşturan temel unsurlardan birisidir. Böylece ülkeler bu temel unsur ile ilgili politikalar belirlemektedir. Dünya ülkeleri bir yandan aşırı nüfus artışının sorun yarattığını ve buna karşı önlem alınması gerektiği üzerinde dururken, diğer yandan da çok az artması veya eksilmesi de ülkelerin varlığını ve geleceğini tehdit etmesine vurgu yapmaktadır. Bu nedenlerle nüfusun belli bir oranda, sorun yaratmadan artışını sağlamak hedeflenmektedir. Oysa bu her zaman ve her ülke için o kadar kolay olmamaktadır. Ülkeler belirli dönemlerde sınırları içinde ne kadar insan yaşadığını ve bunların ne gibi özelliklere sahip olduklarını tespit etmek ihtiyacı duyarlar. Bir ülkede yaşayan insan sayısı çok çeşitli amaçlar için tespit edilir. Yüzyıllar önce özellikle askere alınacak ve vergi verecek kişi sayısını belirlemek amacıyla nüfus miktarı bilinmek isteniyordu. Ancak son yıllarda bu amaçlara ek olarak; nüfusun artışını, azalışını, gelir düzeyi, çalışma, eğitim durumu gibi özelliklerini yani mevcut insan potansiyelini bütün yönleriyle tespit etmek için de nüfusu bilmek amaçlanmaktadır. Çünkü
3 ister gelişmiş isterse gelişmekte olan ülkeler olsun bütün ülkelerde, kalkınma plânlarının yapılması ve uygulanabilmesi için toplam insan varlığının ve bunların ne gibi özelliklere sahip olduğunu bilinmesi gerekir. Aksi halde nüfus potansiyeli ve bunun özellikleri bilinmeden hazırlanacak kalkınma plânlarının başarılı olması beklenemez. Çünkü farklı yaş, cinsiyet, eğitim seviyesindeki insanların kapasiteleri ve beklentileri farklıdır. Bu yüzden planlamaların yapılması için de nüfusun miktar ve özelliklerinin bilinmesi önemli bir husustur. Dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye nüfusu da esas olarak nüfus sayımları aracılığıyla belirlenmektedir. Nüfus sayımı denildiğinde, çeşitli sorularla ve belirli bir yöntem kullanılarak ülkede yaşayan insanların sayısının ve çeşitli özelliklerinin tespit edilmesi anlaşılır. Nüfus sayımında sorulan sorular ve sayımın yapılış tarzı ülkeden ülkeye bazı farklılıklar gösterir. Ancak bazı gelişmiş ülkelerde doğum, ölüm, yer değiştirme ve diğer nüfus bilgileri bilgisayarlara anında kaydedildiğinden, nüfus sayımı yapılmaya gerek duyulmaz. Halen birçok ülke tarafından uygulanmakta olan iki türlü nüfus sayım yöntemi vardır. Bunlardan de facto nüfus sayım yönteminde sayım anında bulunulan yere göre nüfus tespit edilirken; de jure nüfus sayım yönteminde ise sayım günü nerede bulunulursa bulunulsun daimî ikametgâh esas alınarak nüfus belirlenir (Başol, 1994). Türkiye deki sayımlarında 1997 yılına kadar de facto sayım yöntemi, daha sonraki yıllarda ise iki sayım yöntemi birlikte kullanılmıştır. Nüfus sayımı ne şekilde yapılırsa yapılsın; nüfusun sayısını, gelişim seyrini, dağılışını, nüfus hareketlerini ve nüfusun çeşitli niteliklerini belirlemek için veri toplanmaktadır. Ancak Dünya ülkelerinin bir çoğunda farklı yöntemler ve farklı dönemlerde nüfus sayımlarının yapılması yanında sayımlarda kullanılan kriterlerin farklılığı ile ülke nüfuslarının birbirleriyle karşılaştırılmasını zorlaştırmaktadır. Ülkemizde diğer birçok konuda olduğu gibi, nüfusla ilgili veri toplama ve değerlendirme işleri de kanunla Devlet İstatistik Enstitüsü ne (DİE) verilmiştir. DİE ilk olarak 1926 tarihinde Merkezi İstatistik Dairesi adıyla kurulmuştur (www.tuik.gov.tr, Dünyada ilk modern anlamda nüfus sayımı 1665 de Kanada da yapılmıştır. Türkiye de Cumhuriyetin ilanından önce ilk nüfus sayımı 1831 de yapılmıştır. 2005 yılında çıkartılan kanunla Devlet İstatistik Enstitüsü nün adı, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) olarak değiştirilmiştir.
4 Şahin, 2000). 2005 yılındaki 5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu ile Türkiye İstatistik Kurumu haline getirilmiştir (http://www. tuik.gov.tr). Türkiye de Cumhuriyetin ilânından sonra ilk modern anlamda nüfus sayımı 1927 yılında yapılmıştır. Bir sonraki nüfus sayımı 1935 de yapılmış ve daha sonra sonu sıfır ve beş ile biten yıllarda nüfus sayımı yapılması kararlaştırılmıştır. 1990 yılına kadar böyle devam edilmiş; bu tarihten sonra nüfus sayımlarının on yılda bir yapılmasına karar verilmiş, ancak duyulan ihtiyaç üzerine 1997 de Genel Nüfus Tespiti yapılmıştır. Böylece Türkiye de Cumhuriyetin ilânından sonra 14 Genel Nüfus Sayımı ve bir de Genel Nüfus Tespiti Yapılmıştır *. 2007 yılından itibaren Türkiye nüfusu Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) ** ile belirlenmektedir. Nüfus sayımları yoluyla elde edilen bilgiler, istatistik yöntemler de kullanılarak değerlendirilmekte ve ilgililerin kullanımına sunulmaktadır. Nüfusun geçmiş yıllarda nasıl bir gelişim seyri takip ettiğini bilmek, ancak geçmişe ait nüfus istatistiklerinden elde edilebilir. Ülkeler, ancak sayımlardan elde ettiği verilerle mevcut durumlarını ortaya koyabilirler. Nüfus artışı ve niteliklerinin (yaş grupları, cinsiyet, çalışma, eğitim vb) belirlenerek geçmişte nasıl bir seyir takip ettiğinin bilinmesi; özellikle geleceğe yönelik plânlamaların yapılabilmesi için gerekli bilgilerdir. Ülkede yaşayan kimselerin ihtiyaç ve taleplerine uygun eğitim, sağlık, ulaştırma ve çeşitli iş imkânlarını sunabilmek için nüfusun sayısını ve özelliklerini bilmek zorunludur. Ayrıca nüfusun nasıl bir artış hızına sahip olduğunu da belirlemek gerekir. Çünkü eğer nüfus aşırı artıyorsa bazı sorunları beraberinde getirmektedir. Ülkelerin ve dünyanın kaynaklarının kapasitesi belirlidir ve ancak belli bir sayıda insanı besleyebilecek düzeydedir. O halde * 1997 de yapılan Nüfus Tespiti, nüfus sayımlarındaki kadar ayrıntılı olmayıp bazı genel bilgileri elde etmeye yöneliktir. Türkiye de en son Genel Nüfus Sayımı 22 Ekim 2000 de yapılmıştır. ** Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS), kişilerin yerleşim yerlerine göre nüfus bilgilerinin güncel olarak tutulduğu, nüfus hareketlerinin her an izlenebildiği, Merkezi Nüfus İdare Sistemi (MERNİS) kayıtlarındaki T.C. Kimlik Numarısına göre kişiler ile ikamet adreslerinin eşleştiğirildiği bir kayıt sistemidir. Bu konuda http://www.tuik.gov.tr/ ısp/duyuru/adnks/dosya/ aciklama/yenisistem.doc internet adresinden detaylı bilgi alınabilir.