(Genişletilmiş ve Güncellenmiş 4. Baskı) Jeopolitik

(Genişletilmiş ve Güncellenmiş 4. Baskı) Jeopolitik Pegem Akademi-2014

Prof. Dr. Hayati DOĞANAY TÜRKİYE BEŞERÎ COĞRAFYASI ISBN 978-605-364-771-3 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Genişletilmiş ve Güncellenmiş 4. Baskı: Haziran 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

Kendisinden, Beşerî ve İktisadî Coğrafya nın Temel ilkelerini öğrendiğim Merhum Hocam, Prof.Dr. Mecdi EMİROĞLU na (16 Eylül 1923 28 Haziran 1994)

Türkiye Beşerî Coğrafyası, bir ders kitabıdır. Türkiye Coğrafyası Anabilim dalı bilim alanlarından, Türkiye Nüfus Coğrafyası ve Türkiye Yerleşme Coğrafyası bilim alanlarını içermektedir. İlk basımı 1989 da yapılan ve farklı öğretim yıllarında tıpkıbasım yoluyla çoğaltılarak, coğrafya öğrencilerimizin hizmetine sunulan eser, 1994 de ikinci ve 1997 de üçüncü kez ders kitabı olarak yayımlanmıştı. Çalışmanın eldeki 4. baskısı yapılana dek, 1997 M.E.B baskısı, öğrenciler tarafından defalarca çoğaltılıp, kaynak olarak yararlanılmıştı. Esere duyulan ihtiyacın sürdüğü dikkate alınarak, çalışmanın eğitim ve öğretim programında, bazı yenileştirme ve güncellemeler yapılmıştır. Bunlar arasında başlıcaları; Türk Beşeri Coğrafyası nın Kuruluşu ve Kurucuları, Türkiye Jeopolitiği ve Jeostratejisi, Türkiye Ulusal Sınırları Jeopolitiği, Türkiye Sınır Aşan Sular ve Komşuları jeopolitiği, Türkiye Nüfus Coğrafyası, Türkiye Yerleşme Coğrafyası, Türkiye Şehir Coğrafyası nın Genel Çizgileri gibi program içerik değişiklikleri olarak burada hatırlanabilirler. Çalışmanın, hemen her aşamasına katkı veren, öğrencilerim Dr. Ahmet ÇAVUŞ'a, Arş. Gör. Fatih ORHAN'a, emeği geçen diğer öğretim elemanlarına, eserdeki bütün şekillerin özgün çizimlerini yapan, Coğrafya Öğretmenliği lisans öğrencimiz Mustafa Yasir ARSLAN'a ve Pegem Akademi çalışanlarından Cemal İNCEOĞ- LU'na ayrı ayrı teşekkür ediyorum. Diğer çalışmalarımda olduğu gibi, eldeki eserin hazırlanmasında da esas motivasyon kaynağım, başta coğrafya eğitim ve öğrenimi gören öğrencilerimiz, coğrafya öğretmeni meslektaşlarım ve yetiştirilme aşamalarındaki öğretim üyesi adayı meslektaşlarımdır. Çünkü, eserin piyasada bulunmayışının temel sebebi, hiç kuşkusuz onların yakın ilgisidir. Onlara da ayrıca teşekkür ediyorum. Çalışmamın fikir yapısının; kırsal kesimi planlayan uzmanlar, Türkiye nin sosyal ve kültürel tarihi ile uğraşan tarihçi bilim adamları ve coğrafyacı öğretim üyelerine de yararlı olacağı düşüncesindeyim. Umulan ve beklenen yararları sağlaması dileklerimle. Prof.Dr. Hayati DOĞANAY 6 Haziran 2014, Erzurum

Ön Söz...v Coğrafya ve Konusu...1 Coğrafya İlminin Anabilim Dalları...4 Beşeri Coğrafya'nın Konusu...5 Beşeri Coğrafya'nın Tarihi Gelişimi...7 Çağdaş Coğrafi Görüş ve Beşeri Coğrafya...9 Coğrafya'nın Bilim Sınıflamasındaki Yeri...10 Nüfus ve Yerleşme Coğrafyası...13 Türk Beşerî Coğrafyası nın Kuruluşu ve Gelişmesi...33 Türkiye Nüfus ve Yerleşme Coğrafyasında Öncü Çalışmalar...43 Türkiye nin Coğrafî Konumu...47 Coğrafî Konumun Jeopolitik ve Jeo-stratejik Sonuçları...54 Dar Anlamda Coğrafî Konum...54 Geniş Anlamda Coğrafî Konum...56 Özel Coğrafî Konum...57 Türkiye'nin Boyutları ve Alanı...64 Türkiye'nin Sınırları...71 Türkiye-Gürcistan Sınırı...76 Türkiye-Ermenistan Sınırı...80 Türkiye-Azerbaycan (Nahçıvan) Sınırı...83 Türkiye-İran Sınırı...85 Türkiye-Irak Sınırı...91 Türkiye-Suriye Sınırı...96 Türkiye-Yunanistan Sınırı... 105

viii Türkiye-Bulgaristan Sınırı... 116 Türkiye'nin Denizleri ve Boğazları... 123 Karadeniz... 124 İstanbul Boğazı... 129 Marmara Denizi... 131 Çanakkale Boğazı... 133 Ege Denizi... 136 Akdeniz... 140 Jeopolitik Yönüyle Türkiye ve Komşuları... 143 Rusya Federasyonu... 143 İran... 147 Suriye ve Irak... 149 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ne Su Sağlama Projesi... 157 Yunanistan ve Ege Denizi... 158 FIR Hattı Sorunu... 162 Doğal Kaynakların İşletilmesi Sorunu... 163 Adaların Silahlandırılması... 164 Statüsü Belirsiz Adacık ve Kayalıklar... 164 Megalo İdea ya da Enosis Sorunu... 165 Nüfusun Önemi... 167 Sayımlar ve Sonuçları... 169 Cumhuriyet Devri Öncesi... 169 Cumhuriyet Devri... 173 Türkiye'de Nüfus Artışının Sebepleri... 175 Gelecekte Türkiye Nüfusu:... 177 Komşularına Göre Türkiye'nin Nüfusu... 179 Türkiye Nüfusunun Özellikleri... 179 Doğumlar ve Ölümler... 179 Aile Nüfus Sayısı Büyüklüğü... 182

ix Nüfusumuzun Cins ve Yaş Yapısı... 183 Nüfusumuzun Din ve Dil Birliği... 190 Nüfusumuzun Eğitim Durumu... 191 Türkiye Nüfusunda Göç Hareketleri... 193 İç Göçler... 194 Türkiye'de İç Göçlerin Başlıca Sebepleri... 198 Dış Göçler... 199 Dıştan Türkiye'ye Göçler... 199 Anayurt'tan Dış Ülkere İşgücü Göçleri... 221 Türkiye Nüfus Politikaları... 226 Nüfus Yoğunlukları... 230 Türkiye'de Nüfusun Çoğrafi Dağılışı... 237 Tarih Öncesi Yerleşmenin Ana Çizgileri... 249 Höyük Yerleşmeleri... 252 Tarihi Çağlarda Anadolu'da Yerleşme... 256 İlk Çağ... 257 Orta Çağ... 262 Türk Yönetimi Devri... 262 Selçuklular Devri... 263 Osmanlı Yönetimi Devri... 264 Cumhuriyet Devri... 267 Türkiye'de Kır Yerleşme Şekilleri... 274 Geçici ve Sürekli Yerleşmeler... 274 Türkiye Köy Yerleşmeleri... 276 Konuşlandırılma Yerlerine Göre Köyler... 282 Yerleşme Dokularına Göre Köyler... 285 Plan Biçimlerine göre Türkiye Köyleri... 293 Köyden Küçük Kır Yerleşme Şekilleri... 299 Yayla Yerleşmeleri... 300

x Karadeniz Bölgesinde Yaylacılık... 306 Akdeniz Bölgesinde Yaylacılık... 307 Ege Bölgesinde Yaylacılık... 313 Doğu Anadolu Bölgesinde Yaylacılık... 315 Mezraa Yerleşmeleri... 326 Değişik Bölgelerden İki Farklı Mezraa Örneği... 336 Kom Yerleşmeleri... 352 Ağıl Yerleşmeleri... 362 Çiftlik Yerleşmeleri... 369 Oba Yerleşmeleri... 377 Dam Yerleşmeleri... 396 Kışla (k) Yerleşmeleri... 405 Bağ ve Bahçe Evleri... 416 Çardak Yerleşmeleri... 424 Dalyan Yerleşmeleri... 428 Divan Yerleşmeleri... 432 Mesken Yapı Gereçleri Yönünden Türkiye Köyleri... 436 Köy Meskenleri... 439 Ahşap Meskenler... 439 Kerpiç Meskenler... 442 Taş Meskenler... 446 Diğer Mesken Tipleri... 449 Yer Adları ve Türkiye Köyleri... 452 Köy Yerleşmelerinin Başlıca Planlama Sorunları... 456 Kuruluş Yerleriyle İlgili Sorular... 456 Altyapı Hizmetleri... 459 Su İşleri... 461 Köy Elektrifikasyonu... 461 İmar Hizmetleri... 462 Jeolojik Özelliklerle İlgili Yerleşme Sorunları... 464 Jeomorfolojik Özelliklerle İlgili Yerleşme Sorunları... 475 Bazı Klimatik Özellikler ve Yerleşme Sorunları... 481 Köylerimizle İlgili Diğer Yerleşme Sorunları... 496

xi Türk Köylüsünün Toplumsal ve Ekonomik Yapısındaki Gelişmeler... 501 Cumhuriyet Devri Öncesinde Köy ve Köylü Sorunlarımız... 501 Cumhuriyet Devri... 508 Türkiye'de Başlıca Köy Planlaması Yaklaşımları... 514 Köy Meskenleri ve Ek Yapılarının Fizilsek Planlama Esasları... 525 Türk Çiftçi Evinin İşlevsel Üniteleri... 528 İdeal Köy Yerleşmesinin Fiziksel Plan Elemanları... 535 Kent ve Kenti Belirleyen Başlıca Ölçütler... 541 Yerel (Mahalli) Yönetim Ölçütü... 542 Planma Ölçütü... 542 Nüfus Ölçütü... 544 Ekonomik İşlevler... 545 Türkiye'de Şehirleşme... 555 Türkiye'de Büyükşehirler... 566 Türkiye'de Kentlerin Coğrafi Bölgelere Dağılışı... 573 Türkiye'de Kentleşmeden Kaynaklanan Bazı Önemli Sorunlar... 578 İşsizlik... 578 Plansız Kentleşme ve Gecekondu Sorunu... 580 Çevre Sorunları... 595 Kentiçi Ulaşım Sorunu... 597 Kentlerde Hava Kirliliği... 598 İçme ve Kullanma Suyu Sorunu... 600 Kentlerde Atıklar Sorunu... 601 Kentlerde Gürültü Sorunu... 603 Kentlerde Açık ve Yeşilalanlar Sorunu... 604 Kentler Birer Kültür ve Uygarlık Birimleridir.... 605 Terimler Sözlüğü... 611 Kaynakça... 699 Dizin... 725

1. Coğrafya ve Konusu Hatırlanacağı üzere, tarihi en eski bilimlerden biri de, coğrafya ilmidir. 1 Bugün bu ilmin, gelişmiş anabilim dallarından biri durumunda olan Beşerî Coğrafya, 2 adı coğrafya ilmine paralel olarak ortaya çıkmamış olmakla birlikte, yine de, coğrafî düşünce ile birlikte oluşmaya başlamıştır diyebiliriz (konu, az sonra gözden geçirilecektir). Özgünü Gégraphe olan coğrafya terimi, İlk Çağ yunan düşünürlerinden ve İskenderiye Coğrafya Ekolü nün de kurucusu olan, Eratosthenes (M.Ö. 275-195) tarafından kullanılmıştır. Bilim tarihine, daha çok bir matematik coğrafyacı olarak geçmiş olan bu düşünür; yaptığı gözlemler, matematiksel hesaplama sonuçları ve kişisel görüşlerini bir araya toplamak suretiyle kaleme aldığı ve M.Ö. III. yüzyılda oluşturduğu kanaatine varılan coğrafî eserine; coğrafya ya ait veya coğrafî (coğrafya ile ilgili) anlamına gelen, Gégraphe adını vermiştir. Bu terim (jegrafe diye okunur), İlk Çağ Grek dilinde (eski Yunanca), en kısa ve en genel anlamıyla; Dünya nın tasvir edilmesi (Arz ın veya Yer in tasviri) demektir. 1 Coğrafya terimi, Grekçe (eski Yunanca) kökenlidir. Ge (je) Yer, Dünya, Arz ve Graphe (Graphain, Graphein), yani tasvir sözcüklerinin birleştirilmesi ile oluşturulmuştur. Orjinali Geographica ya da Gegraphe olan terim, bugün hemen her dilde, az çok benzer bir imlâ ile yazılır. Georaphy (İng.), Geograhie (Al.), Géographie (Fr.), Cuğrâfiyâ (Ar.), Cağrafya (eski Anadolu Türkçesi) ve Coğrafya (Türkçe) gibi. 2 Beşerî Coğrafya (İng. Human Geography); konusu insanın (toplumun) faaliyetleri ve coğrafî yeryüzüne dağılışı olan, bir coğrafya bilim alanıdır. Nüfus, yerleşme ve ekonomik faaliyetlerin coğrafî esasları, başlıca araştırma konularıdır. Doğal ve beşerî çevre faktörleri ile ilgi kurulması kaydıyla bu olgular, ya sistematik yöntem (bütün ökümen de yatay ve dikey dağılışlar biçiminde), ya da rejyonal (regional) yöntem (bölgesel, mevziî yöntem) ile incelenirler. Terimde geçen beşerî (Ar.) sıfatı, beşer (Ar.), yani insanoğlu, veya insan kavramının, sıfat biçimidir. İnsanoğlu ile ilgili, insanla ilgili, toplumla ilgili, nüfusu ilgilendiren, toplumu ilgilendiren, toplumsal, sosyal, insan eseri olan (her şey), doğal olmayan, tabiî olmayan, yapay olan, sunî olan, insan aklı ve tekniğinin ürünü (olan), doğal karşıtı gibi anlamlara gelir.

2 Gerçi bugünkü coğrafî görüş, tasvirle uğraşmaz. Çünkü, çağdaş coğrafya ilminin konusu coğrafî yeryüzü olup, az sonra da tekrar değinileceği üzere; coğrafî yeryüzü olayları arasındaki etkileşimi, bunların dağılış düzeni ve bu dağılımın nedenlerini araştırır. Ancak, burada hemen vurgulanması gerekir ki, Grekçe Dünya nın tasviri anlamına gelen Gégraphe (coğrafya) terimi, yalın bir dış tasvir olarak düşünülmemelidir. Radikal, rasyonel esaslarla ilgili felsefî bir bakış açısının ürünüdür, diyebiliriz. Her ne kadar terim, ilk kez M.Ö. III. yüzyılda Eratosthenes (Eratosten de denir) tarafından ortaya atılıp kullanılmış olmakla birlikte, zaten İlk Çağ Yunan düşünürlerinin felsefî fikirleri arasında, coğrafî düşüncelere de rastlanmaktadır. Ama bu fikirler, basit birer dış tasvirden ibaret olmayıp, Dünya ve onda cereyan eden doğal olayları algılama (anlama) ve bilinmeyenleri açıklama çabasına dayanan, radikal ve çoğunca da rasyonel (akılcı) yaklaşımlardır. Bu çağ düşünürlerinin, Dünya yı algılama çabasında en fazla ilgilendikleri, görüş belirttikleri ve yargılara varmaya çaba gösterdikleri coğrafî sorunların bazıları, şöyle sıralanabilirler: Dünya nın (Yer in) biçimi (şekli) nasıldır? Dünya nın büyüklüğü ve boyutları ne kadardır? Dünya nın Güneş sistemi içindeki yeri neresidir? Dünya mı döner, Güneş mi döner? Yeryüzündeki öznel ve nesnel varlıkların aslı nedir? Dünya nın iç yapısı nasıldır? Dünya ile ilgili bu tür birçok bilimsel sorun, zihinleri meşgul etmiş ve bugünkü bilgi ve görüşlere göre hayli eksik olmakla birlikte, bu sorunlar karşısında gerçeğe yakın bazı fikir ve görüşler ileri sürülmüştür. Hatta sadece görüş belirtme aşamasında kalınmayıp, doğruya yakın sonuç veren, bazı hesaplamalar bile yapılmıştır. Bu nedenlerle, İlk Çağ coğrafya ilmi anlayışı ve Gegraphe teriminin anlamını, yüzeysel bir dış tasvir ve tamamen bilim dışı bir anlayış biçiminde algılamak, yanlış bir kanaat olacaktır. Zaten, Gegraphe veya Geographica terimi, yine Grekçe de sözlük anlamı olarak, bir nesne üzerine Dünya yı çizerek (çizimle) tasvir anlamına da gelmektedir. Bu yöntemle Dünya nın tasvir edilmesi ya da gösterilmeye çalışılması becerisi, İlk Çağ ın kısmen erken bir devresinde başlar. Bu becerinin giderek gelişmesi, günümüz coğrafya ilminin başlıca bilim alanlarından biri olan, Kartoğrafya ilmi ve tekniklerinin oluşmasını hazırlamıştır. Gerçekten de, bugüne dek ele geçen en eski coğrafi maddî kültür belgesi, M.Ö. 3800 yıllarına ait

3 olduğu sanılan ve tablet üzerine çizilerek hazırlanan 3 tasvirî bir Dünya haritasıdır. Kerkük kentinin güneybatısında Nuzi prehistorik yerleşme yerinde ele geçen bu haritanın, Babilliler devrine ait olduğu sanılmaktadır. İlme Nuzi haritası diye geçen bu tablet-harita üzerinde; Babil ülkesi ve çevresi, Mezopotamya, Fırat-Dicle ve kolları, bugünkü Zagros dağları ve kısmen de Fenike ülkesi gösterilmiştir. 4 Hatırlanacağı üzere coğrafya, temelde bir coğrafî yeryüzü ilmi veya yeryüzü ilmidir. Değişik tanımları yapılmış olmakla birlikte, 5,6,7,8 genel çizgileriyle bugün de bu anlayıştan pek sapılmış değildir. Ancak, kuşkusuz burada en önemli başlıca sorun, yeryüzü teriminin boyutları sorunudur. Söz konusu boyutlar, sadece kara kütlelerinin yüzeyi ile sınırlı değildir. Öyle düşünülecek olsa idi, bu takdirde havaküre bir yana, suküre yani litosferin okyanuslar, denizler ve göller bölümü de, coğrafî fenomenlerin dışında kalacaktı. Bununla birlikte, coğrafya ilminde yeryüzü teriminin boyutları taşküre, suküre ve havaküre diye bilinen, üç doğal küre etkileşim alanını içermektedir (Şekil 1.1 i inceleyiniz). Bu nedenle, daha içerikli ve daha geniş boyutlu bir coğrafî özel terim kullanmak gerekir ki, bu da coğrafî yeryüzü terimidir. İnsan da dâhil, bütün canlıların bu üç doğal kürede yaşama ve faaliyet alanları buldukları en büyük ekosistem, biosfer (canlılar küresi) diye tanımlanır. Bu faaliyet sahası, küresel bir yüzey olmayıp, eni-boyu ve yüksekliği-derinliği bulunan, üç boyutlu ve ekonomik yararlanma bölgesi durumundadır. Bu saha içinde kalan ve boyutları teorik (varsayılmış) olan bu en büyük ekosistem diye tanımlanan sistemde, dağılışı yapılabilen her olgu (fenomen, bilim konusu olay), coğrafî araştırmalara konu oluşturur. Bu üçlü doğal kürenin insan (toplum) faaliyet bölgeleri, coğrafî yeryüzü diye tanımlanabileceği gibi en büyük çevre olarak da düşünülebilir. Bu çevrede, insanı doğrudan veya dolaylı ilgilendiren, toplumsal ve ekonomik gelişmesini güçleştiren, geciktiren veya çabuklaştıran bütün olgular, coğrafya ilmine inceleme ve araştırma konusu teşkil eder 9 (Şekil 1.1). 3 Tablet (Fr. Tabllette); eski uygarlık devrelerinden kalma, kil çamurundan yapılmış ve fırında pişirilmiş ya da güneşte kurutulmuş; üzerine çivi yazısı metinler (özellikle hukukî ve ticarî) yazılmış maddî kültür belgesi. 4 Bagrow, S., 1963, History of Cartography. London, s. 30-31. 5 Tümertekin, E., 1982, Ekonomik Coğrafya. İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No. 2926, İstanbul, s. 3. 6 İzbırak, R. 1992, Coğrafya Terimleri Sözlüğü. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Öğretmen Kitapları Dizisi, No. 157, İstanbul, s. 61. 7 Moore, W.G. 1975, A Dictionary of Geography. London, s. 91. 8 Bradley, J.H., 1961, World Geography. Boston, s. 2-6. 9 Daha geniş bilgi için bakınız: Doğanay, H., 2012, Coğrafya ya Giriş. s. 1-20.

4 = Coğrafya İlminin Anabilim Dalları İnceleme alanı bakımından, coğrafya ilminde başlıca iki büyük anabilim dalı bulunmaktadır. Bunlar, coğrafî yeryüzünün doğal çevre faktörleri konularını inceleyen Fizikî coğrafya ile beşerî çevre faktörleri dediğimiz insan eseri çevre olgularını inceleyen Beşerî coğrafya anabilim dallarıdır. 10 Fizikî Coğrafya bilim alanlarında, örneğin orojenetik, epirojenetik, tektonik, klimatik ve hidrografik olaylar gibi uzun devreli çevre değiştirici süreçler ile heyelan, sel, çığ düşmesi, taşkınlar, tayfunlar, kasırgalar, volkan püskürmeleri ve depremler gibi kısa süreli çevre değiştirici süreçler incelenir. Ancak, bütün bunlar ve benzer doğal çevre faktörleri, ekonomiye veya insan ve eserlerine yaptıkları olumlu ya da olumsuz etkileri yönünden incelenirlerse coğrafî bir önem kazanmış olurlar. 11, 12 Çünkü coğrafî düşüncenin ilgi odağı, insan yani toplumdur. Beşerî Coğrafya da tarımsal faaliyetler, ulaşım, sanayi, yerleşme ve kentleşme gibi antropojen süreçler ile çevre üzerinde yapılmış ve yapılmakta olan değişiklikler ve diğer kültürel süreçler incelenmektedir. 13, 14 Bir diğer ifade ile Beşerî Coğrafya; 10 Yükseköğretim Kanunu (4.11.1981 tarih ve 2547 sayılı kanun), Coğrafya ilminde dört anabilim dalı belirlemiştir. Bunlar; Fizikî Coğrafya, Beşerî ve İktisadî Coğrafya, Bölgesel Coğrafya ve Türkiye Coğrafyası anabilim dallarından oluşur. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki bu ayırım, coğrafya ilminin yükseköğretim kurumlarında araştırma, eğitim ve öğretimini yapmakla görevli akademik elemanların uzmanlaşmalarına yönelik bir düzenleme olup, coğrafya ilminin esasına yönelik değildir. Daha açık bir ifade ile söylersek, örneğin bir beşerî coğrafyacı Fizikî Coğrafya ve bir bölgesel coğrafyacı ise hem fizikî ve hem de beşerî coğrafya bilim alanlarını, az çok belli bir oranda bilmek zorundadır. 11 Sür, Ö., 1977, Heyelân Olaylarının Ekonomiye Etkileri. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Sayı: 8, Ankara, s. 137-150. 12 Şahin, C. 1991, Türkiye Afetler Coğrafyası. Gazi Üniv. Yay. No. 172, Gazi Eğitim Fak. Yay. No. 21, Akara. 13 Doğanay, H., 2010, a.g.e, s. 157-186. 14 Ackerman, E.A., 1971, Kültürel Coğrafya. Çev. N. Özgüç, Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Bölümü Dergisi, Sayı: 1, İstanbul Üniv. Yayını, İstanbul, s. 87-96.

5 yeryüzünün, insan tarafından değiştirilmiş ve değiştirilmekte olan görünümünü analiz etmektedir. Bu görünüm, peyzaj (İng. landscape) terimi ile tanımlanır. Doğal peyzajın (İng. natural landscape), beşerî peyzaj (İng. cultural landscape) biçimine dönüşmesinde rol oynayan faktörler; tarım, ulaşım, sanayi, madencilik, kırsal ve kentsel yerleşmeler gibi, yine insan eseri faaliyetlerdir. Doğal peyzajların (ormanlar, otlaklar, kıyılar, bataklıklar, çöller ve kurak bölge peyzajları gibi) giderek kültürel peyzajlar durumuna gelmesi süreci, insanın sedanter yaşantıya geçmeye başlayışından bu yana devam etmektedir. Bundan sonra da devam edecektir. Beşerî Coğrafya nın Konusu Hatırlanacağı, üzere, tıpkı Coğrafya nedir? Sorusuna verilen farklı cevaplar gibi, Beşerî Coğrafya Nedir? Sorusunda da, coğrafyacı bilim adamlarının farklı tanımları ile karşılaşılır. Bunda esas zorluk, genel olarak coğrafya ilmi ve bu arada Beşerî Coğrafya nın, pek çok bilimsel araştırma konusunu araştırma ve eğitim programlarında toplamış olmasından ileri gelir. Bu güçlüğe karşın, yine de Beşerî Coğrafya, beşerî faaliyetler yani insan faaliyetleri sonucu değiştirilmiş ve değiştirilmekte olan kültürel yeryüzünü, başka bir ifade ile kültürel peyzajı inceler diyebiliriz. Her ne kadar ülkemizde, üniversiteler düzeyindeki coğrafya araştırmaları ve eğitim-öğretiminde, bu ilmin bir anabilim dalına Beşerî ve İktisadî Coğrafya Anabilim dalı denilirse de; bu terim ve adlandırma, geniş anlamda Beşerî Coğrafya demektir. Çünkü, ekonomik faaliyetler (iktisadî faaliyetler) de, aslında insan eseri faaliyetler, yani beşerî faaliyetlerdir. Bununla birlikte, söz konusu anabilim dalının bilim alanları, iki alt bilim dalı biçiminde düşünülmüş olup, bu da, pedagojik bir zorunluluktan ileri gelmiştir. Gerçekten de, dar anlamda Beşerî Coğrafya (İng. Human Geography) araştırmaları; daha çok Nüfus Coğrafyası (İng. Geography of Population), Yerleşme Coğrafyası (İng. Geography of Settlement), Siyasî Coğrafya (İng. Political Geography), Tarihî Coğrafya (İng. Historical Geography) ve hatta Tıbbî Coğrafya (İng. Medical Geography) gibi araştırma bilim alanlarını içermektedir. Ekonomik Coğrafya veya diğer bir karşılığı olan İktisadî Coğrafya (İng. Economic Geography), yine kendi bütünlüğü içinde, değişik araştırma ve eğitimöğretim bilim alanlarına bölünmüştür. Bunların başlıcaları; Ziraat Coğrafyası (İng. Agricultural Geography), Sanayi Coğrafyası (İng. Industrial Geography), Ulaşım Coğrafyası (İng. The Geography of Transportation) ve Enerji Kaynakları, Doğal Kaynaklar, Turizm Coğrafyası ve diğerleri diye sıralanabilirler. Bütün bu bilim alanları, geniş anlamda Beşerî Coğrafya terimi ile ifade edilebilir. Ancak yine de, sistematik coğrafî yöntem açısından düşünüldüğünde, Beşerî Coğrafya ilminin kurucularından olan (Bölgesel Coğrafya yönteminin de

6 kurucusudur) Vidal de la Blache (1845-1918) devresinden bu yana Beşerî Coğrafya, hem Beşerî Coğrafya ve hem de İktisadî Coğrafya adları ile araştırılmakta; incelenmekte ve eğitim-öğretimi yapılmaktadır. 15 Aslında bu bölünüş, temelde kuşkusuz bir zorunluluktur. Çünkü Beşerî ve İktisadî Coğrafya başlığı altında uygulanan bir öğretim programı, sadece üniversite coğrafya eğitimine yeni başlamış birinci yıl öğrencileri için yarar sağlar. Bu ilmin temel ilke ve yönteminin kavratılması dışında, ayrıntıya inmeyen sınırlı bir programla, ne Beşerî Coğrafya ve ne de Ekonomik Coğrafya nın detayı verilebilir. Bu nedenlerle, uzmanlaşmaya dönük ihtiyacı karşılamak üzere, uzun yıllardan beri üniversitelerimizde Beşerî ve İktisadî Coğrafya öğretim programları, biri Beşerî Coğrafya ve bir diğeri de İktisadî (Ekonomik) Coğrafya bilim alanları olmak üzere, iki ayrı ana bilim dalı gibi ele alınmakta ve ayrı ayrı öğretim programları biçiminde uygulanmaktadır. 16 15 Bu konuda, ülkemizde üniversite coğrafya öğrencileri için ders kitapları hazırlamış olan TÜMERTEKİN, ilk ders kitabını Beşerî ve İktisadî Coğrafya ya Giriş (1962) adıyla çıkarmıştı. Daha sonra aynı konuda yaptığı yayınlarda, Beşerî Coğrafya ve İktisadî Coğrafya konularını, ayrı ayrı programlarda toplamıştır. Tümertekin, E., 1962, Beşerî ve İktisadî Coğrafya ya Giriş. İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No. 973, İstanbul. Tümertekin, E., 1962, Beşerî Coğrafya ya Giriş. İstanbul Üniv. Yay. No. 2464, Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 100, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No. 2926, İstanbul. 16 Beşerî ve İktisadî Coğrafya, üniversite coğrafya eğitimine yönelik ders kitaplarından bazıları şunlardır: Tanoğlu, A. 1966, Beşerî Coğrafya: Nüfus ve Yerleşme. İstanbul Üniv. Yay. No. 1183, Edebiyat Fak. Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 45, İstanbul. Tanoğlu, A., 1968, Ziraat Hayatı: Ziraat Tarihine Bir Bakış ve Orta İklim Bölgelerinde Ziraat. İstanbul Üniv. Yay. No. 177, Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 8, İstanbul. Tanoğlu, A., 1971, İktisadî Coğrafya: Enerji Kaynakları. İstanbul Üniv. Yay. No. 124, Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 6, İstanbul. Tümertekin, E., 1969, Sanayi Coğrafyası. İstanbul Üniv. Yay. No. 751, Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 22, İstanbul. Tümertekin, E., 1976, Ulaşım Coğrafyası. İstanbul Üniv. Yay. No. 2053, Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 85, İstanbul. Göney, S., 1977, Yerleşme Coğrafyası: Şehir Coğrafyası I. İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No. 2274, Coğrafya Enstitüsü Yay. No. 91, İstanbul. Doğanay, H., 1991, Enerji Kaynakları. Atatürk Üniv. Yay. No. 707, Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yay. No 18, Erzurum. Doğanay, H., 1992, Ekonomik Coğrafya: Doğal Kaynaklar. Atatürk Üniv. Yay. No. 740, Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yay. No. 29, Erzurum. Tümertekin, E., 1990, Çağdaş Coğrafî Düşüncenin Oluşumu ve Paul Vidal de la Blache. İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No. 3603, İstanbul, s: 5-6.