DİKKAT EKSİKLİĞİ ve HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) OLAN ÇOCUKLAR ve EĞİTİMLERİ

DİKKAT EKSİKLİĞİ ve HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) OLAN ÇOCUKLAR ve EĞİTİMLERİ Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), bireyin yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan dikkat sorunları (dikkat eksikliği), aşırı hareketlilik (hiperaktivite) ve istekleri erteleyememe (dürtüsellik) ve kurallara uyum güçlüğü ile kendini gösteren bir bozukluktur. Bu bozukluğun 4 temel belirtisi vardır: Dikkat eksikliği Aşırı hareketlilik (Hiperaktivite) Dürtüsellik Kurallara uyum güçlüğü DİKKAT EKSİKLİĞİ: Okul ya da diğer etkinliklerde bir işe dikkatini vermedeki başarısızlıktır. Dikkat eksikliği olan çocuklar; Dikkatini yoğunlaştırmada güçlük çekerler. Genellikle konuşulanları dinlemiyormuş gibi görünürler. Görev ve yönergeleri takip edemezler. Görev ve etkinlikleri düzenlemede güçlük çekerler. Zihinsel çaba göstermesi gerektiren görevlerden kaçınırlar. Genellikle etkinlikleri, görev ve sorumlulukları unuturlar. Günlük görevlerini unuturlar. Altı ya da daha fazla bir sürede bu belirtilerin görülüyor olması ve bu belirtilerin çocuğun gelişimsel düzeyine uygun olmaması dikkat eksikliğinin olabileceğini düşündürür. 88 HİPERAKTİVİTE: Aşırı hareketliliktir. Hiperaktivitesi olan çocuklar: Sürekli hareket ederler. Aynı yerde duramazlar. Eli ayağı kıpır kıpırdır. Gereksiz yere sağa sola koşturur, eşyalara tırmanırlar. Sakin bir şekilde oyun oynamakta zorlanırlar. Sürekli konuşurlar. Altı ya da daha fazla bir sürede bu belirtilerin görülüyor olması ve bu belirtilerin çocuğun gelişimsel düzeyine uygun olmaması hiperaktivite olabileceğini düşündürür. DÜRTÜSELLİK: İstekleri erteleyememe durumudur. Dürtüsel olan çocuklar: Sorulan soru tamamlanmadan yanıt verirler. Sırasını beklemede güçlük çekerler. Başkalarının sözünü keserler ya da oyunlarda araya girerler.

Altı ya da daha fazla bir sürede bu belirtilerin görülüyor olması ve bu belirtilerin çocuğun gelişimsel düzeyine uygun olmaması dürtüsel olabileceğini düşündürür. Hiperaktivite, dürtüsellik ve dikkatsizlik belirtilerinin 7 yaştan önce başlamış olması, iki ya da daha fazla ortamda (ev, okul vb) bu belirtilerin görülüyor olması ve en az altı aydır bu belirtilerin olması DEHB akla getirmektedir. Bu belirtiler yalnızca bu tanı grubu içinde yer almalıdır. Başka tanı grupları içinde (Yaygın gelişimsel bozukluk, Şizofreni, ya da Zihinsel bozukluklar) yer almamalıdır. NEDENLERİ: DEHB nun nedenleri 3 başlık altında toplanabilir: Kalıtım Çevresel etkenler Beyindeki yapısal ve işlevsel farklılıklar GENEL ÖZELLİKLERİ: Bebeklik döneminde başladığına inanılmaktadır. Fakat bu durum kesin değildir. Akademik başarısızlık durumu sıklıkla göze çarparlar. Öğrenme kapasitelerini tam olarak kullanamadıkları gözlemlenir. Akademik problemleri genellikle okulun ilk yıllarında fark edilir. Genel olarak IQ testlerinden normal yaşıtlarına göre daha az puan almaktadırlar. Özel öğrenme güçlüklerinin de olduğu görülür. Özellikle okuma, matematik, heceleme ve akademik alanlarda zorlanırlar. Bir etkinlikten diğerine çok çabuk geçerler. Söylenenlere dikkatini vermezler. Dikkatleri kısa sürelidir. Konsantre olamazlar. Sorumlulukları unuturlar. Hayal kurarlar. Nesneleri kaybederler. Konuşkandırlar ve sosyal değişiklikler konusunda isteklidirler. Yaşıtlarından daha sesli, hızlı ve güçlüdürler. Onların davranışları genellikle insanları rahatsız eder. Bazıları oldukça saldırgandırlar. Arkadaş edinmeleri oldukça güçtür ve arkadaşları tarafından olumsuz bir biçimde yargılanırlar. Genellikle hoşlanılmayan ve reddedilen çocuklardır. Öğretmenlerin tepkileri de aynı şekilde problematiktir. Örneğin; DEHB olan çocukların öğretmenlerinin onları sınıf içinde diğer çocuklarla bir arada tutmada ve kontrol etmede güçlük yaşadıkları görülmektedir. Öğretmenlerin sıklıkla DEHB olan çocuklara karşı daha baskıcı bir tutum sergiledikleri ve daha fazla kontrollü davrandıkları gözlemlenir. Aileleri genellikle disiplin, davranış yönetimi ve eğitim konularında çok fazla sıkıntı yaşamaktadırlar. Genellikle ev yaşamında ev ödevi yaptırma konusunda sıkıntılar yaşanmakta ve günlük rutin işlerde (okul için hazırlanma, yatma zamanı vb.) sorunlar çıkmaktadır. DEHB tanılı çocukların olduğu evlerde, diğer ailelere nazaran daha fazla stres bulunmakta, diğer aile bireylerinin birinde veya birkaçında depresyon gibi durumlar görülebilmektedir. Özbakım ve bağımsızlık konusundaki eksikliklerinin yanında bilişsel bozukluklar da görülebilir. DEHB olan çocukların genel olarak uyum güçlükleri bulunmaktadır. Genellikle karşı gelme bozukluğu, davranım bozukluğu, özel öğrenme bozukluğu, depresyon ve diğer 89

duygu durum bozuklukları, anksiyete kaygı-durum bozuklukları, tik bozuklukları, bipolar bozukluklar görülür. SIKLIĞI: Araştırmalar DEHB nun okul cağı çocuklarında %3-5 oranında görüldüğünü saptamışlardır. Bu oran erkek çocuklarda %5-7, kız çocuklarında %2-42 dir. TANILAMA Bu çocukların tanılanmasında kullanılan pek çok ölçek mevcuttur. Bu ölçeklerin kullanımı ve tanılanma işlemi çocuk psikologları tarafından yapılmaktadır. TEDAVİ DEHB nun tedavisinde 4 farklı uygulamanın birlikte sürdürülmesi gerekmektedir. İlaç tedavileri Ana-baba, öğretmen eğitimleri Çocuğa özel eğitim programı Ortam düzenlemeleri Çocuk ve öğretmen için eğitimsel yöntemler: Eğitimci tarafından çocuğa yönelik etkinliklerin planlanması ve günlük düzenin sağlanması (yapılandırma), çevresel uyaranları azaltılması (ses, ışık vb izolasyon, benzer ifadeler için aynı ses tonunun kullanımı, aynı anda birkaç yönerge verilmemesi gibi) ve eğitim materyallerinin yoğunluğunun arttırılması (görsel, işitsel, dokunsal vb dikkat çekici materyaller). 90 Aile için eğitimsel yöntemler: Davranış değiştirme ve arzu edilen davranışı geliştirmek için gerekli yöntemlerin öğretilmesi.

DEHB NUN YAŞ DÖNEMLERİNE GÖRE KLİNİK ÖZELLİKLERİ BEBEKLİK DÖNEMİ ERKEN ÇOCUKLUK İLKOKUL ERGENLİK YETİŞKİNLİK Az ve düzensiz uyku Yeme problemleri Aşırı bağımlılık Aşırı hareketlilik Olaylara ve durumlara düşünmeden dalma Korku hissetmeme Bir obje dışındakine dikkat edememe Dikkat toplamada güçlük Söz dinlememe Akranları ile iletişim ve oyun kurmada güçlükler Oyun oynarken başına buyruk davranma Amaca yönelik davranış azlığı Disipline yönelik olumsuz tavırlar sergileme Dikkatini toplamada güçlük Dürtüsel ve saldırgan davranışlar Yaşıtları ile ilişkide güçlükler Öğrenme güçlükleri Düşük kendilik algısı Zayıf sosyal ilişkiler Antisosyal ve saldırgan davranışlar Yaşıtları ilişkide güçlük çekme Okul başarısızlığı Düşük kendilik algısı Davranım bozukluğu İş ve evlilik yaşantısında sorunlar Alkol ve psikoaktif madde kullanımı 91

ÖĞRENME GÜÇLÜKLERİ/BOZUKLUKLARI Okula başlayan bir çocuktan beklenen, okuma yazma becerisini kazanmasıdır. Bu beceriyi kazanma başarıyla eşdeğer tutulur. Bu nedenle de bir çocuğun ilk görevi öğrenmedir. Öğrenme sorunları da, çocuğun bilgi kazanırken güçlüğe uğramasıyla ortaya çıkar. ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ/BOZUKLUĞU NEDİR? Zekası normal ya da normalin üstünde olan ve beklenen akademik becerileri kazanamayan çocuklar için kullanılır. Öğrenme güçlüğü/bozukluğu; herhangi bir nörolojik, fiziksel, duyusal, ruhsal, kültürel özrü olmayan, okuma, yazma, matematik, kendini ifade etme, mekanda yönelme alanlarından birinde ya da tümünde güçlük çeken çocukları kapsar. Sınıflandırma DSM-IV-TR de Öğrenme Güçlüğünün/Bozukluğunun özel eğitim alanını ilgilendiren bir sorun olduğu vurgulanmış, Çocuk Psikiyatrisi kapsamında ele alınması gerektiği belirtilmiştir. Özgün Gelişimsel Bozukluklar: Akademik Beceri Bozuklukları Gelişimsel aritmetik bozukluk Gelişimsel yazılı ifade bozukluğu Gelişimsel okuma bozukluğu Dil ve Konuşma Bozuklukları Gelişimsel artikülasyon bozukluğu Gelişimsel sözlü ifade bozukluğu Gelişimsel reseptif dil bozukluğu Motor Beceri Bozuklukları Gelişimsel koordinasyon bozuklukları Diğer gelişimsel bozukluklar 92 DSM-IV-TR Akademik Beceri Bozuklukları Tanı Ölçütleri: - Bireysel olarak uygulanan zeka testiyle belirlenmiş, zihinsel kapasitesinden ve bulunduğu sınıf düzeyinde beklenen performansından düşük, aritmetik becerisi/yazı becerisi/okuma becerisi, - Bu bozukluğun, okul başarısını ve günlük hayatta bu becerileri kullanması gereken etkinlikleri olumsuz etkilemesi, - Bu bozukluğun, görme-işitme kusuruna ya da nörolojik bir hastalığa bağlı olmamasıdır. Buradaki temel özellik, akademik beceri bozukluklarının zeka geriliği, yetersiz eğitim ya da duyusal özürle açıklanamayan bozukluklar olmasıdır.

Gelişimsel aritmetik bozukluk, farklı bazı becerileri de olumsuz etkiler. Bunlar: o Dil becerileri (matematik terimleri, kavramları, işlemleri isimlendirme, anlama, yazılı problemleri matematiksel sembollere dönüştürebilme) o Algısal beceriler (sayıları ve sembolleri tanıma, okuma), o Dikkat becerileri (şekil kopya etme, eldeli sayıları toplamayı unutma), o Matematik becerilerdir (matematiksel adımları sıraya koyma, objeleri sayma, çarpım tablosunu öğrenme). Gelişimsel yazılı anlatım bozukluğunda, imla hataları, gramer ve noktalama hataları, kompozisyonda zayıflık görülür. Gelişimsel okuma bozukluğu disleksi olarak da isimlendirilir. Bozukluk okurken atlama, anlamı bozma, yer değiştirme, yavaş okuma, heceleme, anlamama şeklinde görülür. Öğrenme Güçlüğünün/Bozukluğunun görülme sıklığı %1 ile %33 arasında değişmektedir. Erkeklerde kızlara oranla 4-6 kat daha fazla görülmektedir. Öğrenme güçlüğü/bozukluğu alt tipleri içinde en sık görülen ve üzerinde en çalışılanı okuma bozukluğudur. Tüm öğrenme güçlüğü/bozukluğu olgularının yaklaşık % 80 ini okuma bozukluğu olgularının oluşturduğu ve bu sorunun toplumda % 5-17,5 oranında görüldüğü bildirilmektedir. 93 Matematik bozukluğunun sıklığı %1 olarak verilmekle birlikte farklı ülkelerde normal popülasyonda yapılan çalışmalarda % 3-6 oranında görüldüğü bulunmuştur. Yazılı anlatım bozukluğu sıklıkla diğer öğrenme bozukluları ile birliktelik gösterir. Okul çağı çocuklarında sıklığı % 4 olarak bildirilmektedir. Yaygın olarak kabul edilen görüşe göre, öğrenme güçlüğü/bozukluğu çeşitli genetik ve çevresel etmenlerle belirlenen, biyolojik temele dayalı bir işlevsel bozukluktur. Bu işlevsel bozukluk konuşma, okuma, yazma ya da aritmetik beceriler için gerekli olan bilişsel işlevlerin gelişmesinde gecikme ya da sapmaya neden olur. KLİNİK GÖRÜNÜMLER Okul Öncesi Dönem: Öğrenme Güçlüğü/Bozukluğu gelişimsel bir sorundur ve çocuğun doğumu ile başlar. Eğitim süreci içinde edinilmez. Okul öncesi yıllarda çocuklar akademik beceriye temel oluşturacak bir çok bilgi ve beceri edinirler. Ancak öğrenme bozukluğu riski taşıyanlar çeşitli alanlarda öğrenme sorunları yaşarlar. Bu nedenle öğrenme bozuklukları da, pek çok sorun ya da

hastalık gibi çok erken fark edilebilir. Genellikle anneler, çocukları yaşıtlarından ya da diğer çocuklarından farklı gelişiyorsa erken fark edebiliyorlar. Erken Belirtiler a) Dil Alanı: - Dil gelişiminde gecikme, - Kelimeleri doğru telaffuz etmekte güçlük, - Yetersiz sözcük dağarcığı, sözcük bulmada ve isimlendirmede güçlük, - Temel sözcükleri karıştırmak (koşmak, yemek, vermek gibi), - Sözcük, hece çevirmek (mavi yerine vami, sifon yerine fison gibi), - Harf-ses ilişkisini öğrenmede güçlük, - Kafiyeli sözcüklerde güçlük. b) Motor Beceriler: - Çizim veya kopyalamaya karşı isteksizlik, - Düğme ilikleme, makas kullanma vb becerilerde güçlük, - Çatal-kaşık kullanmakta, ayakkabı bağlamada güçlük, - Geometrik şekilleri çizmede güçlük, - Kalemi hatalı tutmak. c) Dikkat-Hareket Alanı: - Dikkat gerektiren oyunları reddetmek, - Dikkat ve konsantrasyon güçlükleri, - Aşırı hareketlilik, - Sebatsızlık- bir işi sürdürmekte güçlük, - Koordinasyon güçlüğü (bisiklet sürmek, ip atlamakta güçlük), - Plan yapamamak, düşünmeden harekete geçmek. 94 d) Algısal Alan: - Benzer sembolleri ayırt etme güçlüğü, - Benzerlik-farklılık kavramının gelişmesinde güçlükler, - Figür zemin ayrımlaştırma güçlükleri, - Sözel yönergeleri karıştırma, - Uyaranları sınıflandırma, gruplandırma, sıralama güçlükleri, - Yön karıştırmak (kitabı ters tutmak, ayakkabıları ters giymek), - Mekanı kullanma güçlükleri. e) Diğer Alanlar: - Renk, sayı vb öğrenmede güçlük, - Önce-sonra, ön-arka gibi kavramları öğrenmede güçlük, - Rutini izlemekte güçlük,

- Yaşıtlarıyla ilişkide güçlük, - El tercihinde gecikme. İlköğretim Dönemi a) Zeka düzeyi: Normal ya da normalin üzerindedir. b) Akademik başarı: Okul başarısı (yaşıtlarına ve zekasına oranla) düşüktür ya da inişçıkışlıdır. Bazı derslerde/alanlarda başarısı normal/normal üstü iken, bazı derslerde/alanlarda düşüktür. c) Okuma Becerisi: - Harf-ses ilişkisi kurmakta zorlanır (Bazı harflerin seslerini öğrenemez, harfin şekli ile sesini birleştiremez), - Harfleri karıştırır (b-d, b-p, m-n, b-m, 6-9 gibi), - Kelimeleri hecelerken ya da harflerine ayırırken zorlanır, - Okurken heceleri ya da sözcüğü ters çevirir(ne-en, çok-koç, için-çini gibi), - Harf, sözcük atlar, ekler ya da uydurur, - Okuduğu yeri kaybeder, satır karıştırır, okuduğunda anlamakta ve anlatmakta zorlanır, okumayı sökemez ya da okuması yavaştır. d) Yazma Becerisi: - Yaşıtlarına oranla el yazısı okunaksız, yavaştır, - Yazarken bazı harf ve sayıları, kelimeleri ters yazar, karıştırır (b-d, b-p, m-n, z-s, d-t, f-v, b- m, ğ-g-y, l-r-n, noktalı harfler, 6-9, 2-5 gibi), - Yazarken bazı harfleri, heceleri atlar ya da ekler, - Yazarken heceleri ya da sözcüğü ters çevirir ( ve-ev, kat-tak, roman-orman gibi), -Tahtadaki yazıyı defterine çekerken ya da öğretmenin okuduğunu defterine yazarken zorlanır, - Yazarken kelimeler arasında hiç boşluk bırakmaz ya da bir kelimeyi iki-üç parçaya bölerek yazar (ka lem, yapa bil mektedir gibi), - Defterleri düzensizdir, satırı ve sayfayı iyi kullanamaz, - El-göz koordinasyonu zayıftır, yazı ve çizimleri bozuktur, - Kalemi uygun biçimde tutmakta güçlük çeker, - El tercihleri gerçekleşmediğinden yazısı olumsuz etkilenir, - İmla ve noktalama hataları yapar (küçük-büyük harf, noktalama, hece bölme hataları gibi), yazılı olarak kendilerini ifade etmekte zorlanır. 95 e) Aritmetik Beceriler: - Sayı kavramını anlamakta güçlük çeker (beş mi bir mi büyüktür, hangisi az gibi), - Bazı aritmetik sembolleri öğrenmekte zorlanır, karıştırır (+ yerine x gibi ), - Sayıları karıştırır (6-9, 4-7, 2-5, 12-21 gibi),

- Geometrik şekilleri çizmekte ve isimlendirmekte zorlanır, - İşleme sağdan değil soldan başlar, - Eldeleri unutur ya da doğrudan sonuca yazar, - Çıkarırken deste bozmak yerine alttakinden üsttekini çıkarır, - Çarpım tablosunu öğrenemez, - Problemi çözüme götürecek işleme karar veremez, - Akıl yürütmekte zorlanır, - Kesir ve grafikleri kavrayamaz, - Saati öğrenmekte zorlanır, - Ölçüm ve olasılık hesaplarında güçlük çeker, - Akıldan doğru çözdüğü pek çok problemi kağıt-kalemle yapamaz. f) Sıraya Koyma Becerisi: - Haftanın günlerinin, ayların, mevsimlerin, sayıların, alfabenin harflerinin sırasını karıştırır, - Belirli bir sıra içinde yapılması ya da bilinmesi gereken şeylerin sırasını karıştırır, - Dinlediği, okuduğu bir öyküyü anlatması istendiğinde öykünün başını sonunu karıştırır, - Sözlü ya da yazılı olarak düşüncelerini sırayla ifade etmekte güçlük çeker, - Sıralı çizimlerde ardışıklığı sürdüremezler. g) Algı Sorunları: - Görsel algı (ayrımlaştırma, figür-zemin, hafıza alanlarında) sorunları, - İşitsel algı (ayrımlaştırma, figür-zemin, hafıza alanlarında) sorunları, - Dokunsal algı güçlükleri, dokunarak ayrımlaştırma ve tanımada güçlük çekme, - Kinestetik algı güçlükleri, dans, ip atlama gibi aktivitelerde zorlanma, - Mekansal algı güçlükleri, mekanda yönelmede, pozisyonu algılamada zorluk çekme, yön bulmakta zorlanma. 96 h) Dikkat-Hareket Sorunları: - Dikkatin kısa süreli olması, kolayca dağılması, -Konsantrasyon güçlüğü, - Aşırı hareketlilik, kıpır kıpır olma, yerinde oturamama, - Hızlı ve çok konuşma vardır. - Bazısı hipoaktiftir, çok yavaş hareket eder, yavaş konuşur. ı) Sosyal-Duygusal Sorunlar: - Yaşıtlarına göre daha çocuksudurlar, - Düşünmeden, aklına eseni yaparlar, - Eleştirildiğinde aşırı tepki gösterir, - Öfkelenir ya da dikkate almaz (eleştiriye toleransı azdır), - Sosyal çevrenin sözel olmayan ipuçlarını anlamakta zorlanır, - Jest ve mimikleri doğru yorumlayamaz,

- Arkadaş ilişkilerinde (ilişki kurmakta ve sürdürmekte) zorluklar yaşar, - Hayal kurar, dalgındır, - Değişikliklere zor uyum sağlar, - Duygulanımları sık değişir, - Kendisine güveni azdır (benlik saygısı düşüktür), - Öğrenmeyle ilgili çok sayıda travmatik yaşantıları vardır. - Enuresis, enkopresis, karın ağrısı, okul reddi, okuldan kaçma gibi sekonder davranış bozuklukları görülür. j) Çalışma Alışkanlığı: - Ödevlerini alamaz ya da eksik alır, - Ev ödevlerini yaparken yavaş ve verimsizdir, - Ders çalışırken sık sık ara verir, çabuk sıkılır, ders çalışmayı (okuma-yazma faaliyetlerini) sevmez, - Ödevlerini yaparken birilerinin yardımına gereksinim duyar, - Güçlükleri ürettiği işin kalitesini etkiler. - Başarılı olamadığı zaman da hevesi çabuk kırılır ve kolay vazgeçer. Öğrenme güçlüğü/bozukluğu olan çocuk ve gençler bu özelliklerin tümünü taşımayabilirler. Her biri farklı sayıda, farklı yoğunlukta bu belirtileri gösterirler. Anasınıfından yükseköğrenim tamamlanana kadar, Öğrenme güçlüğü/ bozukluğu olan öğrencilere çok çeşitli, destekleyici akademik hizmetler verilmelidir. Okul ortamında verilmesi gereken akademik desteklere örnek verilecek olursa: - Özel eğitim desteği - Not tutmaya yardım (sınıf içi-dışı) - Okumaya yardım - Yazma desteği (sınavda, ödev yazarken) - Ders desteği - Teknolojik destek (BS, vb.) - Akran desteği - Danışmanlık hizmetleri - Uygun ortam, koşullar - Ek süre - Seçmeli soru 97 Öğretmenler İçin Neler Önerilebilir? Soru soracağınız zaman gözlerinizi öğrencileriniz üzerinde sessizce gezdirerek, sınıfta heyecan yaratın. Öğrencilerinize, ders sırasında sürpriz sorular sorarak dikkatlerini yalnızca sıraları geldiğinde toplamalarını engelleyin. Sürpriz sorularınızdan birini soracağınız yolunda önceden bir sinyal verin.

Anlattığınız konuya ya da soracağınız soruya öğrencinizin ismini katın. Dikkati dağılmaya başlayan öğrencinize basit bir soru sorun. Öğrencinizle aranızda geçmiş özel bir şakayı tekrarlayarak dikkatini çekmeye çalışın. Dikkati kolayca dağılan öğrencinize yakın durun ve ders anlatırken ara sıra elinizi onun omzuna koyun. Ders anlatırken sınıfta yürüyerek, dikkati dağılan öğrencinin yanından geçerken anlatmakta olduğunuz satırı önündeki kitapta gösteriniz. Derslerin ve ödevlerin uzun olmamasına özen gösteriniz. Fiziki ve düşünsel aktiviteleri dönüşümlü olarak uygulayın. Derslerinizi, filmler, kasetler, resimlerle ya da küçük çalışma grupları oluşturarak ya da öğrencilerin birbirlerine soru sormalarına olanak tanıyarak ilginç hale getirmeye çalışın. Öğrencilerinizin özel meraklarını ders konularına katmaya çalışın. Basit, anlaşılması kolay direktifler verin. Hayal kurmayı günlük hayatın içinde yapılması gereken zamanlı bir aktivite olarak öğretin. Öğrencileriniz kendi kendilerini gözlemlemeyi öğretin. Öğrencilerinize yapmalarını istediğiniz şeyleri yumuşak bir ses tonuyla söyleyin. Bu çocuklar disiplin kuralları ile yönetilen sınıflarda başarılı olurlar. Beklentilerin ve kuralların çocuklara önceden ve açıklıkla anlatıldığı ve derslerle ödevlerin başarılabilecek düzeyde tutulduğu sınıflar tüm öğrencilerin başarısına giden yoldur. Dersler ve ödevler daha küçük bölümlere ayırabilir ve her bölümün sonunda öğrencilere cesaret verebilir. Bazı öğretmenler dikkat eksikliği olmayan öğrencileri diğerleri ile eşleştirmenin ya da sınıfı çalışma gruplarına ayırmanın faydasına inanmaktadırlar. Öğrencilere direktifleri hem görsel hem işitsel olarak iletmek çok yararlıdır. Yapılmasını beklediğiniz şeyin bir modelini çocuğa göstermeli ve düzenli aralıklarla hatırlatmalısınız. Dikkat Eksikliği Sendromu olan çocuklar bir dersten bir başka derse geçerken bocalarlar, bunu diğer derse geçmeden kısa bir süre önce ne yapacağınızı anlatarak önleyebilirsiniz. Anne ve babayı da çalışma sistemine dahil etmek ve de ödevlerin yapılması konusunda desteklerini almak faydalı olabilir. 98

YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUK OTİZM Yaygın Gelişimsel Bozukluk; birden fazla bozukluğu (sosyalleşme, iletişim gibi çoklu temel fonksiyonların gelişmesinde gecikmeleri) içeren kategorinin genel adıdır. Otizm; yaygın gelişimsel bozukluk yelpazesi içinde yer alır. YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUK YELPAZESİ Otizm Asperger Sendromu Çocukluk Disintegratif Bozukluk Rett Sendromu Yaygın Gelişimsel Bozukluk- Hiçbir Sınıflamaya Girmeyen (PDD-NOS) Otizm, nöro-gelişimsel bir bozukluktur. Kaynağı psikolojik değildir. BELİRTİLERİ Sosyal etkileşimde bozulma Dil gelişiminde önemli gecikme ve sapma Tekrarlayıcı davranışlar ve sınırlı ilgi alanları 99 BAŞLANGIÇ YAŞI Başlangıcı 36 aydan öncedir. Çoğu vakalar 3 yaşından sonra tanı alırlar. Otizmin ilk belirtiler 12. aydan önce fark edilebilir. GÖRÜLME SIKLIĞI Erkek / kız oranı = ~4/1 dir. Otistik bireyin kardeşinde otizme rastlanma riski ~%8 dir. TANILAMA Belirtilerin (semptomların) varlığına göre tanı konur. Tanı koymada medikal testler / laboratuvar tetkikleri yoktur. BİRLİKTE GÖRÜLÜR Mental Retardasyon % 75 Epilepsi %25-50 Hiperaktivite Öğrenme Bozukluğu (Çoğunda görülür) Psikiyatrik bozukluklar Davranış bozuklukları Fragile X sendromu

TEDAVİ İlaç kullanımı ek semptomlara yöneliktir. Otizmin bilinen medikal bir tedavisi yoktur. Tedavisi EĞİTİM dir. SEBEPLERİ Birçok vakada bilinen tek bir sebep yoktur. Genetik nedenlere, yapısal nedenlere ve gebelik, doğum öncesi ve sonrası nedenlere bağlı olarak geliştiği görülür. Otizm tanısı alan çocuklar; her 3 alanda, değişik derecelerde sorun yaşarlar. Sosyal Etkileşim İletişim (Dil Gelişimi) Sınırlı İlgi ve yineleyici davranışlar SOSYAL ETKİLEŞİM Etrafındaki kişilerin farkında olmama Karşılıklı etkileşime girmede zorluklar Akranları ile yaş düzeyine uygun ilişkiler kuramama ve sürdürememe Sevinç, ilgi ve başarılarını diğer insanlarla paylaşamama Tek başına kalmayı tercih etme Karşılıklı oyun becerilerinin yaşa uygun düzeyde olmaması 100 DİL GELİŞİMİ VE İLETİŞİM Konuşmada gecikme veya konuşmanın hiç gelişmemesi Sözel olmayan iletişimde zorluklar Tekrarlayıcı konuşma Konuşmanın hızı, tonlaması ve ritminde bozukluk Amaçsız konuşma, dili işlevsel olarak kullanmama DİL GELİŞİMİ VE İLETİŞİMDE TEMEL BECERİLER Sözel olmayan iletişim becerileri Taklit becerileri Normal gelişimde, bebekliğin ilk 2 yılında bu beceriler doğal olarak gelişir. Ancak otizmi olan çocuklarda her iki alanda da sorunlar yaşanır. Sözel olmayan iletişim: - Karşılıklı etkileşim becerileri: göz kontağı kurma, ce-e oyununda sıra alma - Ortak dikkat becerileri: ilgilendiği bir objeyi parmağı ile işaret ederek annenin dikkatini çekmeye çalışma

Taklit becerileri: Bay bay yapma, öpücük gönderme, tel sarar gibi sosyal oyunlar, bebeğe mama verme, bebeği ayağında sallama, arabayı yerde sürme, arabayı garaja park etme, anne gibi yerleri süpürme, baba gibi traş olma Normal gelişim gösteren çocuklar bu becerileri çok erken yaşlarda kendiliğinden kazanmaya başlarlar. Otizmi olan çocuklar bu alanda önemli zorluklar yaşarlar. SINIRLI VE YİNELEYİCİ DAVRANIŞ VE İLGİLER Değişikliğe aşırı tepki Bazı eşyaların asıl işlevi yerine parçaları ile uğraşma (örneğin arabanın tekerlerini döndürme gibi) Takıntılı davranışlar Sallanma, dönme, el çırpma gibi tekrarlayıcı beden hareketleri OTİZM/YAYGIN GELİŞİMSEL BOZUKLUK TANISI NASIL KONUR? Aile görüşmesi ve gözlem (oyun, karşılıklı etkileşim, iletişim, akademik, ince-kaba motor becerilerin gözlendiği en az 2 değerlendirme görüşmesi) Gelişimsel değerlendirme (Gelişim Değerlendirme Ölçeklerinin uygulanması ve çocuğun gelişiminin akranları ile karşılaştırılarak değerlendirilmesi) DSM-IV (Diagnostic Statistical Manual) Diğer tanı koyma ölçekleri (CARS, ADI, ADOS) İşitme testi, nörolojik değerlendirme 101 OTİZMİN TEDAVİSİ: ERKEN VE YOĞUN EĞİTİM Otizm yaşam boyu süren bir bozukluktur. Kesin tedavisi henüz bulunmamıştır. Ancak erken tanı konması ve erken tedaviye başlanması, bireyin olumlu yönde gelişmesini, topluma uyum sağlamasını kolaylaştırır. Erken müdahale programları: IQ düzeyini ortalama 20 puan arttırabilir.