DERLEME Kadýnlarýn Kendi Kendine Meme Muayenesi (KKMM) Ýle Ýlgili Bilgi, Tutum ve Davranýþlarýnýn Belirlenmesi Determination Of Women s Knowledge, Attitude And Behaviours About The Self Examination Of Breast Ýlkay Çoþkun GÜNER 1, Aynur TETÝK 2, H. Demet GÖNENER 1 1 Gaziantep Üniversitesi Saðlýk Yüksekokulu 2 Gaziantep Üniversitesi Saðlýk Hizmetleri Yüksekokulu Özet Kadýnlar için hem saðlýk hem de estetik boyutta önemli olan memeyle ilgili kanser ve diðer saðlýk sorunlarý oldukça sýk görülmektedir. Bu nedenle memedeki herhangi bir patolojinin saptanmasýnda, kendi kendine meme muayenesinin (KKMM) yeri büyüktür. Hemþirenin, çaðdaþ rolleri arasýnda yer alan eðitim rolünü, profesyonel þekilde gerçekleþtirmesi, kadýnlarýmýzýn meme saðlýðýnýn korunmasýnda çok önemlidir. Bu araþtýrmada amaç, kadýnlarýn kendi kendilerine meme muayenesi ile ilgili bilgi, tutum ve davranýþlarýnýn belirlenmesidir. Araþtýrma, iki saðlýk ocaðýna baþvuran 15-49 yaþ grubu 218 kadýna yapýlmýþtýr. Veri, 15 sorudan oluþan bilgi formu ile elde edilmiþtir. Elde edilen veri SPSS programý kullanýlarak deðerlendirilmiþtir. Araþtýrma kapsamýndaki kadýnlarýn; %44.7 sinin 25-34 yaþýnda, %52 sinin okur-yazar, %94.5 inin evli olduðu, %82.2 sinin çekirdek ailede yaþadýðý tespit edilmiþtir. Kadýnlarýn %5 inin daha önce KKMM yi hiç duymadýðý, KKMM yi duyanlarýn %29.2 sinin hemþireden duyduðu, %50.2 sinin KKMM yi yapmayý bilmediði, %52.1 inin ise hiç KKMM yapmadýðý belirlenmiþtir. Kadýnlarýn eðitim düzeyleri yükseldikçe, KKMM yi duyma, nasýl yapýldýðýný bilme ve yapma davranýþlarýnýn arttýðý saptanmýþtýr. Kadýn saðlýðýnýn toplumsal önemi dikkate alýndýðýnda, hemþirelerin bu konuda daha fazla eðitim yapmalarý önerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kendi Kendine Meme Muayenesi, Meme Kanseri, Hasta Eðitimi Abstract Cancer and other health problems about breast that are very important for women s health and aesthetic are frequent problems. Therefore, self examination of breast has great importance in determination of a pathology in breast. Performing the education role that is one of the modern roles of the nurse in a professional why is therefore very important in the protection of our women s breast health.the study was done between 218 women, aged between 15-49 years who were admitted two health centers. Data was collected from a questionnare composed of 15 questions and was evaluated by SPSS programme. It was found that 44.7% of the study population were between 25-34 years old, 52% of them were primary school graduate, 94.5% of them were married, 82.2% of them were living with their care family. It was also determined that 5% of the women have never heard of self examination, 29.2 % of the ones that know self examination have heard it from a nurse, 50.2% of them does not know how to do it and 52.1% of them have never done self examination. As the education level of the women increased, knowing, hearing and performing self examination had improved. Regarding the social importance of women s health, we suggest that nurses should do more training. Key words: Self examination of breast, Breast cancer, Patient training GÝRÝÞ Meme her kadýn için cinselliði, sevgiyi, beslemeyi, annelik duygularýný ifade etmekte ve benlik imajýnýn önemli bir kýsmýný oluþturmaktadýr (1). Meme kanserinin nedeni kesin olarak bilinmemekle birlikte, kalýtsal, çevresel, hormonal etkenlerin neden olduðu düþünülmektedir. Ailesinde meme kanseri olan kadýnlar önemli bir risk grubunu oluþturmaktadýr. Eðer kadýnýn birinci dereceden yakýnýn da meme kanseri varsa bu risk 1.7-2.5 kat, ikinci dereceden yakýnýnda varsa 1.5 kat artmaktadýr. Anne ve kýz kardeþlerde iki taraflý meme kanseri varsa bu risk 5-6 kata çýkmaktadýr (2). Yazýþma Adresi: Öðr. Gör. Ýlkay Coþkun Güner, Gaziantep Üniversitesi Saðlýk Yüksekokulu Adres: Gaziantep Üniversitesi Þehitkamil / Gaziantep Tel:0342 360 12 00/2171 Fax:0342 360 87 95 E-mail: gunerilkay@yahoo.com Çalýþma 24-28 Mayýs 2006 tarihinde düzenlenen Ulusal Cerrahi Kongresinde sözlü bildiri olarak sunulmuþtur. Ayrýca, kadýnlarýn hiç gebe kalmamýþ ve emzirmemiþ olmasý, selim meme hastalýklarý, viral kanserojenler, eksojen östrojen alýnmasý, kronik psikolojik zorlanmalar, radyasyon, immün yetmezlikler, kimyasal maddeler ve ilaçlar, beslenme alýþkanlýklarý, sürekli alkol alýnmasý, þiþmanlýk, daha önce endometrium kanseri geçirenler, daha önce bir memesi kanser olanlar, ileri yaþ grubundaki kadýnlar risk altýndadýr (3). Yapýlan çalýþmalarda meme kanserinin ABD de tüm kanserlerin %29 unu oluþturmasý, her 10 kadýndan birisinin bu hastalýða yakalanmasý, yine ABD de yýllýk meme kanseri insidansýnýn 110/100.000, mortalitesinin 27/100.000 olduðunun saptanmasý, ayrýca Amerikan Kanser Birliðinin 1994 verilerine göre 182.000, 1999 verilerine göre de yaklaþýk175.000 kadýna meme kanseri tanýsýnýn konmasý, 1994 de yaklaþýk 46.000, 1999 da 43.700 kadýnýn da meme kanseri nedeniyle yaþamýný yitirmesi, ülkemizde de meme kanserinin kadýnlardaki kanser ölümlerinde ilk sýralarda yer almasý ve meme kanserinin %80-90 ýnýn ilk kez hastanýn kendisi tarafýndan fark edilmesi, KKMM nin erken tanýdaki önemini ortaya koymaktadýr(2,4-10). 55
KKMM, maliyetsiz, her zaman uygulanabilen ve kadýnlarýn mahremiyetinin korunduðu, evinde tek baþýna rahatlýkla uygulayabileceði bir muayenedir. Bu nedenle, 20 yaþýný geçen her kadýnýn düzenli bir þekilde uygulamasý önerilmektedir. KKMM nin düzenli olarak yapýlmasýný saðlamak için okul yýllarýnda genç kýzlara eðitime baþlanmalýdýr. Saðlýk ekibi içinde önemli yeri olan hemþirelerin, hastane gibi tedavi edici kurumlarda, okullar, saðlýk ocaklarý gibi koruyucu saðlýk hizmeti veren birimlerde, kanser dernekleri gibi rehabilitasyon hizmeti veren merkezlerde ve evlerde, kadýnlarla sürekli iletiþim halinde olmasý nedeniyle KKMM yi öðretmesi ve yaygýnlaþtýrmasý açýsýndan önemli rolü vardýr (4,8,11). Bu çalýþmada, kadýnlarýn kendi kendilerine meme muayenesi ile ilgili bilgi tutum ve davranýþlarýnýn belirlenmesi amaçlanmýþtýr. GEREÇ YÖNTEM Bu araþtýrma, kadýnlarýn KKMM ile ilgili bilgi, davranýþ ve tutumlarýnýn belirlenmesi amacýyla planlanmýþtýr. Araþtýrma, 7 Mart- 31 Mayýs 2005 tarihleri arasýnda, Üniversitemiz Saðlýk Yüksekokulunun, halk saðlýðý hemþireliði dersi uygulamalarýnýn yaptýrýldýðý, 7 mahallenin baðlý olduðu Mehmet Niziplioðlu Saðlýk Ocaðý ile 13 mahallenin baðlý olduðu Fattum Kafadar Saðlýk Ocaðýnýn aile planlamasý merkezine baþvuran, çalýþmaya katýlmayý kabul eden, 15-49 yaþ grubu 218 kadýna yapýlmýþtýr. Araþtýrma bulgularý 15 sorudan oluþan bilgi formu kullanýlarak elde edilmiþtir. Bilgi formu, 7 adet sosyo-demogrofik sorudan, 8 adet KKMM ile ilgili sorudan oluþmuþtur. KKMM ile ilgili bilgi, davranýþ ve tutumlarýn belirlenmesi için yüz yüze görüþülerek sorulan sorularda kadýnlardan KKMM ni anlatmalarý istenmiþtir. Kadýnlarýn verdikleri bilgiler doðru bilgilerle karþýlaþtýrýlmýþtýr. Bir kadýnla görüþme ortalama 30 dakika sürmüþtür. Elde edilen veri SPSS programýnda, yüzdelik ve ki-kare testi kullanýlarak deðerlendirilmiþtir. BULGULAR Araþtýrma bulgularý, araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn sosyodemogrofik özelliklerini, KKMM ile ilgili bilgi, tutum, davranýþ durumlarýný, eðitim düzeyi ve KKMM den haberdarlýklarý ile KKMM yi yapma durumlarýný, içeren dört tablo halinde düzenlenmiþtir. Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn yaþ daðýlýmlarý incelendiðinde, %17.9 unun 15-24 yaþ, %44.7 sinin 25-34 yaþ, % 23.4 ünün 35-44 yaþ, %14 ünün 45 yaþ ve üzerinde olduðu, eðitim durumlarý incelendiðinde ise, kadýnlarýn, %24.3 ünün okur-yazar olmadýðý ve ilkokulu bitiremediði, % 52 inin ilköðretim, %16.5 inin lise, %6.9 unun da üniversite mezunu olduðu belirlenmiþtir (Tablo 1). Araþtýrma kapsamýndaki kadýnlarýn, %94.5 inin evli olup, % 82.2 sinin çekirdek, %17.8 sinin geniþ aileye sahip olduðu saptanmýþtýr (Tablo 1). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn sahip olduðu çocuk sayýsýna bakýldýðýnda %36.6 sýnýn 1-2, % 22.4 ünün 3, %32.8 inin 4 ve daha fazla çocuðunun olduðu saptanmýþtýr (Tablo 1). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn, KKMM i haberdarlýklarý incelendiðinde, %5 inin hiç duymadýðý, %17.4 ünün televizyondan, %9.6 sýnýn hekimden, %29.2 sinin hemþireden, %33.8 inin de komþularýndan ve akrabalarýndan duyduðu saptanmýþtýr (Tablo 2). Tablo1. Araþtýrma kapsamýndaki kadýnlarýn sosyo-demogrofik özellikleri Sosyo-demografik özellikler N % Yaþ 15-24 25-34 35-44 45ve üzeri EðitimDüzeyi Okur-Yazar Deðil Okur-Yazar Ýlk Öðretim Lise/Üniversite Medeni durumu Evli Bekar Aile tipi Çekirdek Geniþ Çocuk sayýsý Çocuðu yok 1-2 çocuk 3 çocuk 4 ve üzeri TOPLAM 39 97 51 34 53 36 15 206 12 180 38 18 80 49 71 218 17.9 44.7 23.4 14.0 24.3 52.3 16.5 6.9 94.5 5.5 82.2 17.8 8.2 36.6 22.4 32.8 100.0 56
Tablo 2. Araþtýrma kapsamýndaki kadýnlarýn KKMM ilgi durumlarý. KKMM Ýlgi Durumlarý KKMM haberdarlýk durumlarý TV Doktor Hemþire Komþu-akraba Duymayanlar 38 21 64 84 11 17.4 9.6 29.2 33.8 5 KKMM bilme durumlarý Evet Hayýr 108 110 49.8 50.2 KKMM yapma durumlarý Evet Hayýr 104 47.9 52.1 KKMM hakkýnda eðitim alma durumlarý Evet Hayýr 76 142 35.2 64.8 TOPLAM 218 100.0 Kadýnlarýn, KKMM i bilgileri incelendiðinde ise, kadýnlara nasýl, ne zaman ve nereye yapýlacaðý sorularak yanýt alýnmýþ, %49.8 inin bildiði, % 50.2 sinin de bilmediði saptanmýþtýr (Tablo 2). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn KKMM yi uygulamalarý incelendiðinde ise, %47.9 unun doðru yaptýðý, %52.1 inin hiç yapmadýðý belirlenmiþtir (Tablo 2). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn KKMM ile ilgili eðitim alma durumlarýna baktýðýmýzda sadece %35.2 sinin saðlýk personelinden eðitim aldýðý, %64.8 inin ise eðitim almadýðý saptanmýþtýr (Tablo 2). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn eðitim düzeyi ile KKMM ni yapma durumlarý karþýlaþtýrýldýðýnda, eðitim düzeyi arttýkça KKMM ni yapanlarýn oranýnýn da arttýðý saptanmýþ ve sonuç anlamlý bulunmuþtur (p< 0.001) (Tablo 3). Araþtýrmaya katýlan kadýnlardan KKMM ni yapmasýný bilenler ile KKMM ni yapma durumlarý karþýlaþtýrýldýðýnda, bilme oraný arttýkça, yapma oranýnýn da arttýðý saptanmýþtýr (p<0.001) ( Tablo 4). TARTIÞMA Kadýnlarýn yaklaþýk üçte birinin (%32.8) 4 ve daha fazla çocuða sahip olmasý, aile planlamasý ile ilgili sorunlarýn henüz yeterince çözümlenmediðini düþündürmüþtür. 1998 ve 2003 Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý raporlarýnda da ülkemizin Güneydoðu Anadolu bölgesindeki toplam doðurganlýk hýzýnýn 4.19 olarak belirtilmesi araþtýrma sonucunu desteklemektedir (5,10). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %95 inin KKMM den haberdar olmalarý, araþtýrmanýn yapýldýðý bölgedeki saðlýk ocaðýna hemþirelik öðrencilerinin beþ yýldýr halk saðlýðý uygulamasýnda verdikleri eðitimin bir sonucu olabileceðini düþündürmektedir. Çevik (11) ve arkadaþlarýnýn da çalýþmalarýnda, kadýnlarýn %64.5 inin KKMM yi duyduðu, %35.5 inin ise duymadýðý saptanmýþtýr. Duyanlarýn %37.1 inin televizyon-radyodan, %8.1 inin saðlýk personelinden, %16.1 inin aile-akraba-arkadaþlarýndan % 3.2 sinin de basýlý medyadan duyduðu belirlenmiþtir. Aydemir in (12) çalýþmasýnda kadýnlarýn %47.9 unun, Akyolcu nun (11) yaptýðý çalýþma %29.9 unun, Atlý nýn (11) çalýþmasýnda % 64.3 ünün, Devri (11) ve arkadaþlarýnýn çalýþmalarýnda kadýnlarýn %38 inin televizyondan KKMM ni duyduðu belirlenmiþtir. Parlar (6) ve arkadaþlarýnýn çalýþmalarýnda da, haberdarlýklarý incelendiðinde, %32 sinin doktordan, % 4 ünün hemþireden, %36 sýnýn basýlý medyadan, %40 ýnýn televizyondan, %24 ünün akraba ve arkadaþlarýndan öðrenmiþ olmasý, hemþirelerin eðitim rollerini gerçekleþtirmede artýþ olduðunu göstermesi bakýmýndan önemlidir. Ayrýca sonuçlar kadýnlara ulaþmada görsel ve iþitsel araçlarýn, özellikle televizyonun etkili olduðunu ortaya koymaktadýr. Çevik (11) ve arkadaþlarýnýn çalýþmalarýnda %53.2 sinin KKMM ni yapmasýný bilmediðini belirtmesi, Parlar (6) ve arkadaþlarýnýn ise çalýþmalarýnda, %25.7 sinin KKMM hakkýnda bilgi sahibi olduðunun %74.3 ünün ise bilgi sahibi olmadýðýnýn ortaya konmasý, Aydemir (12) in çalýþmasýnda da kadýnlarýn %44.2 sinin KKMM yi bildiðinin belirtilmesi çalýþma bulgularýný desteklemekte, az da olsa KKMM ni bilmelerinde geliþme olduðunu düþündürmektedir. 57
Tablo 3. Araþtýrma kapsamýndaki kadýnlarýn eðitim düzeylerine göre KKMM yapma durumlarý. Eðitim Durumu KKMM Yapýyor KKMM Yapmýyor Toplam Okur-yazar deðil 14 14 28 Okur-yazar deðil 11 14 25 Ýlkokul mezunu 42 72 Lise Mezunu 24 12 36 Üniversite Mezunu 13 2 15 Toplam 104 218 Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %52.1 inin KKMM ni hiç yapmamýþ olmasý, KKMM ne yönelik eðitimin daha fazla yapýlmasý gerektiðini düþündürmektedir. Budakoðlu ve Maral (13) ýn çalýþmalarýnda kadýnlarýn sadece %69.1 inin KKMM ni yaptýðýnýn belirtilmesi, Parlar (6) ve arkadaþlarýnýn çalýþmalarýnda da düzenli olarak KKMM ni yapanlarýn oranýnýn %31.6 olmasý, Özcan (8) ve arkadaþlarýnýn çalýþmalarýnda ise kadýnlarýn %63.4 ünün KKMM ni hiç yapmadýðýnýn, %36.6 sýnýn KKMM ni yaptýðýnýn saptanmasý, Çevik (11) ve arkadaþlarýnýn çalýþmalarýnda da KKMM ni yapanlarýn oranýnýn sadece %27.4 olmasý, araþtýrma sonuçlarýný desteklemektedir. Budakoðlu ve Maral (9) ýn çalýþmalarýnda da KKMM hakkýnda saðlýk personeli tarafýndan verilen eðitimin sonucunda kadýnlarýn puan ortalamasýnýn 23.6±9.7 den 48.6±14.3 e yükseldiðini ve bu artýþýn istatistiksel açýdan anlamlý olduðunu belirtmesi, bu konuda verilen eðitimin etkili olduðunu göstermesi bakýmýndan önemlidir. Ayrýca literatürler de bu konuda yapýlmýþ çalýþmalarda eðitimin KKMM nin yapýlmasýnda etkili olduðu ifade edilmiþtir (14,15,16,17,18,19,20). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn sadece %35.2 sinin saðlýk personelinden KKMM hakkýnda eðitim aldýðý belirlenmiþtir. Parlar (6) ve arkadaþlarýnýn çalýþmalarýnda saðlýk personeli tarafýndan KKMM hakkýnda eðitim alanlarýn oranýnýn %36 olduðunun saptanmasý, ayrýca ayný çalýþmada belirli bölgelerde KKMM hakkýnda saðlýk personelinden eðitim alma oranýnýn, sýrasýyla %16.8 ve %19 olduðunun belirtilmesi, araþtýrma bulgularýný desteklemektedir. Ayrýca bu sonuçlar, KKMM hakkýndaki eðitimlerin koruyucu saðlýk hizmetlerinde çalýþan saðlýk personelinin daha fazla eðitim yapmasý gerektirdiðini düþündürmektedir. Toplumumuzda bu tür eðitimlerin (gebe, bebek, 15-49 yaþ kadýn izlemleri v.b.), istenilen düzeyde olmadýðý da bildirilmiþtir (14,15,16). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn eðitim düzeyi arttýkça KKMM Yi uygulama oranlarýnýn da arttýðý saptanmýþtýr. Parlar (6) ve arkadaþlarýnýn, Çevik (11) ve arkadaþlarýnýn, Öztürk (19) ve arkadaþlarýnýn çalýþmalarýnda da eðitim düzeyi arttýkça, KKMM ni uygulama oranlarýnýn da arttýðýnýn ifade edilmesi, araþtýrma sonuçlarýný desteklemekte ve kadýnlarýn eðitim düzeyinin artmasýnýn toplumsal saðlýðý da arttýrmasý bakýmýndan olumlu etkisi olacaðýný düþündürmektedir. Araþtýrmanýn sonucunda, KKMM ni, yapma ve bilme oranlarýnýn istenilen düzeyin altýnda olmasý, meme kanserinin teþhisinde erken tanýnýn oldukça önem taþýdýðý, önemli, kolay, özel araç-gereç gerektirmeyen ve maliyetsiz bir taný aracý olan KKMM den yeterince yararlanýlmadýðý ortaya çýkmýþtýr. Meme kanseri vakalarýnýn %80 inin KKMM yoluyla ilk saptamasý sebebiyle, kadýnlara okul yýllarýndan itibaren, hemþire tarafýndan KKMM nin önemi anlatýlarak, KKMM yapmalarý saðlanmalýdýr. Tablo.4 Araþtýrma kapsamýndaki KKMM yapmasýný bilen kadýnlarýn KKMM yapma durumlarý. KKMM Yapma KKMM Yapmasýný Biliyor KKMM Yapmasýný Bilmiyor Toplam KKMM Yapýyor 94 12 106 KKMM Yapmýyor 10 102 112 Toplam 104 218 58
Yapýlan çalýþmalarda (21-25) hemþirelerin KKMM hakkýnda yeterli bilgi ve tutuma sahip olmadýklarýnýn görülmesi, özellikle koruyucu saðlýk hizmetlerinde çalýþan hemþire ve ebelerin, eðitim gereksinimlerini tamamlayarak, iþ sahalarýnda KKMM yi bilme ve uygulama hakkýnda, kadýnlarý daha fazla eðitilmesi, eðitilirken de maket, broþür, kaset, afiþ vb. görseliþitsel araçlar kullanmasý, kadýnlarýn bu konudaki becerilerini arttýrmasý ve deðerlendirmesi önerilmektedir. SONUÇ VE ÖNERÝLER Araþtýrma sonucunda; araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %95 inin KKMM nden haberdar olduðu, %49.8 inin KKMM ni yapmasýný bildiði, eðitim düzeyi yükseldikçe de, doðru þekilde KKMM ni yaptýklarý saptanmýþtýr. Araþtýrmanýn yapýldýðý bölgeye düzenli olarak, saðlýk personeli tarafýndan eðitim verilmesinin KKMM sinden haberdarlýkta etken olduðu düþünülmektedir. Bu nedenle de kadýn saðlýðýný korumak ve geliþtirmek için hemþirelerin, diðer saðlýk personeliyle birlikte eðitim programlarýný arttýrmalarý önerilmektedir. KAYNAKLAR 1.Dorcas RH, Ýnanç N. Meme kanseri, Hemþireler Ýçin Kanser El Kitabý, Ankara, 1998:259-273. 2.Kutluk T., Kars A. Meme Kanseri, Saðlýk Bakanlýðý Kanser Savaþ Daire Baþkanlýðý, Ankara, 1998:73-76. 3.Türk Kanser Araþtýrma ve Savaþ Kurumu Ortak Yayýný. Kanserde erken taný ve tedavi. Okullarda Kanser Eðitimi, T.C. Saðlýk Bakanlýðý Kanser Savaþ Daire Baþkanlýðý, Ankara, 1998:33-34. 4.Þencan O, Akbulut H.Kanserde Tarama ve Erken Taný, Aktuel Týp Dergisi, 1998;3(10):518. 5.www.hip.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/basýn.htm.9k 6.Parlar S, Bozkurt A, Ovayolu N. Ana çocuk saðlýðý ve aile planlama (AÇSAP) merkezine baþvuran kadýnlarda kendi kendine meme muayenesi (KKMM) ile ilgili bilgi, tutum ve davranýþlarýn deðerlendirilmesi; Saðlýk ve Toplum 2004;14(2):53-58. 7.Kaymakçý Þ: Meme Hastalýklarý Hemþireliði, Ege Üniversitesi Basýmevi, Ýzmir, 2001:15-25. 8.Özcan S, Keklikçi Ý, Saatçý E, Bozdemir N. Aile hekimliði polikliniðine baþvuran kadýnlarýn kendi kendine meme muayenesi hakkýnda bilgi tutum ve davranýþlarý. 4. Uluslararasý Üreme Saðlýðý Ve Aile Planlamasý Kongresi, Kongre Kitabý. Ankara, 2005:231. 9.Maral I, Budakoðlu Ý, Özdemir A. Meme kanseri taramasý: 40 yaþ üzeri kadýnlar, Gölbaþý-Ankara. 4. Uluslar Arasý Üreme Saðlýðý ve Aile Planlamasý Kongresi, Kongre Kitabý. Ankara, 2005:310. 10.Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri ve Araþtýrma Enstitüsü, Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý, Ankara, 1998:35-43. 11.Çevik C, Akbulut G, Erkal S : Kadýnlarýn kendi kendine meme muayenesi hakkýndaki bilgi düzeylerinin kitlenin fark edilmesine etkisi. Hemþirelik Forumu Dergisi 2005; Mart- Nisan:44-49. 12.Aydemir G, 15-49 yaþ evli kadýnlarýn kendi kendine meme muayenesi ile ilgili bilgileri. Ege Üniversitesi Hemþirelik Yüksekokulu Dergisi 1990;6:1-10. 13.Budakoðlu Ý, Maral I, 40 yaþ ve üzeri kadýnlarýn meme kanseri ve meme kanseri erken taný yöntemlerine iliþkin bilgileri, davranýþlarý ve bu konudaki bilgi ve becerileri. 4. Uluslar Arasý üreme Saðlýðý ve Aile Planlamasý Kongresi, Kongre Kitabý. Ankara, 2005:309. 14.Unicef: Anne Saðlýðý ve Sorunlarý. Türkiye de Anne ve Çocuklarýn Durum Analizi. Ankara, 1991:137-139. 15.Unicef: Antenatal care. The Basics of Maternal and Child Health: Ankara, 1994:65-80. 16.Aydemir G, Saçaklýoðlu F, Altýner N, Yalçýn S, Vatansever K, Kýlýnç G, Çetin A, 30+ yaþ grubu kadýnlarýn meme kanseri belirtileri ve kendi kendine meme muayenesi ile ilgili bilgilerin deðerlendirilmesi. 4. Ulusal Halk Saðlýðý Kongresi, Kongre Kitabý, Ýzmir, 1994:638-640. 17.Champion VL. Breast self examination in women 35 and older: A prospective study. J Behav Med, 1990;13:523-538. 18.Fung SY. Factors associated with breast self examination behaviour among Chinese Women in Hong Kong. Patient Education and Counseling 1998;33:233-243. 19.Öztürk M, Engin VS, Kiþioðlu AN, The practice of breast self examination among women at Gülistan district of Isparta. Eastern Journal of Medicine, 1999;42:47-50. 20.Þen S, Öztürk M, Kiþioðlu N, Isparta da 25-65 yaþ grubu kadýnlarýn meme kanserlerinin risk faktörleri ve belirtilerine iliþkin bilgi düzeyleri. 8. Ulusal Halk saðlýðý Kongresi Kitabý, Diyarbakýr, 2002:651-653. 21.Aydemir G, Hemþirelerin meme ve jinekolojik kanserlerin tanýmlanmasý ve önlenmesi ile ilgili bilgi ve uygulamalarý ve taþýdýklarý risk faktörleri. Türk Hemþireler Dergisi,1997;47:7-10. 22.Bedük T, Þen S, Hemþirelerin kanserin erken tanýsýnda kendi kendine yapýlan muayenelere iliþkin uygulamalarý ve muayeneleri yapmama nedenleri. 3. Ulusal hemþirelik Kongresi Kitabý, Sivas, 1992:448-455. 59
23.Karahan A, Topuzoðlu A, Harmancý H: Hemþirelerin kendi kendine meme muayenesi yapma ve mamografi çektirmeye yönelik davranýþlarýný etkileyen faktörler. 8. Ulusal Halk Saðlýðý Kongresi Kitabý, Diyarbakýr 2002:666-668. 24.McKinney ES, Ashwill JV, Murray SS, James SR, Gorrie TM, Droske SC, Malignant tumors of the breast. Maternal- Child Nursing, London, New York, 2000:784-785. 25.Uzun Ö, Meme Kanseri, Türk Hemþireler Dergisi 1995; 45:6-11. 60