İnet-Tr 15, XX. Türkiye'de İnternet Konferansı 1-3 Aralık 2015, İstanbul Üniversitesi Radyo Yayıncılığında Yakınsama ve Dinleyicinin Dönüşümü Marmara Üniversitesi, Radyo TV Bölümü, İstanbul, bahartugen@hotmail.com Özet Kitle iletişim aygıtları teknoloji ile yakınsayarak günlük yaşamın içerisine girmiş ve teknolojinin hızlı değişimi iletişim araçlarını da dönüştürmüş, yeni medya kavramını ortaya çıkarmıştır. İletişim araçlarının artışı da, internet ile birleştiğinde daha yaygın kullanımlara sebep olmuştur. Kitle iletişim araçları içinde çok etkin bir role sahip olan radyo, teknoloji ile birlikte değişime uğramış ve radyo dinleyicisi de bu değişimden etkilenmiştir. Günümüzde bireyler, sadece dinleyici değil katılımcı dinleyici konumuna dönüşmüştür. Bu temel esas alınarak çalışmada, yeni iletişim teknolojilerinin radyo yayıncılığına etkileri ve radyo dinleme alışkanlığındaki değişimler ortaya konacaktır. İnternet üzerinden çevrimiçi yapılan anket ile dinleyicilerin radyo dinleme alışkanlıklarındaki değişim ele alınacaktır. Anahtar Sözcükler: Radyo Yayıncılığı, Yeni İletişim Teknolojileri, Radyo Dinleyicisinin Dönüşümü, Yeni Medya, Yakınsama. Abstract Mass media provide services to people in paralell with technology as well as providing some conveniences in every part of daily life. Moreover those changing trends have exposed a new concept into the mass media which is called new media. Being able to use internet on communication tools has led comprehensive usage for those new tools. Radio which has an effective role in mass media has also remarkably changed with respect to technology and therefore listeners have indirectly affected from those changes. At the present time listeners cannot be considered as only listeners. With those rapid changes in mass media they have become a sort of participants for radio programmes. With regards to those changes this study aims to critically evaulate the influence of new communication technologies and its changes upon radio broadcasting as well as determining radio listening habbits of community 1. Giriş: Yeni İletişim Teknolojileriyle Değişen İletişim Biçimleri ve Dijitalleşen Kullanıcı Dünya sürekli bir dönüşüm içerisindedir. İletişim ortamları da bu dönüşümden etkilenmektedir. İletişimin temeli olan insan iletişiminden başlayarak, günümüzün en karmaşık iletişim mekanizmaları ve ortamlarına kadar bir dönüşüm yaşanmıştır. Bu dönüşümün binlerce yıllık tarihi, başlangıç ve son arasında ciddi bir değişimi işaret etse de temel olan iletişim ihtiyacı asla değişmemiştir. İnsan yaşamını kolaylaştırmak için araçlar geliştirir. Bu araçlar, insan ilişkilerine ve iletişiminin biçimine eklemeler yapar ve değişiklikler getirir. İnsanlık tarihi sesle, yazıyla ve görüntüyle ilgili teknolojik araçların (kağıt, mürekkep, fotoğraf makinesi, film, radyo, televizyon, telefon, telgraf, kayıt cihazları, uydu, radar, uzaktan kumanda, uzaktan resimleme, uzaktan kayıt, kopyalama, çoğaltma, yayma gibi araçların) geliştirilip artan bir yoğunlukta kullanıldığı bir tarihtir [1]. Bilişim teknolojilerinin durmadan ilerlediği ve bu ilerlemelerin yaşamımızın büyük bir alanını kapladığı bilinmektedir. Bilişim teknolojilerindeki bu gelişmeler kişilerin yaşam alışkanlıklarını değiştirerek yeni yaşam alışkanlıkları edinmelerine sebep olmaktadır. Bu yeni alışkanlıklar, yeni ilişki ve iletişim biçimlerinin kurulmasını sağlamakta ve bunun sonucu olarak da daha önce var olmayan bazı davranış kalıplarını öğrenme ve bunların uygulanmasına sebep olmaktadır. Bu değişikliler de insan yaşamında bir takım olumlu ya da olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. Günümüzde bu dönüşüm süreci gittikçe hız kazanan bir niteliktedir. Ticaret, eğitim, kamu hizmetleri gibi olgular e-ticaret, e-iş, e-eğitim, e-devlet gibi isimler alarak ve bir dönüşüm süreci içerisine girerek elektronikleşmekte dir. Kavramların önüne getirilen e harfi ile bu dönüşümün gerçekleşmiş olduğuna inanılmaktadır. Oysaki bu sadece teknik bir konu değil, aynı zamanda doğrudan bireyi ve toplumu ilgilendiren bir konudur [2]. Yeni iletişim teknolojilerinin tarifi konusunda iki farklı yaklaşım göze çarpmaktadır. Birinci yaklaşım yeni teknolojileri getirdiği olanaklar üzerinden tarif ederken, ikinci yaklaşım daha çok kullanımların toplumsal ve kültürel bağlamı üzerinde durmaktadır. Getirdiği olanaklar bağlamında yeni iletişim teknolojilerini ele alan yaklaşımlar eski ve yeni arasındaki altı temel fark üzerinde durmaktadır [3]. Buna göre; - İlk temel fark ölçekle ilgilidir. Yeni iletişim teknolojileri kullanıcılarını özel alan da dahil olmak üzere giderek artan bir şekilde geniş global ağlara bağlamakta, iletişim sürecinde ölçek giderek büyümektedir. - İkinci fark, yeni iletişim teknolojilerinin getirdiği bütünleşme olanaklarıdır. Bu bütünleşme dar anlamda eski medya teknolojilerinin yeni dijital sistemlerle bütünleşmesi, göreli olarak birbirinden bağımsız endüstrilerin bir arada kullanıldığı yeni bir örgütlenme ve daha önceleri birbirinden ayrı olan tür ve formatların kaynaşmasıdır. - Üçüncü fark, yeni teknolojilerin getirdiği açık mimari ve taşınırlıktır. - Dördüncü fark, resmi bir dijital mimari olarak interaktivitedir. İnteraktivite, izleyici/kullanıcı ve kullandıkları içerik ve sistem arasındaki ilişkiyi yeniden tarif etmektedir.
Radyo Yayıncılığında Yakınsama ve Dinleyicinin Dönüşümü - Beşinci fark, dijital medya sistemi çoğunlukla medya olarak adlandırılan alanı genişletmektedir. Bu ilaveler arasında en önemli olanlar güvenlik hizmetleri için kullanılan daha izleme sistemleri (Google Earth), kamu yararına kullanılan geniş veritabanları, sağlık ve idari hizmetler (sağlık ve sosyal güvenlik kayıtları) ve çeşitli taşınır konumlandırma sistemleri gibi her çeşit medyaya eklenmiş olan sınır belirleyici yeteneklerdir. - Altıncı ve son fark değişimin hızıdır. Yeni medya teknolojileri çok hızlı yükselip düşmektedir. Kullanıcılar bir kullanım biçiminden diğerine rastgele geçmektedir. Buna örnek olarak en çok bilinen MySpace den Facebook a, daha uzun bir dönemde, ana sayfalardan bloglara ya da Twitter a geçiş ele alınabilir. İletişim teknolojisi toplumsal etkileşimi hızlandırma, geliştirme, mekansal ve zamansal sınırlılıkları yıkma iddiasını içinde barındırdığı için yenilenme şansını yakalar, ya da yeni diye isimlendirilmektedir [4]. Zamansal olarak ortaya çıkan her iletişim teknolojisi yenidir. Televizyon da ilk çıktığı dönemde yeni bir iletişim teknolojisi olarak incelenmiştir. Ancak günümüzde yeni iletişim teknolojileri zamansal olmaktan çok, kitle iletişim araçları ile karşılaştırıldıklarında sahip oldukları ayırt edici özelliklere dayanılarak tanımlanmaktadır. Ronald Rice, yeni iletişim teknolojilerini, genellikle mikro işlemlerin kullanılması sonucu bilgisayar yetenekleri olan, kullanıcılara ve kullanıcıyla enformasyon arasında karşılıklı etkileşime izin veren ya da karşılıklı etkileşimi arttıran iletişim teknolojileri olarak tanımlamaktadır. Bu teknolojilerin ortak özellikleri, enformasyon toplanmasında, saklanmasında, işlenmesinde ve aktarımında sayısal teknik kullanan sistemlerden yararlanmasıdır. Enformasyon teknolojileri olarak da adlandırılan yeni iletişim teknolojileri bilgisayar, telekomünikasyon ve mikro elektronik gibi üç önemli alanda meydana gelen gelişmelerin sonucudur [5]. Yeni iletişim teknolojileri, iletişimin kendisi değildir. Bahsedilen bu marjinal teknolojik gelişmeler, her ne kadar baş döndürücü olsa da bir ortamdan daha fazlasını ifade etmemelidir. İletişimi anlamlı kılan, iletiyi oluşturan ve bu iletiden etkilenen tarafların varlığı ile bu varlıkların oluşturduğu ortak tecrübe alanıdır. Söz konusu yeni iletişim teknolojisi olduğunda, iletiyi oluşturan taraf her daim belli olmasa da süreci tamamlayan kilit taraf, iletiden etkilenmesi beklenen taraftır. Sözgelimi bir bilgisayarın, cep telefonunun, sayısal televizyonun birer yeni iletişim ortam aracı olduğu düşünülürse, bu araçların birileri tarafından kullanılmadığı sürece, bilinen varlıkları anlamını yitirecektir. Bu ortamı ve araçları kullanan birilerine mutlak surette ihtiyaç vardır. Bu bağlamda, yeni iletişim teknolojilerinin literatüre kazandırdığı en önemli kavramlardan birisi kullanıcı dır [6]. Teknolojinin gelişmesi sonucu ortaya çıkan iletişim araçları kullanıcıları olmadığı takdirde anlamını yitirmektedir bunun tersi düşünüldüğü zaman teknolojik araçların popülaritesinin artması da gene kullanıcılarının elindedir. İletişim teknolojisinin gelişmesi internete bağlanabilme kolaylığını peşinden getirmiştir. Eskiden sadece bilgisayarlara mahkumken artık internete cep telefonlarından bile kolay bir şekilde girilebilmektedir. Teknolojinin ilerlemesinin sonucu ortaya çıkan yeni iletişim teknolojilerinin kişilerin hayatına etkileri çok açık bir şekilde gözlemlenebilmektedir. Yeni iletişim teknolojileri artık yaşamın her alanında yer almakta ve her alanında kullanılmaktadır: kişilerarası iletişim, ticaret, siyaset, sağlık, kariyer ve oyun bu alanlara örnek verilebilir [7]. Yeni iletişim teknolojilerinin medya ile yakınsaması sonucu yeni medya kavramı ortaya çıkmıştır. Yeni medya türleri, bir yandan kendi içeriklerini ve tarzlarını oluştururlarken diğer yandan birini diğerine bağıl duruma getiren bir medya olanağını da gündeme getirmektedirler. Bireysel olarak kullanılan bilgisayarlar bütünleşik medya ortamı sağlama yolunda önemli bir mihenk taşı olmaktadır. Ancak tarihte her yeni teknolojik gelişmenin ortaya çıkışında olduğu gibi kişisel bilgisayarlar, önceki teknolojilerle geliştirilmiş medya türlerini bütünüyle ortadan kaldırmıyor, ancak belirli ölçüde onları değişime zorluyor. Bu değişimin hem içerik hem de biçim bakımlarından ortaya çıktığı görülüyor [8]. 2. Yeni Medya Geleneksel olarak medya kavramına getirilen tanımlar, medya olgusunun farklı boyutlarını öne çıkarabilmektedir. Bu boyutların en fazla öne çıkarılanlarından birisi olan materyal boyut aracılığıyla, mesaj ya da içeriğin iletilmesi veya dağıtılması bağlamında, iletişimin gerçekleşebilmesi için gerekli olan televizyon vericisi, alıcısı veya radyo sinyalleri gibi fiziksel altyapılar ya da teçhizatlar vurgulanmaktadır. Geleneksel olarak yapıla gelen ve öncelikli olarak medyanın materyal ve organizasyon boyutlarına vurgu yapan tanımlamalar, günümüzde son derece hızlı bir biçimde devam etmekte olan sayısallaşma ve yakınsama süreçlerinin ortaya çıktığı ilk dönemlerden itibaren yeterli görülmemektedir. Ancak teknolojik ve toplumsal değişimin medya içeriğini materyalden ve medya kuruluşlarından bağımsız hale getirmesi, geleneksel anlamda kullanılan medya kavramının sorgulanır hale gelmesine neden olmaktadır. Roger Fidler a göre yeni medya olarak adlandırılan ortamlar eski ortamların bilişim teknolojileri ile birlikte değişime uğraması ve farklı yeni ortamların oluşmasıyla meydana gelen yapılardır [9]. Avrupa Konseyi nin yaptığı yeni tanımlama; Medya kavramı, dağıtımında kullanılan teknoloji ve araçlara bakılmaksızın, kamunun önemli bir kısmı tarafından alınması amaçlanan ve kamu üzerinde etki yaratabilen içeriğin editoryal sorumluluk çerçevesinde periyodik olarak oluşturulmasından ve yayılımından sorumlu olanlara atıfta bulunmaktadır. Bu kavram, yazılı medyayı (gazeteler, süreli yayınlar), yayıncılık medyası (radyo, televizyon ve diğer program akışlı 166
İnet-Tr 15, XX. Türkiye'de İnternet Konferansı 1-3 Aralık 2015, İstanbul Üniversitesi görsel işitsel medya hizmetleri) gibi elektronik iletişim ağları üzerinden yayınlanan medyayı, çevrimiçi gazete hizmetlerini (gazetelerin ve haber bültenlerinin çevrimiçi sürümleri) ve program akışlı olmayan görsel işitsel medya hizmetlerini (isteğe bağlı hizmetler) kapsar biçimindedir. Günümüzde genellikle ağ güncelerini, sosyal paylaşım sitelerini, cep telefonu mesajlarını ve görece olarak diğer yeni teknoloji uygulamalarını ifade etmek için kullanılan Yeni Medya kavramıyla, geleneksel medyadan farklı olarak, sayısal tabanlı, iletişim kuran unsurların arasında eş zamanlı ve geniş kapasiteli, karşılıklı ve çok katmanlı etkileşimin yüksek hızda gerçekleştiği, çoklu-ortam yapısına sahip iletişim araç ve kanalları kastedilmektedir. Gündelik yaşamın hemen her alanında giderek daha yaygın bir şekilde kullanılan, yaşam pratiklerini köklü biçimde dönüştüren, toplumsal hayatın birtakım gerekleri yüzünden kullanım yoğunluğu mütemadiyen artan ve ihtiyaçlar bağlamında düşünüldüğünde neredeyse insan bedeninin bir uzantısı haline gelen cep telefonu, bilgisayar, internet ortamı, kısacası sayısal teknolojilerin tamamı yeni medya başlığı altında toplanabilir [10]. Yeni Medya kavramı; iletişimin yeni aracıları olan, gelişen teknolojilerle işbirliği yapmanın yenilikçi yönlerini tanıtan, tek ve aynı platform üzerinde kişiler arası iletişim ile kitle iletişim özelliklerini bir araya getiren, kurumsal dönüşüme ve zaman yönetimine farklı biçimler veren, metinsel ve görsel söylemin sentezini oluşturan ve bu amaçla yeni kullanıcı tipi ve toplumsal anlamda yeniden yapılanma araçları geliştiren medya hizmetleri için kullanılmaktadır. Yeni Medya nın en tipik örneği, aynı zamanda hem bir kitle iletişim aracı hem de kişilerarası iletişim aracı olan internettir. Bir teknoloji tabanı olarak internet her iki yöne de hizmet verebilmektedir. Şekil 1.: Teknolojik Adaptasyon (ABD)130 İnternet ortamında, bir ucunda herhangi bir içerik düzenlemesine tabi olmayan kişilerarası iletişimin farklı türleri, diğer ucunda ise kamuya açık iletişim için tasarlanan ve radyo-televizyon yayıncılığına benzer hizmet çeşitlerinden oluşan geniş bir iletişim spektrumu bulunmaktadır. İki ayrı ucun arasında ise geleneksel iletişim ortamlarında tanımı bulunmayan ve her geçen gün kullanımı yoğunlaşan sosyal ağ hizmetleri, arama motorları, ağ günceleri, video paylaşım siteleri, vb. kullanıcıların oldukça etkin olduğu yeni medya hizmetleri yer almaktadır. İletişim araçlarının internet ile iç içe geçmesi yakınsama kavramını doğurmuş ve iletişim şekillerimizi de değiştirmiştir. Eskiden sadece bilgisayar aracılığı ile internete girilebiliyorken artık mekan ve araç sınırlaması olmadan internete rahatlıkla ulaşabilmekteyiz. Yöndeşme/yakınsama kavramlarının ortaya çıkması yeni iletişim teknolojilerinin kullanımını kolaylaştırmış ve yaygınlaşmıştır. Günümüzde cep telefonlarımızı artık sadece konuşmak ve mesajlaşmak için kullanmanın yanında internete girebilme özelliğini de çok yaygın bir şekilde kullanmaktayız. Artık çoğu cep telefonu markaları ve cep telefonu hattı firmaları ürünlerini cep telefonundan internete bağlanabilme, sosyal paylaşım ağlarına girebilme özellikleri üzerinden satışa sunmaktadır. Yeni iletişim teknolojileri ve yakınsama sayesinde, kişi-kişi iletişimi ve kişi-araç iletişimi yeni bir şekil almıştır [11]. 3. Yeni Medyada Yakınsama Kuramı Yakınsama/yöndeşme (convergence) kavramı matematik ve ekonomi alanında yaygın kullanılmakla birlikte son dönemde bilişim teknolojileri temelli medyadaki dönüşüm ve bütünleşmeyi ifade etmek için tercih edilmektedir. Yakınsama birbirinden farklı formlar ve ortamlar arasındaki sınırların giderek belirginliğini kaybederek iç içe geçmesi durumun ifade amacıyla kullanılan bir kavramdır [12]. İletişim teknolojilerinin gelişim ve dönüşümünde toplumsal dinamikler önemli bir rol oynamaktadır. Günümüz iletişim ortamında geleneksel olarak ifade edilen kitle iletişim araçları teknolojik, ekonomik ve sosyal nedenlerden dolayı tüketiciyi tatmin edici hizmet verememektedir. Bunun temelinde geleneksel teknolojik iletişim araçlarının özel ve sınırlı sayıda fonksiyon için üretilmiş olması yatmaktadır. Kameranın görüntü çekmesi, telefonla konuşma yapılması gibi. Yakınsama yoluyla bu geleneksel tasarım ve özel fonksiyon hızla ortadan kalkmıştır [13]. Yeni iletişim teknolojileri denilince akla telekomünikasyon, bilişim ve medya endüstrisinin yakınsaması sonucu oluşan internet gelmektedir. İnternet ağının tüm mecralar için birincil bilgi alım ve aktarım kanalı haline geldiği ve birbirinden kesin çizgilerle ayrılan mecraların (tv, radyo, gazete, açık hava görselleri, şahsi bilgisayarlar, cep telefonları, kurumsal bilgi sistemleri, elektronik ev eşyaları vb.) bu kanal sayesinde entegre bir şekilde çalışıp tek bir kanal haline dönüştüğü günümüzün bilgi ve iletişim teknolojileri aracılı ortamına yakınsama çağı denilmektedir [14]. Yakınsama çağının en belirgin özelliği mobil teknolojilerdir. İnternetle bütünleşen iletişim araçları mobilite özelliğine de sahip olarak yakınsama sürecini devam ettirmektedirler. Şimdiden bu sürecin nereye kadar gideceğini ve sonuçlarına ilişkin beklenti tahmin edilememektedir. Bu bakımdan yakınsama özelikle
Radyo Yayıncılığında Yakınsama ve Dinleyicinin Dönüşümü 1990 lı yıllardan itibaren iletişim literatüründe sıkça ifade edilmeye başlanmıştır. Yeni iletişim teknolojilerine işaret eden süreci tanımlamaya yönelik kullanılan yakınsama, geleneksel medyayı yeni medya ortamına taşıyarak, telekomünikasyon ve bilgisayar sistemleriyle bütünleştirerek, veri iletişimi ile kitle iletişiminin tek bir ortamda sunmuştur. Medya endüstrilerinde değişimin gücü olarak yakınsama kavramını ilk ortaya atan kişi MIT in siyaset bilimcisi Ithiel de Sola Pool olmuştur. Jenkins tarafından medya yakınsamasının peygamberi olarak görülen Sola Pool, medya arasındaki çizgileri bulanıklaştırmaya modların yakınsaması demektedir [15]. Sola Pool, bazılarının yakınsama yerine çeşitlenmeden bahsettiğine atıfla bunların aslında aynı fenomenin farklı tarafları olduğunu ifade etmiştir. Chan-Olmsted, yakınsama kelimesinin sıkça ses, görüntü, veri ya da enformasyon gibi her tür içeriğin ve bu içeriğin dağıtımı için gerekli telefon, kablo, yayıncılık ve kablosuz sistemleri karakterize ettiğini ifade eder [16]. 20. yüzyılın son çeyreğinden itibaren belirgin şekilde bir süreç olarak devam eden yakınsama, kitle iletişim araçlarının hepsinde bir dönüşüme neden olmuştur. Geçmişte kendi içinde kapalı olarak bir bölünme göstergesinin sonucu olarak gazete, radyo, televizyon ve telefon gibi geleneksel iletişim araçları internetin hızla yayılmasının bir sonucu olarak büyük bir dönüşüm yaşamıştır. Bu iletişim araçlarının her biri bugün varlığını devam ettirse de örgütlenmeleri, hizmet veriş tarzları ve ürünleri değişmiştir [17]. Dijital teknolojilerin gelişmesiyle birlikte birçok yeni medya türü ortaya çıkmıştır. Bu yeni medya türleri, bir yandan kendi içeriklerini ve tarzlarını oluştururlarken diğer yandan tümleşik bir medya olanağını da gündeme getirdiler. Yöndeşmenin medyayı fırsat ve tehditlerle sarstığı günümüzde benzer ürün/hizmetler yöndeşme sonucu bir araya gelerek yayıncılık, enformasyon ve telekomünikasyon sektörü elektronik iletişim adı altında toplanmaktadır. İletişim araçlarındaki yakınsama için medya konsantrasyonu ifadesini kullanan Jenkins, Medya yakınsaması teknolojik bir değişimden daha fazla şey ifade eder. Yakınsama, var olan mevcut teknolojiler endüstriler pazarlar türler ve izleyiciler arasındaki iletişimi başkalaştırır. Yakınsama medya endüstrilerinin işleme mantığını ve medya tüketicilerinin haberi ve eğlenceyi işleme mantığını başkalaştırır. Yakınsama bir sürece işaret eder, bir varış noktasına değil. Aslında medya yakınsaması bizim medyayı tüketme şeklimizi etkiliyor. Bir genç ödevini yaparken 4-5 pencere açıp arkadaşlarıyla sohbet edebiliyor, maile cevap verebiliyor, bu görevler arasında çok hızlı bir geçiş var. Yakınsama hem medyanın üretiminde hem de tüketiminde değişmenin şeklidir [18]. Sonuç olarak; Yakınsama süreci varolan iletişim pratiklerinden, medya endüstrisindeki örgütlenmeye kadar geniş bir alanda önemli kırılma ve yeni yön arayışlarına neden olmuştur [19]. 4. Radyo Yayıncılığının Yakınsaması Radyo ilk çıktığı yıllardan itibaren, sosyolojik hayatı etkilemiş ve toplumsal fikirlerin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Radyo, kendinden önceki ve sonraki kitle iletişim araçlarının yapısını da değişikliğe uğratmıştır. Birçok iletişim aracının desteklediği radyoyu farklı noktalardan dinleyebilmek mümkündür. Transistörün icadıyla boyutları küçülmeye başlayan radyo, günümüzde internet teknolojisiyle birlikte etki alanını sınırsızlaştırmaya başlamıştır [20]. 2000 lerde iletişim araçları ve internet teknolojisinin yöndeşmesiyle günümüz yayıncılığının tamamen dijital ortamlarda gerçekleştirilmesi ve dijitalleşmenin giderek artması ile dijital toplum dijital kültüre doğru kaymıştır. Özellikle bilgisayar ve elektronik sistemde gerçek dünya bilgisinin sayısallaştırma yöntemiyle bir takım teknik alt yapı gerektiren sistemlerin kurulumundan sonra, 1990 lardan itibaren internetin yaygınlaşmasıyla her türlü veri girişinin hızla arttığı, dijitalleşme denilen bir sürece girilmiştir. 1980 lerde ilk adımlarını gördüğümüz; ancak 1990 lı yıllardan itibaren yoğun bir şekilde uydu iletişiminde, kayıt teknolojisinde, yeni nesil televizyon sistemlerinde, kablolu televizyonda, radyo-televizyon yayınlarında ve internette devam eden kendi endüstrisini, kültürünü yaratan bu süreç sadece iletişim ortamlarını değil iletişimin kendisini; hatta kullanıcılarını da dönüşüme uğratmıştır [21]. 1980 li yıllarda geliştirilen ve radyo yayınları üzerinden yapılan dijital data iletimi, radyo-bilgisayar birlikteliğine ve yeni kullanım şekillerine olanak tanımaktadır. Günümüzde medya ve teknoloji iç içe geçmiş, anında geri bildirim olanaklarıyla, mekânzaman sınırsızlığıyla, bireylerin kontrolü ele aldığı ve ulaşılmazlığın ortadan kalktığı bir dönüşüm yaşanmıştır. Teknolojiyle birlikte yeni imkânlarla tanışan radyo, kendisiyle birlikte dinleyicisini ve radyo dinleme biçimlerini de değiştirmiştir. Radyonun ilk dönemlerinde dinleyiciler kendilerine sunulanı dinliyordu, fakat durum artık eskisi gibi değil. Pasif dinleyiciden aktif dinleyici konumuna geçen dinleyici kitlesi hem tüketici hem üretici kimliğiyle radyo dinleme etkinliğini kendisi yaratmaktadır. Radyo ilk dönemlerinde propaganda amaçlı kullanıldığında topluma seslenirken günümüzde bireye hitap ediyor ve tamamen bireyin isteklerine yönelik şekilleniyor. Radyo artık geleneksel anlamda radyo olmaktan çıkmış, programların ne olacağını radyo programcılarının değil, dinleyicilerin belirlediği bir araç haline gelmiştir [22]. Teknoloji ile birlikte radyo biraz sarsıntı geçirmiş olsa da yine teknoloji sayesinde dönüşerek varlığını sürdürmektedir. 1950 li yıllarda pilli taşınabilir radyo ve otomobil radyosunun ortaya çıkmasıyla dinleme alışkanlığı değişirken, günümüzde ise radyolar artık 168
İnet-Tr 15, XX. Türkiye'de İnternet Konferansı 1-3 Aralık 2015, İstanbul Üniversitesi bilgisayar, telefon, tablet gibi çeşitli teknolojik araçlarla dinlenebilmektedir. Burada değişimin boyutları göz ardı edilemeyecek kadar büyüktür. Bugün tüm dünyada pek çok radyo yayını internet yolu ile verilmektedir. Ülkemizde ise %98 oranında özel radyo kanalı internet aracılığı ile yayınlarını tüm dünyaya duyurmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu ndan alınan bilgiye göre Türkiye de internet üzerinden yayın yapan 264 radyo istasyonu bulunmaktadır. RTÜK tarafından 3-15 Aralık 2009 tarihinde yapılan araştırmaya göre; radyoyu geleneksel radyo alıcılarından dinleyenlerin oranı 2007 yılında yüzde 88 iken 2009 da bu oran yüzde 64 e geriledi. Dinleyicilerin yüzde 18,4 ü mobil telefon, yüzde 15 i internet, yüzde 14,5 i uydu, yüzde 12,9 u ise MP3 çalar ve ev sinema sistemleri gibi yeni teknolojik vasıtalar aracılığıyla radyo dinliyor. Yine Türkiye İstatistik Kurumu nun (TÜİK), 2014 yılında açıkladığı istatistiklere göre; faal olan radyo ve televizyon kurumu sayısı bin 190 olmuştur. Bunların yüzde 77,7'si karasal ortamda, yüzde 22,3'ü ise sadece uydu, kablolu veya internet üzerinden yayın yapan kurumlardır. Karasal ortamda yayın yapan kurumların yüzde 79,3'ü radyo yayıncılığı, yüzde 11,7'si televizyon yayıncılığı, yüzde 9'u radyo ve televizyon yayıncılığı gerçekleştirdi. Söz konusu kurumların yüzde 86,8'i yerel, yüzde 8,5'i bölgesel, yüzde 4,6'sı ulusal yayın yaptı. Karasal ortamda yayın yapan kurumların 2014 yılı yayın süresi 8 milyon 184 bin 370 saat olarak hesaplanırken, toplam yayın saatinin yüzde 74,5'ini radyo yayıncılığı, yüzde 15,4'ünü radyo ve televizyon yayıncılığı, yüzde 10,1'ini televizyon yayıncılığı oluşturdu. Toplam yayın süresinin yüzde 97,4'ünde yerli yapım programlar yayınlandı. Yerli yapım programların toplam yayınlanma süresinin yüzde 75,3'ü radyoda, yüzde 9,9'u televizyonda gerçekleşti. Yabancı yapım programlarda ise yüzde 42,9'u radyoda, yüzde 19,1'i televizyonda oldu. Müzik yayınları toplam yayın saatinin yüzde 58'ini oluşturdu. Müzik yayınlarının yüzde 85,3'ü radyoda yapıldı [23]. Çalışmanın araştırma bölümünde dinleyicilerin dijital çağda radyo dinleme alışkanlığını ölçmek amaçlı internet üzerinden yapılan çevrimiçi ankette katılımcılara 19 soru yöneltilmiş ve 103 kişi bu soruları cevaplandırmıştır. 103 kişi üzerinden yapılan anket sonuçlarına göre; ankete katılanların yaş ortalaması 26-35 yaş aralığında olup, çoğunluğu kadın katılımcıdan oluşmaktadır. Katılımcıların eğitim durumu Lisansüstü ve lisans ağırlıklıdır. Meslek ve gelir dağılımları eğitim oranlarına paralel durumdadır. Ankete katılan 103 kişiden 84 kişi günlük hayatlarında radyo dinlediğini ancak 2 saatten az dinlediğini belirtmiştir. Ankete katılanların yarısından fazlası radyoyu; araçta araç radyosundan dinlediğini, ikinci sırada ise cep telefonundan dinlediğini ifade etmiştir. Katılımcıların cep telefonlarına yükledikleri radyo uygulaması en çok RADYO uygulamasıdır. Bilgisayarlarda yüklü olan radyo platformu ise en çok Karnaval Radyo dur. Radyoyu cep telefonlarında FM bandından dinleyenler ve dinlemeyenler çok yakın değerlerdedir. Hayır cevabını veren 55 kişi Evet cevabını veren 48 kişidir. Bu oranlar; ankete katılanların verdikleri cevaplara göre geleneksel radyonun hala dinlenir olduğu; fakat radyonun cep telefonundan herhangi bir radyo uygulaması indirilerek de dinlendiğini göstermektedir. Ankete katılanlar kendilerini büyük oranda Araç kullanırken sürekli radyo dinleyen biriyim şeklinde tanımlamıştır. 41 kişinin bu cevabı vermesiyle radyo dinleme aracının araç radyosu olduğu ortaya çıkmıştır. Size göre yeni iletişim teknolojileri radyo dinleme alışkanlığınızı nasıl etkiledi? sorusuna verilen üç cevap da aynı orandadır. Daha çok radyo dinliyorum, Eski radyoların tadını bulamıyorum, Radyo dinlemek yerine kendi müzik listemi oluşturup sevdiğim şarkıları dinliyorum cevapları % 24,3 oranıyla eşittir. Bu sonuç; yeni iletişim teknolojilerinin gelişimi ile radyonun dinlenirliğinin arttığını, radyo dinlemek yerine kişilerin sadece kendi istedikleri şarkıları dinlemek için müzik listesi oluşturabildikleri platformları tercih ettiğini ve son olarak hala geleneksel radyoları kullananların olduğunu göstermektedir. Çıkan sonuçlar neticesinde günümüzde hem yeni iletişim teknolojilerinin kullanıldığını hem de geleneksel radyolardan vazgeçilmediğini görmekteyiz. Yine bu soruya paralel olan Sizce yeni iletişim teknolojileri radyo ile dinleyici arasındaki ilişkiyi olumlu yönde etkilemiş midir? sorusuna katılımcılar olumlu cevap vermiştir. Dolayısıyla dinleyiciler radyonun yeni iletişim teknolojileri ile etkileşimini olumlu karşılamaktadır. Yeni iletişim teknolojilerinin radyo ile dinleyici arasındaki ilişkinin olumlu yönde değişmesini etkileyen faktörler aşağıdakilerden hangileridir? Sorusuna ağırlıklı olarak; İstenilen anda istenilen ortamda istenilen radyo kanalının dinlenebilmesi, Bilgisayardan radyo dinlerken aynı anda internet üzerinden diğer işlerin yürütülebilmesi ve Tematik yayıncılığın olanaklarından istenen müzik türüne göre radyo kanalı tercih edilebilmesi (Örn; caz, klasik, arabesk, haber türünde tek tip yayın yapan kanallar) olmuştur. Radyo dinlemek yerine şarkı listesi oluşturup müzik dinlemenin tercih edilip edilmediğini sorduğumuzda ise cevap verenlerin yüzdelik oranları birbirine çok yakın çıkmıştır. Hayır ve Evet cevaplarının oranlarının yakın olması demek dinleyicilerin radyodan vazgeçmedikleri gibi şarkı listesi oluşturma platformları aracılığıyla da müzik dinlediklerini göstermektedir. Katılımcıların müzik listesi oluşturma platformlarından en çok kullandıkları site ise Fizy dir. Son olarak radyo yayıncılığının günümüzde hala popüler olduğu ankete katılanların radyoyu FM bandından dinlemekten hoşnut olduklarını ifade etmesiyle kanıtlanmıştır. Ancak dinleyicilerin yeni iletişim teknolojilerine kayıtsız kalmadığı da gerçektir. 5. Sonuç Yeni iletişim teknolojilerinin hızlı bir şekilde gelişimi ile birlikte geleneksel medya da kendini bir dönüşümün içinde bulmuştur. Bu dönüşümden en çok etkilenen kitle iletişim araçlarından biri de radyo
Radyo Yayıncılığında Yakınsama ve Dinleyicinin Dönüşümü olmuştur. Radyo, geleneksel yayıncılığın yanı sıra, teknolojik yenilikleri de hayata geçirerek çevrimiçi ve mobil ortamlarda yayınlarını sürdürmektedir. Bilişim ve enformasyon teknolojilerinde yaşanan gelişmelerle birlikte geleneksel olarak ifade edilen gazete, radyo ve televizyon dönüşmüş, her bir mecra telekomünikasyon ve bilgisayar sistemleriyle bütünleşmiştir. İnternet teknolojisi sayesinde televizyon, radyo, gazete gibi mecraların hepsi iç içe geçmeye başlamış, bu değişimden etkilenen radyo, dinleyicilerin müzik dinleme eğilimlerini dönüştürmüştür. Kitle iletişim araçları içinde çok etkin bir role sahip olan radyo teknoloji ile birlikte değişime uğramış ve radyo dinleyicisi de bu değişimden etkilenmiştir. Günümüzde bireyler, sadece dinleyici değil katılımcı dinleyici ve mobil dinleyici konumuna dönüşmüştür. 6. Kaynaklar [1] İrfan Erdoğan, Teknoloji ile Aracılanmış Sistem Satışı: Kitle İletişimi http://www.irfanerdogan.com/uydurular/23tekno.htm. [2] N. Emel Dilmen ve Sertaç Öğüt, Yeni İletişim Ortamları ve Etkileşime İletişimsel Bilişim Yaklaşımı http://behlulcaliskan.com/wpcontent/uploads/2010/05 /yeni_iletisim_ortamlari_ve_etkilesime_bilisim_yakla simi.pdf. [3] Zeliha Hepkon, Yeni İletişim Teknolojileri Tartışmalarının Yeni Olmayan Boyutu: Teknolojik Determinizm, İletişim ve Teknoloji Olanaklar, Uygulamalar, Sınırlar, Zeliha Hepkon (drl), İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2011, s.124. [4] Nilüfer Timisi, Yeni İletişim Teknolojileri ve Demokrasi, 1. Basım, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2003, s.139. [5] Vahit İlhan, Teknolojide İnsani boyut: Yeni İletişim Teknolojilerinin Gündelik Hayattaki Yeri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, SBE, 2005), s.30. [6] N. Emel Dilmen ve Sertaç Öğüt, Yeni İletişim Ortamları ve Etkileşime İletişimsel Bilişim Yaklaşımı http://behlulcaliskan.com/wpcontent/uploads/2015/05 /yeni_iletisim_ortamlari_ve_etkilesime_bilisim_yakla simi.pdf [7] Mutlu Binark, Yeni Medya Çalışmaları, Yeni Medya Çalışmaları. Mutlu Binark (drl), Ankara: Dipnot Yayınları, 2007, s.5. [8] Dizard, W. Old Media New Media: Mass Communication in the Information Age, Longman, New York, 1994, s. 169. [9] Fidler, R. Mediamorphosis and Understanding New Media Pine Forge Press, Thousand Oaks, CA, 1997, s. 243. [10] Törenli, N., Yeni Medya, Yeni İletişim Ortamı, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2005, s. 94-96. [11] Ian Miles, Cyberspace as a Product Space, Interactive learning about interactive media, Futures, Vol:29, No:9, 1997, s. 775 den aktaran: Ahmet Orkan ve Cem Sütçü, Nonlinearity And Interactivity In Communication and New Media Approach, 3rd International Symposium of Interactive Media Design, İstanbul: Yeditepe University, January 5-7, 2005. [12] Özel, S. Yakınsama: Yeni Medyanın İtici Gücü. Akademia, 2 (2), 2011, s. 54-66. [13] Veltman, K. Understanding New Media. Alberta: University of Calgary Press, 2006, s. 25. [14] Varnalı, K. Dijital Tutulma (2. ed.). İstanbul: MediaCat Yayınları. 2013, s. 219. [15] Jenkins, H., Convergence Culture Where Old And New Media Collide. New York: New York University Press. 2008, s. 10-11. [16] Chan-Olmsted, S. M., Mergers, Acquisitions, and Convergence: The Strategic Alliances of Broaadcasting, Cable Television, and Telephone Services. The Journal of Media Economics, 1998, 33-46. [17] Giddens, A., Sosyoloji, İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2008, s. 631-632. [18] Jenkins, H., Convergence Culture Where Old And New Media Collide. New York: New York University Press. 2008, s. 18. [19] Taş, O., Yöndeşme ve Medya Endüstrisi: İletişim Alanında Yöndeşme Eğilimleri. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo, Televizyon ve Sinema Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2004, s.4. [20] Bay, N., Radyo ve Televizyon Yayıncılığı, Nüve Kültür Merkezi Yayınları, İstanbul, 2007, s. 30. [21] Çetin M., Özgiden H., Dijital Kültür Sürecinde Dijital Yerliler ve Dijital Göçmenlerin Twitter Kullanım Davranışları Üzerine Bir Araştırma, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, Cilt:2 Sayı:1, Mart 2013, s.173. [22] Tufan F., Radyo Dinleme Ölçümleri ve Program Planlamasındaki Rolü, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo Televizyon Sinema Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2009, s. 89. [23]http://m.milletvekiller.com/radyo-ve-televizyonkurum-istatistikleri-aciklandi/6998/ 170