Engellilik Modelleri ve Ölçüleri Sophie Mitra Fordham Üniversitesi mitra@fordham.edu Konferans: Engellilik ölçümünün ve engellilerin fiziksel erişiminin iyileştirilmesi: Uluslararası deneyimlerden çıkarılan dersler, 10 Şubat 2012 1
Bölüm 1. Engelliliği Tanımlamak için Kullanılan Modeller - Tıbbi Model - Sosyal Model - Nagi Modeli - ICF (Uluslararası İşlevsellik, Engellilik ve Sağlık Sınıflandırması) 2
Tıbbi (ya da Biotıbbi) Model Tıbbi model, engelliliği bir hastalık, bir yaralanma ya da diğer sağlık sorunlarının doğrudan neden olduğu bireye ait bir sorun olarak görür. Tıbbi model, sorunu kişiye atfeder. Bu modelde kişi, hasta rolündedir (Parsons, 1975). Bu model son derece normatiftir. Bu modelin politik düzeyde temel hedefi, sağlık hizmeti ve rehabilitasyon hizmetleri sağlamaktır. 3
Sosyal Model Engellilik bireyin değil, sosyal çevrenin yarattığı bir sorundur ve sosyal değişim gerektirir. Bu modelin bir çok versiyonu vardır. Aşağıda, iki versiyon kısaca incelenecek. İngiltere sosyal modeli: Bu modelin merkezinde toplumsal baskı vardır (Oliver, 1990). 4
Sosyal Model (Devam) Baskı altındaki azınlık modeli. Engelli kişiler, çevredeki bariyerler nedeniyle ayrımcılık ve tecrit ile karşı karşıya kalırlar. Bu nedenle bu deneyimler, baskı altındaki bir azınlık grubunun deneyimlerine benzer olarak algılanır. Engelli kişilerin karşı karşıya kaldığı sosyal eşitsizliklerin, diğer azınlıkların karşılaştıklarına benzer olduğu kabul edilir (Hahn, 2002, s. 171). 5
Nagi Modeli Nagi modeli, engellilik ekonomisi alanında yaygın olarak kullanılır. İşlevsel sınırlamaları, yeti yitimlerinin bireyin görevlerini ve normal günlük faaliyetlerini yerine getirme yetisine getirdiği kısıtlamalar olarak tanımlar. Engellilik, sosyal bir kurgudur. Örneğin, zeka geriliği olan 12 yaşındaki bir kız çocuğu okula gitmez, ebeveynleri ile evde kalarak küçük ev işlerine yardım eder. 6
ICF modeli Sağlık durumu Vücut İşlevleri ve Yapıları Faaliyetler Katılım Çevresel etkenler Kişisel Etkenler 7
İş Görebilirlik Yaklaşımına göre Engellilik Engellilik, iş görebilirlik ya da işlevsellik yoksunluğu yönünden de tanımlanmıştır (Burchardt 2004; Mitra 2006; Morris 2009; Terzi 2005; Welch 2007). Engellilik, bir birey, bir yeti yitimi ya da sağlık sorununun sonucu olarak pratik olanaklardan ya da işlevsellikten yoksun kaldığında ortaya çıkar. 8
İş Görebilirlik Yaklaşımı bütünsel bir yaklaşımdır Engelliliğe yol açabilecek çeşitli etkenlere açıklama getirir. Özellikle, İş Görebilirlik Yaklaşımı engelliliğin nedeninin yoksulluk olabileceğini kabul eder. 9
Bölüm 2. Engellilik Ölçüleri Engelliliğin ölçülmesi zordur. Engellilikte altın standart ölçüsü yoktur. Engellilik ölçüleri, araştırma ve politika hedeflerine göre farklılık gösterir. 10
Engellilik Ölçüleri (Devam) Aşağıdaki hususlarda sorular içeren hane halkı anketi ya da sayım verilerini kullanan engellilik ölçülerine odaklanılacak: Yeti yitimleri İşlevsel sınırlamalar Faaliyet sınırlamaları Yukarıdakilerin bir kombinasyonu 11
Yeti Yitimi Ölçüleri Engelliliğin yeti yitimi ölçüleri, bireye özgü yeti yitiminin türüne odaklanır. Örneğin bireyin durumuna göre körlük, sağırlık, zeka geriliği, konuşma güçlüğü, kekemelik, tam ya da kısmi paraliz vs hakkında kişiye özel sorular sorulabilir. 12
İşlevsel Sınırlama Ölçüleri İşlevsel sınırlamalar görme, yürüme, konuşma, işitme, merdiven çıkma, ağırlık kaldırma ve taşıma gibi belirli bedensel işlevlerde yaşanan güçlüklere atıfta bulunur. Yukarıda sözü edilen iki engellilik ölçüsü, yani yeti yitimi ve işlevsel sınırlama ölçüleri, engelliliği tıbbi modele göre ölçer ve ICF'ye göre beden işlevlerindeki ve yapılarındaki sorunları tespit eder. 13
Faaliyet Sınırlamaları Ölçüleri Faaliyet sınırlamaları, banyo yapma ve giyinme gibi günlük yaşam faaliyetlerindeki (ADL) sınırlamalardır. Faaliyet sınırlamaları, ev dışına çıkma, çalışma yaşındaki kişiler için iş ya da ev işleri; çocuklar için okul ya da oyun gibi önemli yaşam faaliyetlerindeki katılım sınırlamalarını da içerebilir. Bu ölçü, sosyal modele göre engelliliği, ayrıca ICF'ye göre faaliyet sınırlamalarını ve katılım kısıtlamasını tespit etmek için ele alınabilir. 14
Farklı ölçüler çok farklı yaygınlık tahminlerine yol açar Şili, hem yeti yitimi hem de faaliyet sınırlaması tahminlerinin verildiği ilginç bir örnektir. % 2,2 düzeyindeki yeti yitimi yaygınlık oranı, % 21,7 düzeyindeki faaliyet sınırlaması oranından neredeyse on kat azdır (IDRM 2004). Güney Afrika'da tahminler, Ekim 1999 Hanehalkı Anketinde elde edilen düşük %3,7 düzeyi ile, kronik hastalıkların engellilik olarak kabul edildiği Ulusal Sağlık ve Nüfus Anketinde elde edilen yüksek %12,8 oranı arasında değişmektedir (Emmett (2006)). CASE (1999), engelliliğin yaygınlığını ölçmek ve engelli kişilerin refahını değerlendirmek için özel olarak tasarlanmış yegane çalışmadır. Bu çalışmada, 1997 yılında, engelliliğin yaygınlığı %5,9 çıkmıştır. 15
Engellilikle ilgili soru örnekleri: Hindistan NSS 58. 2001: Kişi, "bir faaliyeti, insan için normal sayılan şekilde ya da aralıkta yapma konusunda kısıtlamaları ya da yeti eksiklikleri olması" durumunda engelli sayılır. Güney Afrika GHS 2010 Kişi, altı ay ya da daha uzun süreli fiziksel ya da zihinsel bir durum nedeniyle evdeki, işteki ya da okuldaki günlük faaliyetlerinde sınırlanmış mıdır? 16
Engellilikle ilgili soru örnekleri (devam): Hindistan Nüfus Sayımı 2001: Kişi fiziksel/zihinsel olarak engelliyse, aşağıdaki listeden, görme, konuşma, işitme, hareket etme ve zihinsel engel için verilen kodlardan birini girin. 17
Washington Grubu Kısa Engellilik Ölçüsü Giriş: Aşağıdaki sorular, bir sağlık sorunu nedeniyle belirli faaliyetleri yaparken yaşayabileceğiniz güçlükler hakkındadır. Görme 1. Gözlük taksanız bile görme güçlüğü çekiyor musunuz? İşitme 2. İşitme cihazı kullansanız bile işitme güçlüğü çekiyor musunuz? Hareket 3. Yürüme ya da merdiven çıkma güçlüğü çekiyor musunuz? Hatırlama 4. Hatırlama ya da konsatre olma güçlüğü çekiyor musunuz? Özbakım 5. Tamamen yıkanma ve giyinme gibi özbakım işlerinde güçlük çekiyor musunuz? İletişim 6. Ana dilinizi kullanarak iletişim kurmakta, örneğin anlamakta ya da anlaşılmakta güçlük çekiyor musunuz? 18
Engelli kişilerin tanımlanması: Engellilik puanı ve sona erme örn. Dünya Sağlık Örgütü-Dünya Bankası (2011) Puan hesaplamadaki zorluklar Sona ermenin belirlenmesindeki zorluklar 19
Verili bir ölçüye göre engelli kişilerin tanımlanması (devam): Kişinin kendi beyanıyla ağır engellilik düzeyi: örneğin, ciddi ya da aşırı sınırlama bildiren kişiler, engelli olarak tanımlanır (Mitra, Posarac ve Vick 2011; Loeb, Eide ve Mont 2008) Not: Orta ve ılımlı sınırlama beyanları, ciddi/aşırı sınırlama beyanları kadar güvenilir değildir (Lafortune vd. 2007; Miller vd. 2010). 20
Temel kaynaklar IDRM (2004), Regional Report of the Americas, International Disability Rights Monitor, International Disability Network, Chicago. Lafortune G., G. Balestat ve Engellilik Çalışması Uzmanlık Grubu Üyeleri (2007) Trends in Severe Disability among Elderly People: Assessing the Evidence in 12 OECD Countries and the Future Implications. OECD Health Working Paper 26. Loeb M E, Eide A H, Mont D (2008) Approaching disability prevalence: the case of Zambia. European Journal of Disability Research. 2, 32-43. Miller, K., D. Mont, A. Maitland, B. Altman ve J. Madans. (2010). Results of a Cross-national Structured Cognitive Interviewing Protocol to Test Measures of Disability. Quality and Quantity 45(4): 801-815, DOI: 10.1007/s11135-010- 9370-4. Mitra, S. (2006) The Capability Approach and Disability, Journal of Disability Policy Studies, 16, Sayı 4, s. 236-247. Mitra, S., Posarac, A. ve Vick, B.. Disability and Poverty in Developing Countries: a Snapshot from the World Health Survey (uzun versiyonu:world Bank Social Protection Working Paper series 1109). WHO ve World Bank (2011). World Report on Disability. Cenova: World Health Organization ve World Bank. 21
Teşekkür ederim! mitra@fordham.edu www.fordham.edu/economics/mitra/ 22