T.C. GÜMRÜK VE TĠCARET BAKANLIĞI KOOPERATİFÇİLİK VE 2012 ULUSLARARASI KOOPERATİFLER YILI 30/01/2012 ANKARA EKONOMĠK ANALĠZ VE DEĞERLENDĠRME DAĠRESĠ YAYIN NO: 96
İçindekiler 1. KOOPERATİFÇİLİK NEDİR?... 1 2. DÜNYADAN BAŞARILI KOOPERATİFÇİLİK ÖRNEKLERİ... 4 3. TÜRKİYE DE KOOPERATİFÇİLİK... 11 3.1. Genel Bilgiler... 11 3.2. Türkiye de Kooperatif Türleri... 15 4. GELİŞMİŞ ÜLKE ÖRNEKLERİNE KIYASLA ÜLKEMİZ KOOPERATİFÇİLİĞİNİN SORUNLARI 19 5. BAKANLIĞIMIZIN KOOPERATİFÇİLİĞE İLİŞKİN GÖREVLERİ VE ÜLKEMİZDE KOOPERATİFÇİLİĞİN SORUNLARINININ ÇÖZÜMÜ İÇİN YÜRÜTTÜĞÜ FAALİYETLER... 22 5.1. Bakanlığımızın Kooperatifçiliğe İlişkin Görevleri... 22 5.2. Ülkemizde Kooperatifçiliğin Sorunlarının Çözümü İçin Bakanlığımızca Yürütülen Faaliyetler... 23 5.2.1. Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi... 23 5.2.2. Kooperatif Bilgi ve Denetim Sistemi Projesi... 25 5.2.3. Kooperatifleri Destekleme (KOOP-DES) Programı... 25 6. 2012 ULUSLARARASI KOOPERATİFLER YILI VE BAKANLIĞIMIZCA YAPILACAK ÇALIŞMALAR... 26 6.1. 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı... 26 6.2. Bakanlığımızca Yıl Kapsamında Yürütülecek Çalışmalar... 28
YÖNETİCİ ÖZETİ Kooperatifçilik geniş anlamda ekonomik işbirliği şekli olup, ortak amaçlara ulaşmak isteyen kişiler tarafından oluşturulan bir örgütlenme modelidir. Kooperatiflerin temsil örgütü Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), kooperatifleri aşağıdaki gibi tanımlamaktadır: Ortak ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını ve isteklerini karşılamak amacıyla gönüllü olarak bir araya gelmiş kişilerin oluşturdukları özerk yapılarıyla ortak olarak sahiplendikleri ve demokratik şekilde yönettikleri işletmelerdir. Günümüzde kooperatifler, yalnızca zayıf kesimlerin dayanışma kuruluşu olmaktan çıkmış, ekonomik ve ticari hayatta kendine has artıları bulunan başarılı girişim örnekleri haline gelmişlerdir. Dünyada kooperatifler, çok küçük işletmelerden milyar dolarlık satışlar yapan ve Küresel oyuncu konumundaki büyük işletmelere kadar oldukça geniş bir yelpazede bulunmaktadırlar. Birleşmiş Milletler in tahminine göre dünya genelinde 750.000 den fazla kooperatif faaliyet göstermektedir. Bu kooperatiflerde yaklaşık 100 milyon kişi çalışmaktadır ve bu sayı çok uluslu şirketlerin sağladığı istihdamdan %20 daha fazladır. Ayrıca yaklaşık 1 milyar kişi bu kooperatiflere ortaktır. Avrupa Birliği içerisinde ise yaklaşık 163 milyon kooperatif ortağı ile 250.000 civarında kooperatif bulunmakta ve bu kooperatifler 5,4 milyon kişiye iş imkanı sağlamaktadırlar. Uluslar arası Kooperatifler Birliği (ICA) tarafından hazırlanan ve kooperatiflerin bildirdikleri 2008 yılı gelirleri (revenue) esas alınarak oluşturulan Global-300 2010 yılı Raporunda, Fransız kooperatif bankası Crédit Agricole Grup 103,5 Milyar Dolarlık geliriyle ile birinci sırayı almıştır. İkinci sırada 58,5 Milyar Dolarlık geliriyle yine Fransa dan bankacılık alanında faaliyet gösteren Groupe Caisse D Epargne kooperatifi yer alırken, bir önceki yılın birincisi olan Japon Tarımsal Kooperatifler Ulusal Federasyonu (Zen-Noh) 56,9 Milyar Dolarlık geliri ile üçüncü sırada yer almıştır. ICA 2010 Raporunda yer alan 300 kooperatifin, 2008 mali yılı sonu rakamlarıyla gelirleri, toplamda 1.6 trilyon dolar olup, bu rakamın ülkelerin GSYH büyüklüklerine göre değerlendirildiğinde, bu kooperatiflerin dünyanın en büyük
9. Ekonomisini oluşturabilecek bir ekonomik büyüklüğe sahip olduğu görülmektedir. Yine ülkeler bazında başka bir sınıflamaya göre, ICA Global 300 ü oluşturan kooperatiflerin, toplam ekonomik büyüklüğün %28 inin Fransız kooperatifleri, %16 sı ABD kooperatifleri ve %14 ünün Alman kooperatiflerine ait olduğu dikkat çekmektedir. Bu ülkelerin kooperatif işletmeleri tek başlarına birçok ülkenin GSYH rakamlarını geride bırakmışlardır. ICA Global 300 2010 Raporunda, kooperatiflerin ekonomik büyüklüklerinin sektörlere göre dağılımlarına bakıldığında ise toplam büyüklüğün % 28 ini tarımsal amaçlı kooperatifler, %26 sını Bankacılık/Kredi kooperatifleri, %21 ini tüketici ve %17 sini sigorta kooperatiflerinin oluşturduğu görülmektedir. Ülkemizde kooperatifçilik hizmetlerinden sorumlu üç ayrı bakanlık bulunmaktadır. Tarımsal amaçlı kooperatifler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının, yapı kooperatifleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığının, tarım dışı amaçla kurulan yapı kooperatifleri haricindeki kooperatifler ise Gümrük ve Ticaret Bakanlığının sorumluluğundadır. Halen bu üç Bakanlığın görev ve sorumluluk alanında faaliyet gösteren 26 ayrı türde 84.232 kooperatif bulunmakta olup, bu kooperatiflerin 8.109.225 ortağı vardır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığının hizmet alanında; tarım satış, kredi ve kefalet, motorlu taşıyıcılar, tüketim, küçük sanat, üretim ve pazarlama kooperatifleri başta olmak üzere 18 ayrı kooperatif türü bulunmaktadır. Bakanlığımız (Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü) tarafından genel hükümlere tabi kooperatifler ile Tarım Satış Kooperatif ve Birliklerinin kuruluş, işleyiş, inceleme ve eğitimlerine yönelik hizmetleri yürütmekte ve kooperatifçiliğin gelişmesi için gerekli tedbirleri alarak uygulama faaliyetlerinde bulunmaktadır. Ayrıca, örnek ana sözleşmeler hazırlamak, sektöre yol gösterici ve çalışmalarında yardımcı olacak nitelikte düzenleyici tasarruflarda bulunmak, yeni alanlarda kooperatif girişimlerin geliştirilmesine yönelik özendirici ve destekleyici çalışmalarda bulunmak Genel Müdürlüğün diğer görevleri arasındadır. Diğer ülke sistemleri ve uygulamaları ile karşılaştırıldığında, ülkemiz
kooperatifçiliğinden kendi potansiyeline göre beklenen performansın elde edilemediği bilinmektedir. Bu kapsamda, başarılı dünya örneklerine göre ülkemiz kooperatiflerinin yetersizliklerini aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür. - Eksik üst örgütlenme nedeniyle, kooperatiflere yönelik eğitim, finansman, denetim, danışmanlık, teknik ve yasal destek sunumu yetersizdir. - Ülkemizde kooperatiflerin, Milli Gelir, Yatırım, Üretim, İstihdam, Dış Ticaret rakamları içindeki payı ile sektör büyüklükleri yeterince bilinememektedir. - Ülkemizde kooperatifler sayısal açıdan bir gelişme gösterebilmiş, güçlü bir kooperatifçilik yapısı ve anlayışı yeterince oluşmamıştır. - Toplumun kooperatifleşme oranı düşüktür. - Ülkemizde daha çok konut yapımı ve tarım alanında yoğunlaşan kooperatifçilik, diğer ülke uygulamalarında olduğu gibi perakende, kredi-finans, sigortacılık, enerji üretimi, eğitim, sağlık gibi sektörlerde yer alamamıştır. Ülkemizde Kooperatifçiliğin Sorunlarının Çözümü İçin Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü Tarafından Yürütülen Faaliyetler Şu Şekildedir; Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi Kooperatif Bilgi ve Denetim Sistemi Projesi Kooperatifleri Destekleme (KOOP-DES) Programı Öte yandan Birleşmiş Milletler Genel Kurulu; kooperatiflerin sosyo-ekonomik kalkınmaya, özellikle yoksulluğun azaltılmasına, istihdam yaratılmasına ve sosyal bütünleşmeye olan katkılarını vurgulayarak 2012 yılını Uluslararası Kooperatifler Yılı olarak ilan etmiştir. Bu yılın ilanı Kooperatif İşletmeler Daha İyi Bir Dünya Kurar ana temasıyla, tüm dünyada kooperatiflerin kurulması ve gelişmesini teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca; bireylerin, toplulukların ve devletlerin Bin yıl Kalkınma Hedefleri gibi uluslararası kabul görmüş hedeflere ulaşmasına, kooperatif kuruluşlarının katkısının önemine vurgu yapmaktadır.
Uluslararası Kooperatifçilik Yılının Amaçları: Her düzeyde ve geniş halk kesimleri arasında kooperatifler hakkında farkındalık yaratılması Sürdürülebilir kalkınmaya ve yoksulluğun giderilmesine, kırsal ve kentsel alanlarda refahın artırılmasına katkıda bulunan sosyo-ekonomik kuruluşlar olarak kooperatiflerin desteklenmesi Devletlere, kooperatiflerin gelişmesini sağlayacak uygun yasal altyapının oluşturulmasında yardımcı olunması Bu kapsamda, Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü tarafından 27 Ocak 2011 tarihinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Bayındırlık ve İskân Bankalığı, Türkiye Milli Kooperatifler Birliği ve diğer ilgili kuruluşların katımları ile 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Hazırlık Çalışmaları Toplantısı düzenlenmiştir Söz konusu toplantıda, BM nin bahse konu Kararı ve bu yönde hazırladığı Kılavuz da dikkate alınarak, anılan yıl ile ilgili bir 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Kutlama Komitesi kurulması konusunda uzlaşı sağlanmış ve bu husus tutanağa bağlanmıştır Söz konusu Tutanağın 7. maddesinde yer alan Bu kararların, ilgili üç Bakanlık Makamı nın uygun görüşü ile yürürlüğe girmesine karar verilmiştir. hükmü çerçevesinde, Bakanlığımız ve Tarım ve Köyişleri Banklığı ile Bayındırlık ve İskân Bakanlığı nın Makamlarından Onay yazısı alınmıştır. Kutlama Komitesi; kooperatifçilikle ilgili Bakanlıkların, kooperatifçilik sektörünün, akademisyenlerin ve diğer kamu kurum kuruluşlarından teşkil eden bir yapıya sahip olup, Komitenin söz konusu yıl çerçevesinde yürüteceği faaliyetlerinde İş Birliği Yapılacak Kuruluşlar da geniş bir katılımla oluşturulmuştur. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü nün 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Kutlama Komitesi nin temas noktası olduğu hususu BM nin ilgili birimine ve BM Daimi Temsilciliğimize bildirilmiştir.
Ardından, anılan yıl kapsamında düzenlenecek etkinlik ve faaliyetlerin neler olacağı ve bunların nasıl yürütüleceğini gösteren 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Kutlama Komitesi Eylem Planı hazırlanmış ve Bakanlık Makamının Onayına bağlanmıştır Uluslararası Kooperatifler Yılı Türkiye Eylem Planının Özeti: Tanıtım toplantısı ile UKY açılacak, 2012 yılında yapılacak faaliyetlerin tanıtımı amacıyla internet sitesi kurulacak, Görsel ve yazılı medyada kooperatiflerle ilgili tanıtıcı yayınlar yapılacak, Milli piyango bileti ve hatıra pulu bastırılacak, hatıra ormanı kurulacak, Yıl boyunca ulusal ve uluslararası düzeyde konferanslar ve toplantılar düzenlenecek, Sektörel bazda kooperatif merkez birlikleri tarafından yapılacak faaliyetler koordine edilecek, Üniversitelerin kooperatiflerle ilgili araştırmaları, yüksek lisans ve doktora çalışmaları desteklenecek, Türkiye kooperatifçilik strateji belgesinin kamuoyuna tanıtımı yapılacak, Başarılı kooperatifler ve her sektörden yılın kooperatifçisi seçilecek, E-kooperatif bilgi sistemi hazırlanacak, Kooperatif ortakları genel kurullarda UKY hakkında bilgilendirilecek, 2012 yılı sonunda, UKY kutlamalarına ilişkin bir değerlendirme yapılacaktır.
1. KOOPERATİFÇİLİK NEDİR? Kooperatifçilik geniş anlamda ekonomik işbirliği şekli olup, ortak amaçlara ulaşmak isteyen kişiler tarafından oluşturulan bir örgütlenme modelidir. Bu çerçevede kooperatifler; mal ve hizmetlerin üretiminde ve sunumunda, ortaklarının pazarlık gücünü arttırmada, tasarrufların ekonomiye kazandırılmasında, sermaye birikimini sürekli kılarak ekonomik büyümeye katkıda bulunmada, rekabeti korumada ve piyasaların yapısını ve işlemesini düzenlemede önemli görevleri yerine getiren kuruluşlar olarak kabul edilmektedir. Ayrıca demokratik bir yapılanma olan kooperatifler, müşterek ekonomik ihtiyaçların işbirliği yolu ile karşılanması amacını taşıyan kuruluşlar olarak bütün dünya genelinde kabul görmüştür. Kooperatifleri en iyi anlatan tanım tek başlarına az ilerleme gösterecek veya hiçbir bir ilerleme gösteremeyecek kişilerin bir araya gelip bir pazar gücü oluşturmaları ve bu yolla fakirlikten ve zayıflıktan kurtulma yolunu bulmalarıdır. Kooperatiflerin temsil örgütü Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), kooperatifleri aşağıdaki gibi tanımlamaktadır: Ortak ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını ve isteklerini karşılamak amacıyla gönüllü olarak bir araya gelmiş kişilerin oluşturdukları özerk yapılarıyla ortak olarak sahiplendikleri ve demokratik şekilde yönettikleri işletmelerdir. Bu tanım ve ICA 7 kooperatif ilkesine işaret eder; Gönüllülük ve açık ortaklık, Demokratik olarak ortakların yönetimde söz sahibi olması, Ortakların mali katılımı, Özerklik ve bağımsızlık, Eğitim, öğretim ve bilgi akışı, Kooperatifler arasında işbirliği Toplum yararını gözetme. 1
Bu temel ilkelerin ilk dördünün uygulanmadığı durumlarda kooperatifler özelliklerini kaybederler. Bu dört ilke ortakların kooperatifin yaptığı işler hakkında söz sahibi olmasını, kooperatifi sahiplenmesini ve kooperatiften yararlanmasını garanti altına alır. Eğitim ilkesi ortakların daha etkin olmasını sağlarken diğer bir yandan da demokratik işleyişin ön koşulunu oluşturur. Diğer yandan kooperatifler arasındaki işbirliği diğer kooperatiflerin ekonomik olarak zayıf hale gelmesini engellemeyi hedefleyen bir iş stratejisidir. Son ilke olan toplum yararını gözetme ise bir kooperatif sorumluluğudur ve ICA nın desteklediği yoksulluğun engellenmesi ve çevrenin korunması gibi sorunların önemli bir parçasını oluşturur. Bu kapsamda kooperatifler; Toplum içinde üretim gücü zayıf küçük üreticilerle alım imkânları sınırlı tüketicileri ekonomik bakımdan güçlendirmek üzere karşılıklı yardım, Dayanışma ve eşitlik ilkelerine uygun bir model sunmak suretiyle -özellikle azgelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde- sermaye birikiminin sağlanması, Yeni istihdam alanları oluşturulması, Modern hayatın nimetlerinin ve ortalama refah standartlarının azgelişmiş bölgelere taşınması, üretimin arttırılması ve bu ürünlerin değerlendirilmesi, Tarımın ve küçük çaplı üretimlerin sanayiye entegrasyonu, Aracıların en aza indirilerek üretici ve tüketicilerin daha etkin korunması, Kişilere kendi kendilerini yönetme yeteneğinin kazandırılması, Toplumun sosyal ve ekonomik sorunlarına olan ilgilerinin arttırılarak katılımlarının sağlanması ve böylece her düzeyden toplum kesimlerinin yaşam kalitesinin artırılması yönünde önemli birer aracıdır. Bugün dünyamız dengesiz mali yaşam; giderek artan gıda güvenliği ihtiyacı; artan adaletsizlik ve çevre bozulmasıyla, hızlı iklim değişiklikleriyle karşı karşıyayken kooperatiflerin ortaya koyduğu ekonomik işletme modeli daha fazla dikkate alınmaya başlanmıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki kooperatif sektörü 2015 yılına kadar 2
başarılması istenen Yeni Yüzyılın Gelişme Hedeflerinin önemli bir parçası olarak kabul edilmektedir. Yaygın olarak özel ve yatırım bankalarının iflas etmesiyle başlayan mevcut küresel mali kriz kooperatif bankacılık sisteminin değerlerinin önemini bir kere daha ortaya koymuştur. Kredi birliği şeklinde örgütlenen kooperatif bankacılığı ortaklarının ihtiyaçlarını öncelik sırasında başa koyarak birçok büyük küresel mali kurumun iflas etmesine yol açan aşırı risk alma durumlarından kaçınmış ve ihtiyatlı davranmışlardır. Kooperatif bankaları çalışmaya devam edip müşterilerine kredi sağlayamaya devam ederken hem ortaklarının hem de mudilerinin güvenliğini sağlamışlardır. Müşteriler ve iş dünyası kredi darlığı yaşarken kooperatif bankaları daha da önemli bir yere gelmiştir. Dünya Kredi Birlikleri Konseyinin şemsiyesi altında mevcut ekonomik krize rağmen 96 ülkede 177 milyon insana hizmet vermeye devam eden 49.000 kredi birliği bulunmaktadır. Dünyanın en büyük tarımsal bankası olma özelliğini koruyan Rabobank gibi kooperatif bankaları kooperatif bankacılık modelinin önemini ortaya koymaktadırlar. Kooperatif işletmeleri gıda güvenliği konusunda büyük bir önem taşır. Dünya Bankasının tahminlerine göre gıda talebi 2030 yılında iki katına çıkarken dünya nüfusu iki milyar kişi daha artacaktır. Bu durumda Dünya Bankasının 2008 yılı Tarımsal Gelişme raporunda ifade edildiği gibi gelişmekte olan ülkelerin gıda üretimlerini acil olarak artırmaları gerekmektedir. Aynı rapora göre kırsal ekonomi ciddi bir boyutta ihmal edilmektedir. Tek çözüm çiftçilerin kolektif olarak tarımsal ve pazarlama kooperatifleri halinde örgütlenmeleri ve tarımsal ürünlerin üretim, işleme ve pazarlamasını kooperatifler yoluyla yapmalarıdır. Birçok gelişmekte olan ülkede çiftçi örgütleri giderek artmaktadır. Örneğin Hindistan da 100.000 süt ürünleri kooperatifi her gün 12 milyon ortaktan 16.5 milyon litre süt toplamaktadır ve Hindistan ın gıda ihtiyacının önemli bir kısmını karşılamaktadır. Buna rağmen çiftçi kooperatifleri mali ve teknik destek ihtiyacının tümünü karşılayacak kadar kapasiteye ulaşamamışlardır. Günümüzde kooperatifler, yalnızca zayıf kesimlerin dayanışma kuruluşu olmaktan çıkmış, ekonomik ve ticari hayatta kendine has artıları bulunan başarılı girişim örnekleri haline gelmişlerdir. Bu kapsamda kooperatifçiliğin ülkeden ülkeye, toplumdan topluma farklı başarı ve gelişme derecesine sahip olduğu görülmektedir. 3
2. DÜNYADAN BAŞARILI KOOPERATİFÇİLİK ÖRNEKLERİ Dünyada kooperatifler, çok küçük işletmelerden milyar dolarlık satışlar yapan ve Küresel oyuncu konumundaki büyük işletmelere kadar oldukça geniş bir yelpazede bulunmaktadırlar. Geleneksel olarak kooperatifler tarım alanında (alım ve satış), toptan ve perakende ticaret alanında, sağlık sektöründe, konut yapım sektöründe, bankacılık ve sigortacılık alanında yer almaktadırlar. Ancak, bilgi ve iletişim teknolojisi gibi sektörlerde, bakım hizmeti, turizm ve kültürel alanda da giderek artan biçimde yeni kooperatifler kurulmaktadır. Birleşmiş Milletler in tahminine göre dünya genelinde 750.000 den fazla kooperatif faaliyet göstermektedir. Bu kooperatiflerde yaklaşık 100 milyon kişi çalışmaktadır ve bu sayı çok uluslu şirketlerin sağladığı istihdamdan %20 daha fazladır. Ayrıca yaklaşık 1 milyar kişi bu kooperatiflere ortaktır 1. Kooperatifler ulusal ekonomiler için önemli birer ekonomik aktördür. İşsizliğin önlenmesinde ve sürdürülebilir istihdam politikalarında önemli bir yere sahiptir. Kooperatif ortaklıklarının nüfusa göre oranı ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Bu oran bazen her iki kişiden birinin kooperatif ortağı olduğu Finlandiya ve Singapur da olduğu kadar yüksektir. Kanada, Yeni Zelanda ve Norveç de bu oran üçte birken; ABD, Malezya ve Almanya da dörtte birdir. Hane halkı bazında baktığımızda Finlandiya da her iki hane halkından birinin Japonya da ise her üç hane halkından birinin kooperatif ortağı olduğunu görülmektedir. Kooperatiflerin GSMH nin içinde sahip oldukları paya yüzde açısından bakıldığında ise Kenya da bu oranın yüzde 45 ile en yüksek oran olduğu görülmektedir. 1 www.2012.coop 4
Tablo 1: Dünyadan Kooperatifçilik Örnekleri: Bazı Gelişmiş Ülkelere Göre Kooperatif, Ortak ve Sağlanan İstihdam Sayıları ÜLKE ORTAK SAYISI KOOPERATİF SAYISI İSTİHDAM (Milyon) AVRUPA BİRLİĞİ 163 250.000 5.4 milyon ALMANYA 18 54.000 800.000 İNGİLTERE - 4.370 195.000 FRANSA 23 21.000 1 milyon ABD 155 21.840 600.000 Kaynak: www.ica.coop Bunların dışında gelişmiş ülkelerde kooperatifçiliğe ilişkin veriler şu şekildedir; Avrupa Birliği içerisinde yaklaşık 163 milyon kooperatif ortağı ile 250.000 civarında kooperatif bulunmakta ve bu kooperatifler 5,4 milyon kişiye iş imkanı sağlamaktadırlar. Almanya da, her beş Alman vatandaşından birisi kooperatif ortağıdır. Yaklaşık 18 milyon ortak, Alman kooperatif sektörünün ulusal üst örgütü olan DGRV (Deutscher Genossenschafts- und Raiffeisenverband e.v - Alman Kooperatifleri Konfederasyonu) çatısı altında birleşmektedir. 2011 yılı verilerine göre yaklaşık 5.400 birim kooperatif, DGRV nin dört sektördeki (tarım, bankacılık, küçük ölçekli sanayi ürün ve hizmetleri, tüketim) kooperatif sistemini oluşturmaktadır Bu kooperatifler bünyesinde yaklaşık 800.000 kişiye istihdam sağlanmaktadır. Ayrıca, DGRV çatısı altında yer almamakla birlikte yaklaşık 2,8 milyon ortağı bulunan 1.855 civarında yapı kooperatifi konut sektöründe (inşaat, alım, satım, kiralama) faaliyet göstermektedir. 5
İngiltere de kurulu bulunan 4.370 kooperatif; bankacılık, sigortacılık, toptancılık, endüstriyel üretim, tarımsal üretim, gıda üretimi, pazarlama, konut, sağlık, eğlence, yaşlılara yönelik bakım, çocuk bakımı, eğitim ve öğretim, geri dönüşüm, yenilenebilir enerji, ulaştırma, basım-yayın, tasarımcılık ve baskı, film endüstrisi, sanat, zanaat, araştırma, iç danışmanlık, bilgi teknolojileri ve ticaret alanlarında faaliyet göstermektedir. 2007 yılı verilerine göre bu kooperatifler, 195 bin kişiyi istihdam etmekte ve yılda yaklaşık 27 milyar sterlin katma değer üretmektedirler. Bu rakam ülkenin GSYİH sının yaklaşık % 2,13 üne tekabül etmektedir. Kooperatiflerin sahip oldukları mali varlıklar toplamı ise 8,5 milyar sterlin dolayındadır. Fransa da 23 milyon insan bir ya da daha fazla kooperatifin ortağıdır. Bu sayı nüfusun %38 ine tekabül etmektedir. Tarımsal üreticilerin %75 i en azından bir kooperatife ortağıdır ve 3 kişiden biri bir kooperatif bankasına ortaktır. Fransa da kooperatiflerin cirosu yaklaşık 181 milyon Avro dur. Bireysel bankacılığın %60 ı kooperatifler aracılığıyla yürütülmektedir. Ayrıca tarımsal ve gıda üretiminin %40 ı ve perakende satışların %25 i de kooperatifler tarafından idare edilmektedir. Fransa da 21.000 kooperatif 1 milyon kişi istihdam etmektedir. Bu sayı aktif işgücü piyasasının %3,5 ini temsil etmektedir 2. ABD de kooperatifler; personel yönetimi ve toplu satın alma gibi işletmecilik hizmetleri, çocuk bakımı, kredi ve bireysel finansal hizmetler, ekipman, donanım ve tarım girdileri, elektrik, telefon, internet, uydu ve kablo tv hizmetleri, gıda ve market hizmetleri, defin ve anma töreni hizmetleri, sağlık, konut, sigorta, hukuki ve profesyonel hizmetler, tarımsal ve diğer ürünlerin pazarlanması gibi konularda faaliyet göstermektedir. Başlıca 9 sektördeki (tarım, kredi birlikleri, sigorta, tarım kredisi, elektrik üreticileri, tüketim, konut, iletişim, işçilik) kooperatiflerin, ekonomik sektördeki etkinliği oldukça fazladır. 2005 yılı itibariyle anılan sektörlerde faaliyet gösteren 21.840 kooperatifin 155 milyon ortağı bulunmakta ve 600.000 den fazla kişiyi istihdam etmektedirler. Bu kooperatiflerin yıllık ciroları 273 milyar $ ı aşmaktadır. ABD de en büyük sağlık hizmetlerinin çoğunluğunu tüketici kooperatifleri oluşturmaktadır. Pasifik in kuzeybatısında tek bir kooperatif 570.000 ortağına sağlık hizmeti sunarken Orta Batı daki başka bir kooperatifin 630.000 ortağı bulunmaktadır. 2 Top 100 des Entreprises Coopératives et panorama sectoriel, 2010 6
Brezilya da kooperatifler2009 yılında tarımın GSMH içinden aldığı payın %5.39 unu karşılamaktadır. Brezilya tarım kooperatiflerinin ihracatı 3.6 milyar Amerikan Dolarıdır 3. Japonya da 120 tüketici kooperatifi yaklaşık 3 milyon ortağa sağlık hizmeti vermekte ve koruyucu sağlık konularında tartışma grupları oluşturmaktadır. Japonya daki çiftçilerin %91 inin katılımı ile oluşan tarımsal kooperatiflerin çıktısı 90 milyar Amerikan Dolarıdır. 2007 de tüketim kooperatifleri cirolarının 34.08 milyar Amerikan Doları olduğunu raporlamıştır ve bu oran gıda pazarının %5,9 una denk gelmektedir 4. Kore de çiftçilerin %90 ı kooperatiflere ortaktır, bu sayı 2 milyon kişiyi geçmektedir. Tarım kooperatiflerinin çıktısı 11 milyar Amerikan Dolarıdır. Bunun dışında Kore deki balıkçılık kooperatifleri pazarın %71 ine sahiptir. Tablo 2: Kooperatiflerin Karşılaştığı Sorunlar Gelişmiş Ülkelerde Gelişmekte Olan Ülkelerde Türkiye de Hükümetler ve kamuoyu kooperatiflerin iş kapasiteleri hakkında bilgi sahibi değildir. Bu sorun karşılıklı menfaatlerin yanlış tanımlanmasına da yol açmaktadır. Örneğin Avrupa da Uluslararası Mevduat Standartları Kurulu ortakların kooperatiflerdeki paylarını sermaye veya ortaklık yerine borç olarak değerlendirmektedir. Bu durum da üyelerin kooperatif ortağı yerine alacaklı gibi görünmeleri anlamına gelir. Büyük pazar payına sahip kooperatiflerin tekel olarak Gerekli kredilere erişimde yaşanan sorunlar Teknik bilgi eksikliği ve yeni teknolojileri öğrenme konusundaki olanaksızlıklar. İş ve liderlik yeteneklerinin geliştirilememesi Yerel pazarların dışına çıkamamak ve ticaret yapma olanakları konusunda bilgi yetersizlikleri Hükümetlerin kooperatifler üzerlerinde oluşturduğu baskılar Ortakların kendi seçtikleri Kamu Hizmet Sunumu ve Kooperatifçiliğe Elverişli Bir Ortam Oluşturulması Konusunda Yaşanan Aksaklıklar Eğitim, Bilinçlendirme ve Ar-Ge Faaliyetlerinde Yetersizlikler Örgütlenme ve Kooperatifler Arası İşbirliği Sorunu Sermaye Yetersizliği ve Uygun Finansmana Erişim Sorunu Denetim ve İmaj Sorunu 3 Organisation of Brazilian Co-operatives: Report 2010 4 Co-op 2007 Facts & Figures, Japanese Consumers' Co-operative Union 7
görülmesi. Örneğin İsviçre de İsviçre Rekabet Komisyonu pazarın yüzde 50 sinden fazlasında payı olan iki tüketici kooperatifinin piyasadaki payı hakkında endişe duymaktadır. Aslında bu pazarın tüketicileri bu kooperatiflerin sahibi durumundadır. Şimdi bu iki kooperatif tekel yasasında bir değişiklik yapılması için çaba göstermektedir. yöneticiler hakkında güvensizlikleri Başarısız iç yönetim sorunları Çiftçi kooperatifleri küresel ekonomi gereklerine uygun ihracat ürünü kalitesinde üretim yapma konusunda yardıma ihtiyaç duyması. Kredi kooperatifleri, bankacılık işlemleri yapma ve risk yönetimi konularında kapasite artırımına ihtiyaç duymaktadır. Kadınların kooperatiflerde düşük oranda temsil edilmesi ve az kadın ortağın bulunması. Genç nüfusun kooperatiflere katılım oranlarının az olması ve gençler için uygun işlerin bulunması için kooperatiflerin yeterli düzeyde çalışmaması Kurumsal ve Profesyonel Yönetim Eksikliği Mevzuat ve Uygulamadan Kaynaklanan Sorunlar Kalkınmakta olan ülkelerde ICA, ILO ve BM gibi uluslararası örgütlerin çabalarıyla hükümetlerden bağımsız yeni kooperatiflerin oluşumu gerçekleşmiştir. ICA Kimlik Belgesi ve kooperatif ilkeleri, BM 2001 Yönergesi ve ILO nun kooperatiflerin desteklenmesi konusundaki 193 numaralı tavsiye kararı kooperatiflerin kurulmasında rehber olmanın yanı sıra hükümetlerin kooperatiflerin kuruluşlarındaki rollerine de kısıtlama getirmiştir. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) nün en üst karar alma organı olan Uluslararası Çalışma Konferansı nın 2002 yılında gerçekleştirilen 90. Toplantısı nda Kooperatiflerin Teşvik Edilmesi başlıklı 193 sayılı Tavsiye Kararı kabul edilmiştir. Kararda dengeli ve adaletli bir toplum için güçlü bir kamu sektörü ile özel sektörün yanı sıra kooperatiflerin ve diğer sosyal ve hükümet dışı kuruluşların içinde bulunduğu güçlü bir sektörün varlığının da gerekli olduğu belirtilerek kooperatiflerin önemi ve üçüncü sektör olma rolü vurgulanmıştır. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 2001 yılında A/RES/56/114 sayılı İlke Kararı aracılığıyla dünyadaki tüm hükümetlerden kooperatiflerin gelişmesi için destekleyici bir 8
ortamın oluşturulmasını resmen talep ederek bu amaçla hazırlanan bir rehberi kabul etmiştir. Rehber, kooperatiflerin desteklenmesi için gerekli yasal, adli ve idari hükümler, eğitim faaliyetleri ve kamu fonlarından faydalanma imkânlarını ele almaktadır. Öte yandan, günümüzde kooperatiflere karşı yapılan negatif ayrımcılığın adil rekabet kurallarını ve temel hakları ihlal anlamına geldiği ve bu nedenle piyasa koşullarını bozduğu yaygın kabul görmektedir. Avrupa Birliği ve Dünya Ticaret Örgütü gibi bölgesel ve evrensel ekonomik örgütler, devletleri uluslararası rekabet hukukuna uyma konusunda daha hassas olmaya davet etmektedir. Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), kooperatif işletmelerin önemini vurgulamak ve ülke ekonomilerine ve sosyal gelişmelerine yaptıkları katkıları göstermek amacıyla, kooperatiflerin iş hacimlerine göre değerlendirmesini içeren Global-300 başlıklı bir proje geliştirmiştir. Söz konusu projede kooperatiflerin ciroları esas alınarak, dünyanın en büyük 300 kooperatifi ile yine dünyanın gelişmekte olan 300 kooperatifine ilişkin veriler duyurulmaktadır. ICA nın yayımladığı son rapor olan ICA Global-300 2010 Raporunda yer alan listelerde toplam 25 ülkede ve çeşitli ekonomik sektörlerde faaliyet gösteren kooperatifler temsil edilmektedir. Kooperatiflerin bildirdikleri 2008 yılı gelirleri (revenue) esas alınarak oluşturulan 2010 yılı Raporunun Global-300 listesinde, Fransız kooperatif bankası Crédit Agricole Grup 103,5 Milyar Dolarlık geliriyle ile birinci sırayı almıştır. İkinci sırada 58,5 Milyar Dolarlık geliriyle yine Fransa dan bankacılık alanında faaliyet gösteren Groupe Caisse D Epargne kooperatifi yer alırken, bir önceki yılın birincisi olan Japon Tarımsal Kooperatifler Ulusal Federasyonu (Zen-Noh) 56,9 Milyar Dolarlık geliri ile üçüncü sırada yer almıştır. ICA nın yayımladığı 2008 raporunda ise kooperatifler cirolarına (turnover) ve varlıklarına (assets) göre değerlendirilmiştir. Söz konusu yılın Global 300 listesinde ise bir önceki yılda da ilk 3 arasında yer alan kooperatiflerden, Japon Tarımsal Kooperatifler Ulusal Federasyonu (Zen-Noh) 56,408 Milyar Dolarlık 2006 yılı cirosu ve 15,929 Milyar Dolarlık 2006 yılı varlıklar toplamı ile birinci sırada, Japon Tarımsal Kooperatifler Sigorta Federasyonu (Zenkyoren) 47,880 Milyar Dolarlık 2006 cirosu ve 375,431 Milyar 9
Dolarlık 2006 yılı varlıklar toplamı ile ikinci sırada, Fransız kooperatif bankası Crédit Agricole Grup ise 38,473 Milyar Dolarlık 2006 cirosu ve 1 Trilyon 821 Miyar 856 Milyon Dolarlık 2006 yılı varlıkları toplamı ile üçüncü sırada yer almıştır. (Adı geçen kooperatif bankası Fransa nın en büyük bankası olup, toplam ortak/müşteri sayısı 21 milyon, şube sayısı da 9.100 dür.) ICA 2010 Raporunda yer alan 300 kooperatifin, 2008 mali yılı sonu rakamlarıyla gelirleri, toplamda 1.6 trilyon dolar olup, bu rakamın ülkelerin GSYH büyüklüklerine göre değerlendirildiğinde, bu kooperatiflerin dünyanın en büyük 9. Ekonomisini oluşturabilecek bir ekonomik büyüklüğe sahip olduğu görülmektedir. Yine ülkeler bazında başka bir sınıflamaya göre, ICA Global 300 ü oluşturan kooperatiflerin, toplam ekonomik büyüklüğün %28 inin Fransız kooperatifleri, %16 sı ABD kooperatifleri ve %14 ünün Alman kooperatiflerine ait olduğu dikkat çekmektedir. Bu ülkelerin kooperatif işletmeleri tek başlarına birçok ülkenin GSYH rakamlarını geride bırakmışlardır. Yine kooperatiflerin ekonomik büyüklüklerinin sektörlere göre dağılımlarına bakıldığında, toplam büyüklüğün % 28 ini tarımsal amaçlı kooperatifler, %26 sını Bankacılık/Kredi kooperatifleri, %21 ini tüketici ve %17 sini sigorta kooperatiflerinin oluşturduğu görülmektedir. Tablo 3: Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) 2010 Global 300 Raporu: Toplam Kooperatif Gelirlerinin Ülkelere Göre Dağılımı: SIRA ÜLKE GELİR İÇİNDEKİ YÜZDESİ (%) 1 Fransa 28 2 ABD 16 3 Almanya 14 4 Japonya 8 5 Hollanda 7 6 İngiltere 4 7 İsviçre 3,5 8 İtalya 2,5 9 Finlandiya 2,5 10 Kore 2 11 Kanada 1,75 Kaynak: ICA Global 300 2010 10
Diğer taraftan, ICA nın en büyük 300 kooperatif sıralamasında yer alan bazı kooperatifler, Amerikan Fortune dergisinin her yıl dünyanın en büyük şirketlerini açıkladığı Global-500 listelerinde de yer almaktadır. Fransa dan Crédit Agricole Grup ve Groupama Sigorta ile İsviçre kökenli tüketim kooperatifi olan Migros adı geçen listede yer alan başarılı kooperatiflere örnek gösterilebilir. Yukarıdaki verilerin yanı sıra, ICA, BM ve diğer uluslararası kuruluşların yaptıkları araştırmalar neticesinde en çok kooperatif örgütü ile öne çıkan ülkelerin, ABD, Fransa, İngiltere, İtalya Japonya ve Almanya gibi ülkeler olduğu görülmektedir. Adı geçen ülkelerde, toplumun kooperatifleşme oranı oldukça yüksektir. Örneğin ABD de bir vatandaşın birden fazla kooperatife ortak bulunması sonucu, ülkedeki toplam kooperatif ortağı sayısı (yaklaşık 350 milyon) toplam nüfusun üzerinde görünmektedir. Bireysel bazlı olarak bakıldığında ülkede 80 milyondan fazla kişinin kooperatif ortağı olduğu tahmin edilmektedir. Diğer bir örnek olarak, Almanya da her beş vatandaştan biri kooperatif ortağı olup, çiftçilik yapanların tamamı, tüm zanaatkarların %60 ı, tüm perakendecilerin %75 i, tüm fırıncı ve kasapların %90 ı kooperatif ortağıdır. Bu durum kooperatiflerin en iyi uygulama örneklerinin gelişmiş pazar ekonomileri içerisinde bulunduğunu göstermektedir. 3. TÜRKİYE DE KOOPERATİFÇİLİK 3.1. Genel Bilgiler Gelişmiş ülkelerle ülkemiz arasında çağdaş kooperatifçilik uygulamalarının başlangıcı açısından önemli bir tarihsel farklılık olmamasına karşın, maalesef günümüze kadar geçen yüzyılı aşkın dönemde, ülkemiz kooperatifçiliği ancak sayısal anlamda bir gelişme gösterebilmiş, ekonomik ve toplumsal fonksiyonlar yönünden yetersiz kalmıştır. Ülkemiz kooperatifçiliğinin yeterince geliştirilememiş olması, tarihsel birçok nedene dayanmaktadır.günümüz Türkiye sinde; gelir adaletinin istenen düzeyde olmaması, istihdam ve işsizlik alanlarındaki sorunların tümüyle çözümlenememiş olması, kırsal alandan kente kontrolsüz ve hızlı nüfus akışının sürmesi, kentlerde arsa ve konut üretiminin yetersiz olması nedeniyle artan gecekondu ve sağlıklı yerleşim yerlerinin tesisi gibi birçok ekonomik ve sosyal sorunun hızla çözümü açısından sosyal ve ekonomik politikaların tespiti ve bunların uygulamaya konulması zorunludur. Bu 11
sorunların çözümünde kooperatiflerin çeşitli yönlerden katkı yapabileceği ve sosyoekonomik gelişmenin hızlandırılabileceği bir gerçektir. Ülkemizde, 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu (2004 yılında yapılan değişiklik sonrası) kooperatifleri şöyle tanımlamaktadır: Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını işgücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli ortaklıklara kooperatif denir. Ülkemizde kooperatifçilik hizmetlerinden sorumlu üç ayrı bakanlık bulunmaktadır. Tarımsal amaçlı kooperatifler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının, yapı kooperatifleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığının, tarım dışı amaçla kurulan yapı kooperatifleri haricindeki kooperatifler ise Gümrük ve Ticaret Bakanlığının sorumluluğundadır. Halen bu üç Bakanlığın görev ve sorumluluk alanında faaliyet gösteren 26 ayrı türde 84.232 kooperatif bulunmakta olup, bu kooperatiflerin 8.109.225 ortağı vardır. Kooperatifleri tarımsal amaçlı ve tarım dışı amaçlarla kurulanlar şeklinde ele aldığımızda; ülke genelindeki yaklaşık 84.000 kooperatiften, 13.000 inin tarımsal amaçlı, 71.000 inin tarım dışı amaçlarla kurulmuş olduğu görülmektedir. Kooperatifler içinde sayıca en fazla sayıya sahip olan tür konut yapı kooperatifleridir. Kooperatif ve ortak sayıları ile ilgili ayrıntılı analizler yapıldığında, tarımsal amaçlı kooperatiflerde kooperatif başına düşen ortak sayısının daha fazla, tarım dışı kooperatiflerde ise daha az olduğu görülmektedir. Ülkemiz kooperatifçiliğinde az ortaklı bir kooperatif yapısı hakimdir. TÜİK verilerine göre, son yedi yıla ilişkin olarak kurulan kooperatifler, tür ve sayı bakımından değerlendirildiğinde; en çok kurulan kooperatiflerin konut yapı kooperatifleri, tarımsal kalkınma kooperatifleri ve taşıma kooperatifleri olduğu anlaşılmaktadır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığının hizmet alanında; tarım satış, kredi ve kefalet, motorlu taşıyıcılar, tüketim, küçük sanat, üretim ve pazarlama kooperatifleri başta olmak üzere 18 ayrı kooperatif türü bulunmaktadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının hizmet alanında; tarımsal kalkınma, sulama, su ürünleri, pancar ekicileri ve tarım kredi 12
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Çevre ve Şehircilik Bak. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bak. kooperatifleri faaliyet göstermektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığının hizmet alanında ise; konut yapı, küçük sanayi siteleri yapı ve toplu işyeri yapı kooperatifleri faaliyet göstermektedir. Tablo 4: Ülkemizde Bağlı Oldukları Bakanlıklara ve Türlerine göre Kooperatiflere İlişkin Sayısal Bilgiler İlgili Bakanlık Kooperatif Türleri Tarımsal Kalkınma Koop. Sulama Koop. Su Ürünleri Koop. Pancar Ekicileri Koop. Tarım Kredi Koop. Sayısı Kooperatif Birlik Merkez Birliği Ortak Sayısı Sayısı Ortak Koop. Sayısı Sayısı Ortak Birlik Sayısı 8.173 842.563 82 4.939 4 77 2.497 295.984 13 733 1 10 522 29.972 14 202 1 12 31 1.638.981 1 31 - - 1.767 1.082.978 16 1.767 1 16 ARA TOPLAM 12.990 3.890.478 126 7.672 7 115 Konut Yapı Koop 54.996 1.985.076 338 10.525 3 62 Küçük San. Sit.Yapı Koop. 1.052 127.098 5 142 - - Toplu İşyeri Yapı Koop. 1.810 103.536 7 116 - - ARA TOPLAM 57.858 2.215.710 350 10.783 3 62 Tarım Satış Koop. 322 602.248 17 322 - - Bağımsız TSK 22 2.245 - - - - Tütün Tarım Satış Koop. 66 23.414 - - - - Yaş Sebze Meyve Koop. 37 2.886 - - - - Tüketim Koop. 2.970 288.063 17 155 1 9 Motorlu Taşıyıcılar Koop. 6.734 199.220 42 754 1 15 Esnaf ve Sanat. Kef. Koop. 993 685.105 32 894 1 32 Küçük Sanat Koop. 331 10.043 5 14 - - Temin Tevzi Koop. 344 24.497 - - - - Turizm Geliştirme Koop. 391 17.448 3 33 - - Üretim Pazarlama Koop. 483 22.491 5 429 - - Tedarik Kefalet Koop. 7 599 - - - - Yayıncılık Koop. 31 767 - - - - Hamallar Taşı. 11 586 - - - - 13
Koop. İşletme Koop. 585 98.769 1 7 - - Sigorta Koop. 3 15 - - - - Yardımlaşma Koop. 24 22.160 - - - - Eğitim Koop. 30 2.481 - - - - ARA TOPLAM 13.384 2.003.037 122 2.608 3 56 GENEL TOPLAM 84.232 8.109.225 598 21.063 13 233 Kaynak: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Halen yürürlükte olan 1982 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nda, en üst düzeyde kooperatifçiliğin geliştirilmesi benimsenmiştir. Anayasamızın 171. maddesi, Devlete, milli ekonominin yararlarını dikkate alarak öncelikle üretimin artırılması ve tüketicinin korunmasını amaçlayan kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alma görevini vermiştir. Ülkemizde kooperatifler, türlerine göre üç ayrı kanuna tabi olarak kurulmakta ve faaliyet göstermektedirler: 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu: Kooperatifçilik alanını düzenleyen temel kanundur. Birçok kooperatifin kurulup gelişmesini sağlayan bu kanun 24.4.1969 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kooperatifler Kanunu nun 98. maddesine göre, kanunda aksine açıklama bulunmayan konularda Türk Ticaret Kanunu ndaki anonim şirketlere ilişkin hükümleri kooperatifler hakkında da uygulanmaktadır. 4572 sayılı Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkında Kanun: Tarım satış kooperatifleri için çıkarılan özel kanundur. 1.6.2000 tarihinde yürürlüğe giren bu kanun ile genel olarak tarım satış kooperatif ve birliklerine özgü hususlara yer verilmiştir. Bu kanunda düzenlenmemiş konularda ise, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu hükümleri uygulanmaktadır. 1581 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu: Tarım kredi kooperatiflerinin kuruluş ve işleyişlerine ilişkin özel hükümleri içeren bu kanun, 18.4.1972 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kanunda hüküm bulunmayan konular hakkında, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu hükümlerine başvurulmaktadır. 14
3.2. Türkiye de Kooperatif Türleri Bu kanunlar kapsamında ülkemizde faaliyet gösteren kooperatiflerin türlerine göre işlevleri ve sektörel etkinlik dereceleri şu şekildedir; Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri; üreticilerin ürünlerini daha iyi şartlarda değerlendirmek ve ekonomik menfaatlerini korumak amacıyla kurulan bu kooperatif ve birlikler 1935 ten 1960 lı yıllara kadar kendi nam ve hesaplarına ürün alımı yaparak faaliyetlerini sürdürmüş, üreticiler arasında yaygın örgütlenmeye sahip kuruluşlar olmaları nedeniyle, tarım politikasının önemli bir aracı olarak görülerek 1960 dan 1994 e kadar yoğun bir şekilde devlet destekleme alımları ile görevlendirilmişlerdir. Destekleme alımlarının kaldırıldığı 1994 yılından itibaren Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu ndan düşük faizli kredilerle desteklenen bu kuruluşların yeniden yapılandırılması, özerk ve mali yönden bağımsız kılınması amacıyla 4572 sayılı Kanun 2000 yılında yürürlüğe girmiştir. Halen ülkemizde, 17 tarım satış kooperatifleri birliğine bağlı olarak faaliyet gösteren 322 tarım satış kooperatifinin 500 binden fazla ortağı bulunmaktadır. Türkiye nin her yerinde faaliyet gösteren bu kooperatifler, pamuk, zeytin-zeytinyağı, ayçiçeği, kuru incir, fındık gibi ekonomik; ipek kozası ve tiftik gibi kültürel değeri ön planda olan 23 farklı ürün konusunda çalışmaktadırlar. Yaşadıkları finansman sıkıntılarına ve temel bazı yapısal sorunlara rağmen ürün piyasalarında önemli bir paya sahiptirler. Ancak, gelişmiş ülkelerdeki benzeri kooperatiflerin sektördeki ağırlıkları ile karşılaştırıldığında, tarım satış kooperatifleri birliklerinin birçok üründe pazar paylarını artırmaya ihtiyaçları bulunduğu ortaya çıkmaktadır. Kredi ve Kefalet Kooperatifleri; esnaf ve sanatkârların finansman ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulan bu kooperatifler, düşük faizli kredilerin Halk Bankasınca kullandırılmasına aracılık ve kefalet etmektedirler. Bu uygulamada kooperatif, ortağı olan esnaf ve sanatkâra, Halk Bankasına karşı kefalet vermektedir. Bunun karşılığında ortağın kullandığı kredi miktarı üzerinden bir miktar kesinti yapılmaktadır. Esnaf ve sanatkârlara kullandırılan kredilerin indirimli faiz oranı ile Banka cari faiz oranı arasındaki fark Hazine tarafından karşılanmaktadır. 2003 2010 dönemi içerisinde, kooperatif aracılığı ile kredi kullanan esnaf sayısının 765.155 olduğu görülmektedir (TESKOMB verileri Ek 1). Esnaf ve sanatkârlarımızın önemli bir 15
bölümünün uygun koşullarda kredilendirilmesine yardımcı olan bu kooperatiflerin, sadece kefalet fonksiyonu ile yetinmeyip, ilerleyen dönemlerde -eşdeğer uluslararası uygulamalarda olduğu gibi- doğrudan kredilendirme işlevini de yerine getirmesi beklenmektedir. Konut Yapı Kooperatifleri; dayanışma ve iş birliği içinde konut ihtiyacını karşılamak üzere kurulan konut yapı kooperatiflerini oluşturan ekonomik gruplar daha çok orta ve alt grup gelir seviyesine sahip kişilerdir. Bu kooperatiflerin konut üretimindeki payı, inşaat sektörünün ekonomi içindeki payına, toplu konut arsa ve kredi desteğine, sosyo-ekonomik koşulların elverişliliğine bağlı olarak yıllar içinde değişiklik göstermiştir. Toplu konut kredisi ve arsa desteğinin verildiği yıllarda, sektör içindeki payları % 36 lara çıkan konut kooperatifleri, 2000 li yıllara kadar ortalama % 20 lik payları ile bu önemini korumuş, TOKİ uygulamalarının olumsuz etkisiyle 2003 yılında % 10 a, 2005 yılında % 7 ye düşmüş, 2006 yılında göreceli bir artışla % 8 e yükselmiş, 2008 ve 2009 yılında % 6 seviyesine kadar gerilemiştir. 2010 yıllında ise % 6 nın da altına gerileyerek % 5,8 seviyelerine inmiştir. Ancak, geçmişte yaşanan bazı olumsuzluklara ve mağduriyetlere rağmen halen kentleşme politikalarının önemli ve etkili bir aktörü olan konut kooperatiflerinin, ideal yönde gelişimi ile ilgili tedbirlerin alınması ve sektörde gerekli olan güven ortamının sağlanması yararlı görülmektedir. Tüketim kooperatifleri; genellikle dar ve orta gelirli tüketicilerin ihtiyaç maddelerini uygun fiyata karşılamak için kurulan kooperatiflerdir. Daha çok belediyeler ya da çalışanlarına ucuza mal temin etmek isteyen kurumlarca kurulan bu kooperatifler, sendika ve iş yasalarının sağladığı avantajların da etkisiyle özellikle 1970 li yıllarda ivme kazanmış, 1980 lerin ortalarına kadar perakende ticarette önemini korumuş ve Türkiye de bir ölçüde büyük ve self-servis mağazacılık alışkanlığının yerleşmesine yardımcı olmuşlardır. Ancak, güçlü tüketici örgütleri olmaları beklenen tüketim kooperatifleri ülkemizde genellikle işyerlerinde faaliyet göstermeleri nedeniyle yeterince gelişememiş ve günümüzde artan büyük mağazacılık uygulamalarının getirdiği rekabet karşısında iyice zayıflamışlardır. Son yıllarda sendika ve iş yasaları ile vergi yasalarında yer alan bazı avantajların ortadan kalkmasıyla da bu durum, daha ciddi bir boyut kazanmıştır. Eşdeğer dünya uygulamalarından hareketle, tüketicilerin daha etkin korunması ve her türlü 16
ihtiyacının uygun koşullarda karşılanabilmesi amacıyla tüketim kooperatiflerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifleri; Şoför esnafı ortaklarının taşıma hizmetlerini pazarlamak ve bu hizmetlerle ilgili ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulan kooperatiflerdir. Ülkemizde karayolu taşımacılığının önemli bir kısmının motorlu taşıyıcılar kooperatifleri tarafından gerçekleştirildiği bilinmekle birlikte, bu kooperatif türünün taşımacılık sektörü içerisindeki payı konusunda yapılmış bir araştırma bulunmamaktadır. Öte yandan, 2004 yılında yürürlüğe giren Karayolu Taşıma Yönetmeliği ile yeni bir sürece giren motorlu taşıyıcılar kooperatiflerinin karşılaştıkları sorunların başında bu yönetmeliğin getirdiği maliyetler gelmektedir. Ayrıca, bu kooperatiflerin 2006 yılında Kurumlar Vergisi kapsamına alınması da olumsuz yönde etkileyen diğer gelişmelerdendir. Küçük Sanayi Siteleri Yapı Kooperatifleri; imalat ve tamirat ile ilgili meslek kollarında faaliyet gösteren esnaf ve sanatkârlar ile sanayicilerin, günün koşullarına uygun modern ve teknik şartlara haiz işyerine sahip olmalarını sağlamak amacını taşımaktadırlar. Mülga Sanayi ve Ticaret Bakanlığının kredi desteği ile toplam 92.623 işyerinden oluşan 441 adet Küçük Sanayi Sitesi hizmete sunulmuş ve yaklaşık 460.000 kişiye daha sağlıklı şartlarda çalışma imkânı sağlanmıştır. Bu kooperatifler ülkemizde ilçe düzeyine kadar yaygınlaşmıştır. Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri; özellikle hayvancılık sektörünün desteklenmesi ve kırsal kesimde yaşayan insanların gelirlerinin arttırılması amacına hizmet etmektedir. Devlet tarafından da proje desteği ile desteklenen bu kooperatifler, genellikle küçük ölçekli olarak faaliyet göstermektedirler. Köy Kalkınma Kooperatifi, Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifi, Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi ve Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi olarak dört çeşit kooperatif türünü bünyesinde toplayan bu kooperatiflerin pazar etkinlikleri son derece düşük düzeydedir. Sulama Kooperatifleri; yeraltı veya yerüstü su kaynaklarından, organize olarak faydalanmak isteyen çiftçilerin ekonomik güçlerini birleştirerek kurdukları örgütlerdir. Ülkemizde, DSİ ve Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından inşa edilmiş sulama tesislerinin bir kısmı sulama kooperatiflerince devralınmakta ve bu 17
tesislerin üreticilerin kullanımına sunulması, işletilmesi ve bakımı gibi hizmetler yürütülmektedir. Tüm sulama alanlarının % 20 sini oluşturan yeraltı sulamalarında % 81 dolayında paya sahip olan bu kooperatiflerin, yerüstü sulamalarındaki payı ise oldukça düşük seviyelerde kalmıştır. Su Ürünleri Kooperatifleri; su ürünleri avcılığı ve yetiştiriciliği alanlarında avcı ve üreticilerin örgütlenmelerini sağlamak, her türlü su ürünlerinin üretimi, yetiştiriciliği, avcılığı, işleme, depolama, pazarlama konularında ortaklarına hizmet vermek ve gerektiğinde bu hususlarla ilgili tesisleri kurmak ve işletmek amacıyla kurulmaktadır. Ülkemiz balıkçılık potansiyelinin daha iyi değerlendirilmesi açısından bu kooperatiflerin geliştirilmesi önemli görülmektedir. Ancak, ülkemizde su ürünleri kooperatifleri maalesef yeterli bir gelişme gösterememiştir. Öyle ki, bulundukları sektör içindeki paylarının % 5 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Pancar Ekicileri Kooperatifleri; ekonomik ve toplumsal ihtiyaçlardan hareketle, pancar üreticilerinin problemlerine çözüm bulmak amacıyla kurulan bu kooperatifler, pancar tarımının her aşamasında üreticiye yardımcı olmaktadırlar. Halen ülkemizde faaliyet gösteren 31 pancar ekicileri kooperatifinin 1.638.981 ortağı bulunmaktadır. Bu kooperatifler, PANKOBİRLİK altında örgütlenmiş olup, sahip oldukları şeker fabrikaları ve iştirakleri ile beraber, ülke şeker üretiminin yaklaşık % 42 sini gerçekleştirmektedirler. Tarım Kredi Kooperatifleri; çiftçilere kredi ve tarımsal girdi sağlayan önemli ve yaygın bir kooperatif türüdür. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren var olan ve uzun yıllar devletin bir kurumu gibi faaliyet gösteren tarım kredi kooperatifleri, 2000 li yıllara doğru gündeme gelen yasal değişiklikler sonucu daha demokratik ve özerk bir yapıya kavuşturulmuşlardır. Merkez birliği düzeyinde sahip oldukları işletmeler, varlıklar ve iştirakleri, kooperatifçilik geçmişi, personel durumu ve köylere kadar yayılmış olmaları açısından kooperatifçiliğimizde önemli bir yere sahiptirler. Diğer Kooperatifler; ülkemizde, ortak ve kooperatif sayıları ile faaliyet hacmi yönünden daha küçük ölçekli olan Toplu İşyeri Yapı Kooperatifleri, Turizm Geliştirme Kooperatifleri, Temin Tevzi Kooperatifleri, Üretim ve Pazarlama Kooperatifleri, Küçük Sanat Kooperatifleri, İşletme Kooperatifleri, Yayıncılık Kooperatifleri, Eğitim Kooperatifleri ve Kadın Kooperatifleri gibi kooperatif 18
türleri de faaliyetlerini sürdürmektedir. Özellikle, temin tevzi kooperatifleri içerisinde yer alan ve ucuz ilaç temini amacıyla eczacılar tarafından kurulan eczacı kooperatifleri, kendi sektörleri içersinde önemli bir etkinlik kazanmış durumdadırlar. Yine, üretim ve pazarlama kooperatifleri içerisinde, oldukça başarılı olan çiçekçilik kooperatifleri bulunmaktadır. Ayrıca, küçük sanat kooperatifleri içerisinde; av tüfekleri üretimi yapan Huğlu ve Üzümlü kooperatifleri gibi, yarattıkları istihdam, markalaşma ve ülke üretimi içindeki payları ve ihracat rakamları açısından bakıldığında çok önemli bir yere sahip olan başarılı kooperatif örneklerine rastlanılmaktadır. Son yıllarda kadınlar tarafından kurulan kooperatifler, genelde istihdam, çevre ve kültür faaliyet konuları çerçevesinde İşletme Kooperatifi biçiminde kurulmaktadırlar. 4. GELİŞMİŞ ÜLKE ÖRNEKLERİNE KIYASLA ÜLKEMİZ KOOPERATİFÇİLİĞİNİN SORUNLARI Diğer ülke sistemleri ve uygulamaları ile karşılaştırıldığında, ülkemiz kooperatifçiliğinden kendi potansiyeline göre beklenen performansın elde edilemediği bilinmektedir. Bu kapsamda, başarılı dünya örneklerine göre ülkemiz kooperatiflerinin yetersizliklerini aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür. - Eksik üst örgütlenme nedeniyle, kooperatiflere yönelik eğitim, finansman, denetim, danışmanlık, teknik ve yasal destek sunumu yetersizdir. Başarılı kooperatifçilik sistemine sahip olan ülkelerde üst örgütlenme büyük ölçüde tamamlanmıştır. Böylelikle kooperatifler, finansman, pazarlama, danışmanlık, Ar-Ge, eğitim ve denetim gibi destek hizmetlerini kendi kendilerine sağlayabilen bir düzeye ulaşmışlardır. Ülkemizde kooperatiflerin üst örgütlenmesi yeterli seviyeye gelmediğinden (üst kuruluşlara katılım oranı % 25 civarındadır), oluşmuş olan birlikler, merkez birlikleri ve Türkiye Milli Kooperatifler Birliği güçlü bir yapıya kavuşamamıştır. Kanunlarımızda büyük önem atfedilerek düzenlenen ve kooperatiflere eğitim, denetim ve danışmanlık gibi konularda destek sağlaması beklenen üst örgütlenme arzu edilen yararı maalesef sağlayamamıştır. Bu nedenle, üst örgütlerin yürütemediği kooperatiflere yönelik 19
hizmetler sınırlı kaynak ve personel yapısı ile devlet tarafından sunulmaya çalışılmaktadır. - Ülkemizde kooperatiflerin, Milli Gelir, Yatırım, Üretim, İstihdam, Dış Ticaret rakamları içindeki payı ile sektör büyüklükleri yeterince bilinememektedir. Birçok ülkede kooperatiflere ilişkin olarak üretilen istatistikî veriler, ilgili devletler tarafından ya da ICA, BM ve ILO gibi uluslararası kuruluşlar tarafından düzenli olarak yayımlanmaktadır. Ülkemizde istenilen ölçüde sağlıklı veri mevcut olmadığından, özellikle, kooperatifçiliğe yönelik politikaların oluşturulmasında ve kooperatiflerin ekonomik ve sosyal katkılarının önemini ortaya koymakta zorluk çekilmektedir. - Ülkemizde kooperatifler sayısal açıdan bir gelişme gösterebilmiş, güçlü bir kooperatifçilik yapısı ve anlayışı yeterince oluşmamıştır. Birleşmiş Milletlerin tahminine göre dünya genelinde 750.000 den fazla kooperatif bulunmaktadır. Bilindiği gibi ülkemizde kooperatif sayısı 84.000 civarındadır. Bu durum göstermektedir ki, dünyadaki kooperatiflerin %10 undan fazlası ülkemizde bulunmaktadır. Yani, kooperatif sayısı oldukça fazladır. Fakat ortak sayısı açısından değerlendirme yapıldığında, dünya genelinde 800 milyon kooperatif ortağının %1 lik kısmı (8 milyon) ülkemize aittir. Dolayısıyla, ülkemiz kooperatifçiliğinin genel karakteristiği, az ortaklı bir kooperatif yapısının hâkim olmasıdır. Örneğin; en fazla kooperatif sayısına sahip olan konut yapı kooperatiflerinde kooperatif başına düşen ortalama ortak sayısı 50 civarındadır. Bu çerçevede, kooperatifçiliğin esas gayesi olan; ölçek ekonomisi, işbirliği etkisi ve sinerji oluşturulması bakımından ülkemiz, az ortaklı kooperatif yapısı ile dünya uygulamalarının gerisindedir. Öte yandan, Avrupa da kooperatiflerin pazar payları oldukça yüksektir; örneğin Hollanda da kooperatiflerin tarım pazarındaki payı %90 lara ulaşmış iken, Türkiye de bu oran, kooperatiflerin uzun süreli geçmişine rağmen, halen %2 ler düzeyindedir. 5 5 Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi Taslağı 2012-2016 20