Doç. Dr. ALİ ERYILMAZ
Doç. Dr. Ali ERYILMAZ HERKES İÇİN MUTLULUĞUN BAŞUCU KİTABI TEORİDEN UYGULAMAYA POZİTİF PSİKOLOJİ ISBN 978-605-364-812-3 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Esen Uluhan Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Doç. Dr. Ali ERYILMAZ Dr. Ali ERYILMAZ, 2001 yılında Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik bölümünden mezun olduktan sonra 2004 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Eğitim Psikolojisi ABD de bilim uzmanlığını ve 2009 yılında ise Eğitim Psikolojisi ABD de doktorasını tamamlamıştır. 2004-2010 yılları arasında Pozitif Psikoterapi alanında temel ve mastır eğitimini tamamlayarak Pozitif Psikoterapist unvanını almıştır. Dr. Ali ERYIL- MAZ, 2010 yılından itibaren Eskişehir Osmangazi Üniversitesinde Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Anabilim Dalı'nda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Ayrıca, Dr. Ali ERYILMAZ, 1996-2003 yılları arasında 112 Acil Kurtarma, Polatlı Devlet Hastanesi Acil Kliniği ve Niyazi Karabey Sağlık Ocağı gibi sağlık kurumlarında sağlık memurluğu yapmıştır. 2003-2010 yılları arasında ise Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Pursaklar Sağlık Meslek Lisesi'nde ve Ankara Lisesi'nde psikolojik danışman olarak görev yapmıştır. 2011-2012 yılları arasında TSK 28. Mknz. Barış Gücü Tugayında psikolojik danışman olarak çalışmıştır. Dr. Ali ERYILMAZ, 2005 yılından beri pozitif psikoloji alanında çalışmalarda bulunmaktadır. Lisans ve yüksek lisans düzeyinde verdiği çeşitli derslerin yanında üç yıldır kuramsal ve uygulamalı olarak Pozitif Psikoloji ve Pozitif Psikoterapi derslerini yürütmektedir. Akademik ilgi alanları arasında pozitif psikoterapi, okulda motivasyon, yaşam amaçları, romantik ilişkiler, öznel iyi oluş, mutluluk, derse katılım ve barış gibi konular yer almaktadır. Bu konularda yurt içinde ve yurt dışında yayımlanan dergilerde, yayınları bulunmaktadır.
İÇİNDEKİLER Giriş... vii BÖLÜM 1 POZİTİF PSİKOLOJİ İLE TANIŞMAK Pozitif Psikoloji ile Tanışmak...2 Giriş...2 Pozitif Psikoloji Nedir?...4 Pozitif Ruh Sağlığı...4 Pozitif Psikoloji Temelli Ruh Sağlığı Tanımlamasının Gerekliliği...5 Pozitif Psikolojinin Odağı...7 Pozitif Psikolojide Mutlulukla İlgili Kullanılan Temel Kavramlar...9 Pozitif Psikoterapi...11 Nossrat Peseschkian ının Pozitif Psikoterapisi...11 Martin Seligman ın Pozitif Psikoterapisi...14 Pozitif Psikolojinin Öncüleri Şemaları...16 Özet...17 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular...17 BÖLÜM 2 FELSEFİ, KÜLTÜREL ve PSİKOLOJİK TEMELLERİYLE MUTLULUK Felsefi, Kültürel ve Psiklojik Temelleriyle Mutluluk...20 Felsefî Açıdan Mutluluk...21 Aristotales in Mutluluğa Bakış Açısı...21 Epikürcü Bakış Açısından Mutluluk...21 Augustine nin Bakış Açısından Mutluluk...22 Psikolojik Açidan Mutluluk...23 Halkın Bakış Açısından Mutluluk...24 Veenhoven nun Bakış Açısına Göre Mutluluk...25 Kültürel Bakış Açısıyla Mutluluk...29 Mutluluğa Kültür Temelli Kuramsal Açıklamalar...29 Mutluluğu Kültür Temelli Açıklayan Görgül Araştırmalar...31 Özet...33 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular...33
vi Mutluluğun Başucu Kitabı BÖLÜM 3 MUTLULUK KURAMLARI Mutluluk Kuramları...36 Uyum Kuramı...36 Sabit Nokta Kuramı...37 Aşağıdan Yukarıya ve Yukarıdan Aşağıya Kuramları...39 Erek kuramı...39 Etkinlik Kuramı...41 Yargı Kuramı...41 Özet...42 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular...42 BÖLÜM 4 MUTLULUĞUN BELİRLEYİCİLERİ ve MUTLULUĞU ARTIRMA STRATEJİLERİ Mutluluğun Belirleyicileri...44 Demografik Faktörler ve Mutluluk...45 Kişilik Özellikleri ve Mutluluk...45 Amaç Yönelimli Etkinlikler: Mutluluğu Artırma Stratejileri...47 Fordyce in (1977, 1983) Çalışmaları...48 Buss ın Mutluluğu Artırma Stratejileriyle İlgili Görüşleri...49 Tkach ve Lyubomirsky nin (2006) Mutluluğu Artırma Stratejileri...50 Eryılmaz a (2010) Göre Mutluluğu Artırma Stratejileri...50 Özet...52 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular...52 BÖLÜM 5 MUTLULUĞUN GELİŞİMİ Mutluluğun Gelişimi...54 Genel Hatlarıyla Bebeklik ve İlk Çocuklukta Mutluluk...55 Sağlıklı ve Sağlıksız Aileler...55 Bebeklerde Güvenli Bağlanma ve Mutluluk...56 Bebeklerin Ve Çocukların Temel İhtiyaçlarının Karşılanması ve Mutluluk...56
İçindekiler vii Ana-Babalık Tutumları ve Mutluluk...57 Mutluluğun Bebeklik Ve İlk Çocukluk Dönemlerine Özgü Olarak İncelenmesi...58 Bebeklik Döneminde Mutluluk...58 İlk Çocukluk Döneminde Mutluluk...66 Mutluluğun Orta Çocuklukta Genel Olarak İncelenmesi...68 Mutluluğun Orta Çocukluk Dönemine Özgü Olarak İncelenmesi...69 Mutluluğun Ergenlik Döneminde Genel Olarak İncelenmesi...71 Genel Hatlarıyla Ergenlik...71 Ergen Mutluluğunun Belirleyicileri: Bireysel ve Çevresel Faktörler...73 Ergenleri Mutlu Eden Bireysel Faktörler...73 Ergenleri Mutlu Eden Bireysel Faktörler: Aile...97 Aile Yapısı, Aile Ortamı ve Ergen Mutluluğu...97 Genel Olarak Yetişkinlik Döneminde Mutluluk... 104 Yetişkinlikte Kişilik Özellikleri ve Mutluluk... 105 Beliren Yetişkinlik Döneminde Mutluluk... 106 Genç ve Orta Yetişkinlikte Genel Olarak Mutluluk... 115 Orta Yetişkinlerin Anlık Kullandıkları Mutluluğu Artırma Stratejileri... 116 Orta Yetişkinler İçin Mutluluğu Artırma Stratejileri... 116 Yaşlılık Döneminde Mutluluk... 120 Özet... 125 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular... 125 BÖLÜM 6 DİNİ İNANCIN GEREĞİNİ YERİNE GETİREREK MUTLU OLMAK Dinî İnancın Gereğini Yerine Getirerek Mutlu Olmak... 128 Giriş... 130 Mutluluk İle Din ve Maneviyat Arasındaki İlişkiler... 130 Din ve Maneviyatın Psikolojideki Yeri... 130 Mutluluk İle Din ve Maneviyat Arasındaki İlişkiler... 131 Yetişkinler ve Yaşlılar Açısından Din ve Mutluluk İlişkisi... 131 Ergenler Açısından Din Ve Mutluluk İlişkisi... 133 Dinî İnancın Gereğini Yerine Getirmek Bireyleri Neden Mutlu Etmektedir?... 135 Özet... 140 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular... 141
viii Mutluluğun Başucu Kitabı BÖLÜM 7 ÇEVREYLE İLİŞKİLER KURARAK MUTLU OLMAK Çevreyle İlişkiler Kurarak Mutlu Olmak... 144 Mutluluğu Artırma Stratejileri Bağlamında Çevreyle İlişkiler... 145 İnsan Gelişimi ve Sosyal Destek Bağlamında Çevreyle İlişkiler ve Mutluluk... 145 Kişiler Arası İlişkiler Penceresinden Mutluluk... 148 Orta Çocuklukta Kurulan İlişkiler ve Mutluluk... 149 Ergenlikte Kurulan İlişkiler ve Mutluluk... 151 Genel Olarak Ergen Mutluluğunda Çevrenin Etkisi... 151 Ergenin Ailesi ve Ergen Mutluluğu... 154 Ergenlikte Arkadaş İlişkileri ve Ergen Mutluluğu... 160 Yetişkinlikte Romantik İlişkiler ve Mutluluk... 162 Romantik İlişki Kalitesi ve Mutluluk... 163 Romantik İlişkilerde İhtiyaç Doyumu ve Mutluluk... 163 Evlilik Bağlamında Karı-Koca İlişkisi ve Mutluluk... 165 Özet... 168 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular... 170 BÖLÜM 8 MENTAL KONTROL YAPARAK MUTLULUĞU KORUMAK Mental Kontrol Yaparak Mutluluğu Korumak... 172 Kuramsal Açıklamalar... 172 Uyum Kuramı ve Mental Kontrol... 173 Sabit Nokta Kuramı ve Mental Kontrol... 173 Evrim Kuramı ve Mental Kontrol... 174 İyimserlik ve Mental Kontrol... 174 Mental kontrole ilişkin araştırma sonuçlarına dayalı açıklamalar... 175 Özet... 179 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular... 180
İçindekiler ix BÖLÜM 9 İSTEKLERİ DOYURARAK MUTLU OLMAK İstekleri Doyurarak Mutlu Olmak... 182 Kuramsal Açıklamalar... 183 Optimal Uyarılma Kuramına Göre Mutluluk... 183 Dürtü Azalması Kuramı ve Mutluluk... 183 Kendini Gerçekleştirme Kuramı ve Mutluluk... 184 Etkinlik Kuramı ve Mutluluk... 184 Akış Kuramı ve Mutluluk... 184 Toplumsal Öğrenme Kuramı ve Mutluluk... 185 Benlik Uyum Modeli ve Mutluluk... 186 İstekleri Doyurarak Mutlu Olmaya Yönelik Araştırmalara Dayalı Açıklamalar... 187 Özet... 191 Düşündüren, Farkındalık Kazandıran ve Geliştiren Sorular... 191 BÖLÜM 10 DENEYSEL OLARAK ETKİLİLİĞİ KANITLANMIŞ MUTLULUĞU ARTIRMA ETKİNLİKLERİ Deneysel Olarak Etkililiği Kanıtlanmış Mutluluğu Artırma Etkinlikleri... 194 Mutluluğu Artırma Etkinlikleri... 194 Çevreye Pozitif Tepki Verme Etkinlikleri... 195 Çevreden Pozitif Tepki Alma Etkinlikleri... 199 Mental Kontrol Etkinlikleri... 206 İstekleri Doyurma Etkinlikleri... 229 Dinî İnancın Gereğini Yerine Getirme Etkinlikleri... 237 KAYNAKLAR... 241
GİRİŞ Mutluluk, bütün insanların yaşamlarına çağırmak ve onunla bir ömür geçirmek istedikleri kendisine âşık olunan bir sevgiliye benzer. İnsanlar onun varlığını bir kez hissetti mi artık ona bağımlı olurlar. Onun yokluğuna dayanamazlar. Gün içerisinde en az bir kez bile olsa ona temas etmekten büyük keyif duyarlar. Bu bağımlılığı bir öğrencim tarafından yazılan ve aşağıda yer alan yazı çok güzel ifade etmektedir. Sevgili Mutluluk, Geri dön, seni bulamayacak kadar kör olduğum için özür dilerim! Sana giden yollar nerelerden geçer? Kaç saat sürer bu yollar? Sana ulaşıncaya kadar kaç mevsim değişir? Seni ararken neleri kaybederim kim bilir? Sevgili mutluluk, ben senin üzerine yürüdükçe sen duracak mısın, bekleyecek misin öyle? Ben sana yaklaştıkça sen de el uzatacak mısın bana? Yakınımdasın, benimlesin, içimdesin, özümdesin biliyorum. Sadece benimle biraz daha birlikte olmana ihtiyacım var; bana varlığını hissettir. Bana dokun. Benimle ol. En fazla ihtiyacım olduğunda göremiyorum seni. Lütfen her zaman yanımda ol. Özellikle de seni göremeyecek ve bulamayacak kadar çaresiz olduğum durumlarda gel. Sen benimle olursan ben hep iyimser olurum ki Seni beklemenin ötesinde seni arıyor olacağım. Tez zamanda kavuşabilmek dileğiyle hoşça kal! İnsanların dünyasında bu denli öneme sahip olan mutluluğa ilişkin bilimsel bilgilerin ortaya konmasına gereksinim vardır. Çünkü günlük yaşam içerisinde insanların hem olumsuz düşüncelerden ve duygulardan kurtulmaları hem de kendilerini geliştirmeleri için mutlu olmaları gerekir. Bu bağlamda insanların, mutlu olmaya ilişkin bilgileri sürekli kendilerine hatırlatan ve de istedikleri zaman ulaşabilecekleri bir kaynağa ihtiyaçları vardır. Tüm bunların yanında, bilimsel bilgilerin ve kavramların bireylerin içerisinde bulundukları toplumlardan üretilmesi de çok önemlidir. Özellikle Türkiye de yaşayan insanlar üzerinde gerçekleştirilen mutlulukla ilişkili bilimsel çalışmaların bulgularını insanların bilmeye ve duymaya da ihtiyacı vardır. Bu ihtiyaçtan yola çıkarak bu kitapta Mutluluk nedir?, Mutluluğun belirleyicileri nelerdir?, Mutluluk, nasıl gelişir ve nasıl artırılır? gibi temel sorulara yanıt verilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda bu kitap, bir başucu kitap olması amacıyla yazılmıştır. Bu amaç doğrultusunda mutluluk konusuna geniş bir çerçeveden değinilmiştir. Bu noktada bu kitaptan anne-babalar, çocuklar, ergenler, genç yetişkinler, yetişkinler ve ileri yetişkinler mutlulukla ilgili bilgilere sahip olarak ve kitaptaki uygulamaları kendi yaşamlarında da uygulayarak faydalanabilirler. Özellikle psikolojik yardım sunmayı amaçlayan psikolojik danışmanlar, psikologlar, sosyal hizmet uzmanları, psikiyatristler ve hemşireler danışanlarına faydalı olmak için kitapta yer alan bilgilerden ve etkinliklerden faydalanabilirler. Bunların yanında bu kitap, pozitif psikoloji dersleri için de kaynak kitap olarak değerlendirilebilir.
Bu kitapta yer alan bilgiler insanlık açısından bakıldığında binlerce yılı kapsayan bir gelişimin ürünüdür. Mutluluk psikolojisi açısından bakıldığında özellikle son kırk yılda pozitif psikolojinin geldiği noktanın bir sonucu gibi gözükmektedir. Kitabın yazarı açısından bakıldığında kitapta yer alan bilgiler; kişisel olarak doğduğu andan itibaren mutlulukla meşgul olmasının ve bir bilim insanı olarak 2005 yılından beri üzerinde yaptığı bilimsel çalışmaların bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Tüm bunların yanında kitabın ortaya çıkmasında pek çok kişinin katkısı olmuştur. Öncelikle böyle bir kitap yazmam konusunda, beni destekleyen ve cesaretlendiren öğrencilerime teşekkür ederim. Kitap içeriği konusunda bana önerilerde bulunan uzman psikolog Abdulkadir Yorulmaz a teşekkür ederim. Ayrıca, kitabın dil denetiminde yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Kürşat Efe ye teşekkürü bir borç bilirim. Literatürdeki çalışmalar mutlu olmanın pek çok olumlu sonucu olduğunu göstermiştir. Örneğin, mutlu bireyler daha üretken oldukları gibi evlilik ilişkilerini daha iyi yürütürler, vatandaşlık görevlerini ve sorumluluklarını başarıyla yerine getirirler, daha uzun süreli yaşarlar, insanlarla kurdukları ilişkileri daha doyum vericidir ve kendi benliklerini ortaya koyma noktasında daha başarılıdırlar, bağışıklık sistemleri de daha güçlüdür Mutlu olmanın sayılamayacak kadar faydasının olduğu açıktır. Bu faydalara ulaşmanın yollarından biri de insanların bu kitabı okumaları ve okuduklarına bağlı olarak kendilerini ve yaşamlarını düzenleyebilmeleridir. Sonuç olarak mutluluk bize gelmeyebilir. Çoğunlukla bizim ona gitmemiz gerekebilir. Bu bağlamda mutlu olmak, insanın çabasına bağlıdır. İnsanlar birtakım amaçlı etkinlikler aracılığı ile kendi duygu durumlarını değiştirebilirler. Hatta mutluluklarını sürekli aynı düzeyde tutabilirler. Bu önemli bilgiler ışığında bu kitabı okuyanların, okudukları bilgileri yaşamlarına aktarmalarını ve mutlu bir yaşam geçirmelerini umut ediyorum. Mutlulukla Kalın! Doç. Dr. Ali ERYILMAZ
1. BÖLÜM POZİTİF PSİKOLOJİ İLE TANIŞMAK BÖLÜMÜN ANAHATLARI Pozitif psikoloji ile tanışmak Pozitif psikoloji nedir? Pozitif psikolojide temel kavramlar Pozitif psikoterapi BU BÖLÜMÜ OKUMANIN KAZANIMLARI Pozitif psikolojiyi anlamak Ruh sağlığı ile ilgili daha geniş bir bakış açısına sahip olmak Pozitif ruh sağlığı ölçütlerini bilmek Mutluluk bağlamında ele alınan temel kavramları tanımlamak Mutluluğa işaret eden temel kavramlar arasındaki farklılıkları kavramak Pozitif psikoterapi anlayışlarını karşılaştırabilmek ANAHTAR KELİMELER Mutluluk Ödominik mutluluk Pozitif ruh sağlığı Psikolojik iyi oluş Pozitif psikoloji Pozitif psikoterapi Pozitif psikolojinin odağı Denge modeli Öznel iyi oluş Martin Seligman İyilik hâli Nossrat Peseschkian Hedonik mutluluk
2 Mutluluğun Başucu Kitabı POZİTİF PSİKOLOJİ İLE TANIŞMAK BÖLÜMÜN KAVRAM HARİTASI Pozitif Psikoloji Nedir? Mutlulukla İlgili Kavramlar Pozitif Psikoterapi Pozitif Ruh Sağlığı İyi olma Peseschkian ın Pozitif Psikoterapisi Pozitif Psikolojinin Odağı İyi oluş İyilik hâli Psikolojik iyi oluş Öznel İyi Oluş Seligman ın Pozitif Psikoterapisi Giriş Modern dünyada, insanlar en doğru bilginin ne olduğu ile ilgilenmektedirler. Bu bağlamda bireyler için doğru bilgiye ulaşma kaynakları değişebilmektedir. Objektiflik, test edilebilirlik, güvenirlik ve geçerlik açısından bakıldığında bilimin önemli bilgi kaynaklarından biri olduğu görülür. Bu noktada bilimin temel mantığını anlamak gerekir. Bilimin özünde, bir durumu betimlemek, anlamak ve kontrol etmek gibi amaçlar yer almaktadır. Bu süreçte bilim, fiziksel ve toplumsal gerçeklerden hareket etmektedir. Problem alanları açısından bakıldığında özellikle sosyal bilimler; bireysel ve toplumsal problemlerle ilgilenmektedir. Bilimin bu genel mantığı, psikoloji bilimi için de geçerli olmuştur. Psikoloji, insan ve hayvan davranışlarını inceleyen bir bilim dalıdır. Psikoloji, insanların yaşama uyum sağlamaları adına davranışın tanımlanması, betimlenmesi, tahmin ve kontrol edilmesi noktasında araştırmalar ve uygulamalar yapan bir sosyal bilim alanıdır. Psikoloji biliminin geçtiği tarihsel süreçler incelendiğinde karşımıza iki önemli yaklaşım çıkmaktadır: Patoloji ve pozitif odaklı çalışmaların yapıldığı zaman dilimleri. Patoloji odaklı çalışmalarda, insanlar çeşitli uyaranlara tepki veren pasif varlıklar olarak görülmüştür. Bireyin davranışları, bireyin kontrol etmekte zorlandığı dürtü, içgüdü ve olumsuz çocukluk deneyimleri ile açıklanmıştır. Patoloji odaklı psikoloji çalışmalarında; şiddet, ölüm, travma, boşanma, depresyon, umutsuzluk, fiziksel ve cinsel istismar gibi konularla ilgilenilmiştir. Bu noktada Bireyler, çeşitli rahatsızlıklara sahiptirler ve bu rahatsızlıklardan arındırılmalıdırlar mantığı ile bilimsel çalışmalar ve uygulamalar gerçekleştirilmiştir (Seligman ve Csikszentmihâlyi, 2000; Terjesen ve ark., 2004). İnsanlar, gerçekten yıkıcı varlıklar mıdır, insanın işlevselliği sadece patolojilerle ve bunların ortadan kaldırıl-
Pozi f Psikoloji ile Tanışmak 3 ması ile mi açıklanır? gibi sorulara patoloji odaklı yaklaşım, dar anlamda yanıt vererek insanın yaşama uyum sağlamasındaki, insanın işlevselliğini açıklamada yetersiz kalmaktadır. Konunun Günlük Yaşamla İlişkisini Kurmak -1 Patoloji odaklı yaklaşım: Bu adeta yarısı çürük olan ya da olma ihtimali bulunan elmanın çürük yarısı ile ilgilenip diğer sağlam/taze olan yanı ile ya da elmayı daha taze, sulu ve iyi görünümlü yapmak ile ilgilenmemek anlamına gelmektedir. Ya da sadece çürük elmalarla ilgilenip çürük olmayan elmaları unutmaktır. İnsanlarının, patolojik yanlarına ek olarak pozitif yanları da bulunmaktadır. İnsanlar, yaşamlarını daha olumluya götürmek ve anlamlı kılmak eğilimindedirler. Çeşitli yeteneklere sahiptirler ve onları geliştirmek istemektedirler. Olumsuz yaşam olayları karşısında güçlü durarak ve bu olaylarla başa çıkarak yaşamlarına devam etmektedirler. İşte insanların bu olumlu yanları üzerinde duran yaklaşım pozitif psikoloji yaklaşımıdır. Konunun Günlük Yaşamla İlişkisini Kurmak -2 Pozitif psikoloji yaklaşımı: İnsan, bir tohuma benzetilebilir. Nasıl ki tohum uygun ortam ve koşullarda fideye, ağaca ve meyveye doğru bir gelişim göstererek yapısında yer alan bütün güzellikleri açıyorsa benzer şekilde insan da uygun çevre ve koşullarda gelişerek kendisinde bulunan yetenekleri geliştirebilen bir varlıktır. Pozitif psikoloji yaklaşımı, 1970 li yıllarda kendisini göstermiştir. Bu tarihlerde patoloji odaklı çalışmalardan pozitif insan özelliklerini açıklayan çalışmalara doğru bir yönelim olmuştur. Bu süreçte Abraham Maslow, Carl Rogers ve diğer hümanistik psikologlar patoloji odaklı yaklaşımlardan klinik ve davranışçı yaklaşımlara yeni bakış açıları sunmuşlardır. Zaman ilerleyip 1990-2000 li yıllara geldiğinde insanın güçlü yanlarını inceleyen, insanın organizmasına ve çevresine zarar vermeyecek bir tarzdaki işlevselliğini açıklayan pozitif psikoloji çalışmalarının sayısında artış gerçekleşmiştir (Linley, Joseph, Harrington ve Wood, 2006; Sheldon ve King, 2001). Bu çalışmalarda bilim adamları, hastalıklar ya da insanın eksik yanları üzerinde durmak yerine insanı güçlendirme ve insanın kapasitesini geliştirme üzerinde yoğunlaşmışlardır (Seligman ve Csikszentmihâlyi, 2000).
4 Mutluluğun Başucu Kitabı POZİTİF PSİKOLOJİ NEDİR? Pozitif Ruh Sağlığı Ruh sağlığı konusu ile ilgilenen pek çok bilimsel disiplin alanı bulunmaktadır. Psikoloji de bu alanlardan biridir. Her alan kendine özgü yaklaşımlarla ruh sağlığını tanımlarken bu konuda ortak tanımlamalar da bulunmaktadır. Peki, ruh sağlığı ne demektir? Köknel e göre (1989) ruh sağlığı: Bireyin kendisiyle, çevresindeki bireylerle ve içinde bulunduğu toplumla barış içerisinde olması, yaşamında bir düzen ve denge oluşturabilmesi ve yaşama uyum sağlayabilmesi için gerekli çabayı göstermesi olarak tanımlanmaktadır. Bu tanım incelendiğinde bireylerin uyumlarının iki önemli yönünün olduğu görülür: Bunlardan ilki bireylerin yaşamlarına uyum sağlamalarına engel olan faktörlerdir. Günlük hayat içerisinde ruh sağlığı denilince daha çok bireyin uyumunu bozan durumlar ve koşullar ya da uyumsuzluklar üzerinde durulmaktadır. Uyumsuzluk yaklaşımının, hastalıklara yakalanmanın önlenmesi ve hastalıkların tedavisi gibi noktalara vurgu yapan ve ruh sağlığını patoloji temelli ele alan bir yaklaşımın olduğu görülmektedir. Oysaki ruh sağlığı; bireylerin kendilerini bilişsel, davranışsal ve duygusal açıdan iyi hissetmeleri, bireylerde ruhsal bozuklukların olmayışı gibi boyutlardan da değerlendirilmelidir (Bricker ve ark., 2004). İşte yukarıdaki tanımın ikinci yönünü temsil eden yaklaşım insanın uyumu üzerine kuruldur. Uyum temelli yaklaşım, insanın yeteneklerinin ve potansiyellerinin geliştirilmesi üzerinde durmaktadır. İşte pozitif odaklı ruh sağlığı anlayışını savunan yaklaşım pozitif psikoloji yaklaşımıdır. Konunun Günlük Yaşamla İlişkisini Kurmak -3 Pozitif psikolojinin kurucularından Martin Seligman: Martin Seligman, öğrenilmiş çaresizlik kuramıyla patoloji odaklı çalışmaların içerisinde yer almıştır. Zamanla yönünü pozitif odaklı çalışmalara çevirmiştir. Bu çevirimin sonucunda Gerçek Mutluluk, Öğrenilmiş İyimserlik ve Otantik Mutluluk gibi temaları içeren kitaplar yayımlamıştır. Psikolojide yer alan hastalık ya da uyumsuzluk modeli, bireylerin zayıflıkları ile bireylerin hastalıklardan kurtulmaları ile ilgilenir. Oysa pozitif psikoloji yaklaşımı, insanların olumlu özelliklerinin geliştirilmesi ve insanların olumlu deneyimleri içeren bir yaşantı geçirmeleri yönünde araştırmalara ve uygulamalara yer verir (Seligman ve Csikszentmihâlyi, 2000). Aşağıdaki tabloda (Hefferon ve Boniwell 2010 den esinlenerek hazırlanmıştır) bu iki yaklaşım, temel özellikler açısından karşılaştırılmıştır.
Pozi f Psikoloji ile Tanışmak 5 Konunun Günlük Yaşamla İlişkisini Kurmak -4 Pozitif ve Patoloji Odaklı Ruh Sağlığı Yaklaşımlarının Karşılaştırılması Pozitif-Uyum Temelli Yaklaşım Yetenek ve kapasite geliştirme ile ilgilenir. Patoloji Temelli Yaklaşım Hastalıklarla ilgilenir. Bireylerin, güçlü yanları üzerinde durur. Bireylerin zayıflıkları üzerine odaklanır. Mutlu olmanın yollarını araştırır. Mutsuzluktan kurtulmanın yollarını araştırır. Örnek dörtteki karşılaştırmalar incelendiğinde, pozitif psikolojinin; ruh sağlığının pozitif yanını temsil ettiği görülür (Koivumaa-Honkanen ve arkadaşları, 2005). Bu ruh sağlığı anlayışının temelinde, insanların kendi gelişimlerine yön verebilen varlıklar oldukları, insanların davranışlarını değiştirmek ve düzenlemek için gerekli olan içsel güce sahip oldukları düşüncesi yer almaktadır (Akın-Little ve Little, 2004). Pozitif Psikoloji Temelli Ruh Sağlığı Tanımlamasının Gerekliliği Hastalık ve uyumsuzluk temelli ruh sağlığı tanımlamasına ek olarak; uyum temelli ruh sağlığı tanımlaması yapılmasının gerekliliğine yönelik kanıtlar, ruh sağlığı alanında gerçekleştirilen çalışmalardan gelmektedir. Bu bağlamda günümüz dünyasında ruhsal bozuklukların yaygınlığı ile ilgili çok fazla çalışma gerçekleştirilmektedir. Gerçekleştirilen çalışmaların sonucuna göre tipine ve şekline bağlı olarak değişmekle birlikte ruhsal bozuklukların genel nüfus içinde görülme sıklığı ABD de %15 tir. Türkiye de ise ruhsal bozukların genel nüfus içerisinde görülme sıklığı %20 yi bulmaktadır (Eryılmaz, 2013; Pektaş, Bilge ve Ersoy, 2006). Dolayısıyla, %80 lik bir gruba da ruh sağlığı hizmetinin sunulması gerekmektedir. Yukarıda anlatılanları, aşağıda yer alan şekille özetleyebiliriz. -1 0 1 Patoloji Odaklı Ruh Sağlığı Hizmetleri Pozitif Odaklı Ruh Sağlığı Hizmetleri Şekil-1 Ruh Sağlığı Doğrusu
6 Mutluluğun Başucu Kitabı Şekil- 1 de görüldüğü gibi patoloji odaklı ruh sağlığı hizmetleri bireylerde hastalık belirtilerini azaltmayı ya da ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Pozitif odaklı ruh sağlığı hizmetleri ise bireylerin potansiyelini ortaya çıkarmayı, mevcut olumlu özelliklerini devam ettirmeyi ve bireyler için sorun oluşturan durumları ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Sayı doğrusunu bireyin ruh sağlığı gelişim doğrusu olarak değerlendirirsek; patoloji ya da klinik modeli benimseyen ruh sağlığı hizmetlerinin bireyleri eksi durumdan nötr duruma getirdiği söylenebilir. Bireyin ruh sağlığı, bireyin hastalık belirtilerini ortaya çıkaran durumlar ya da koşullar tekrar oluştuğunda gerileyebilmektedir (Hefferon ve Boniwell, 2010). Pozitif psikoloji çalışmaları süreç içerisinde bireyin rahatsız olduğu durumları ya da koşulları ortadan kaldırırken aynı zamanda bireylere bu durumla baş etme becerisi kazandırmakta, bireyleri güçlendirmekte ve bireyleri olası sorunlarla baş edebilmek için aşılamaktadır (Seligman, 2002). Dolayısıyla pozitif odaklı ruh sağlığı hizmetleri bireyin ruh sağlığına olumlu yönde katkı sağlayan bir hizmet türü olarak ele alınabilir. Bu noktada Pozitif ruh sağlığının özellikleri nelerdir? sorusunun yanıtlanması gerekmektedir. Bu soruya yanıt Veenhoven ından (2000) gelmektedir. Veenhoven a (1991, 2000) göre pozitif ruh sağlığının altı yönü bulunmaktadır: Bunlardan ilki kendini anlamadır. Kendini anlama; kimlik duygusunu, bireyin kendini olumlu bir şekilde değerlendirmesini içerir. Bu, zaten mutlu yaşamın da temelidir. İkincisi ise özerkliktir. Özerklik; karar verebilme yeterliliğini, bireyin kendine bakmasını, bağımsız davranmasını ifade eder. Üçüncüsü ise bireyin sahip olması gereken gerçeklik algısıdır. Gerçeklik algısı, çarptırılmamış algı anlamına gelmektedir. Gerçeklik algısı, diğerlerinin duygu ve düşüncelerini anlama ve değerlendirme yeteneğidir. Gerçeklik algısı, empatik becerileri içerir. Dördüncüsü bireyin çevresinde etkili bir varlık olmasıdır. Çevrede etkili bir varlık olabilmek; durumsal gereksinimlere yanıt vermeyi, çevreye uyum sağlamayı ve problem çözmeyi içermektedir. Çevrede etkili bir varlık olmak, kontrole ve kısmen de yaratıcılığa işaret etmektedir. Beşincisi ise sevme yeteneğini kullanmadır. Bu bağlamda bireyin sevme yeteneğini kullanması ve geliştirmesi beklenmektedir. Altıncısı ise kişilerarası ilişkilerde yeterlilik geliştirmedir. Birey, çevresiyle etkili bir şekilde etkileşime geçerek ait olma ihtiyacını doyurmaktadır. Bu süreçte ilişkilerde yetkin bir birey hâline de gelmektedir. Ruh sağlığı ile ilgili yayınlar incelendiğinde ruh sağlığı hizmetlerinin yönü noktasında çeşitli tartışmaların olduğu görülmektedir. Kimi araştırmacılar ve meslek elemanları ruh sağlığında patoloji odaklı çalışmalara vurgu yaparken kimileri de pozitif odaklı çalışmalara vurgu yapmaktadır. Sonuç olarak bireylerin ruh sağlıklarını korumak için patoloji ve pozitif odaklı çalışmaların önemi yad-