DIŞ TİCARET İŞLEMLERİ MUHASEBESİ

DIŞ TİCARET İŞLEMLERİ MUHASEBESİ ÖĞR. GÖR. MEHMET ÖZGÜN Dış Ticaretin Tanımı Dış ticaret, bağımsız ülkeler arasında gerçekleştirilen mal ve hizmet ticaretinin tümüdür. Dünya üzerindeki ülkeler kendilerinde üretilmeyen ya da bir başka ülkeye göre daha pahalıya üretilen mal ve hizmetleri diğer ülkelerden talep ederler ya da aynı nedenlerden dolayı kendilerinden talep edilen mal ve hizmetleri diğer ülkelere arz ederler. Buna dış ticaret denir. 1

Dış Ticaret Türleri Normal Ticaret Bağlı Ticaret Sınır Ticareti Serbest Bölge Ticareti Normal Ticaret: Ülkeler arası serbest döviz ile yapılan ve mevzuat ile özel bir ayrıcalık tanınmayan ticarettir. Bağlı Ticaret: İki ülke arasında yapılan ticari sözleşmede, ihracatçı ülkenin, ithalatçı ülkeden ihracat bedeli için döviz dışında başka bir işlem ya da taahhüt talep etmesi şeklinde yapılan ticarettir. Örneğin; 1984 yılında Türkiye ile Rusya arasında imzalanan doğalgaz alım - satım anlaşması kapsamında Türkiye Rusya dan doğal gaz almaktadır. Rusya da buna karşılık bu doğalgaz bedelinin %35 i kadar Türkiye den ihracat malı satın alma ve yine doğal gaz bedelinin %35 i kadarda Türk müteahhitlere ödeme yapma yükümlülüğünü üstlenmiş bulunmaktadır. Sınır Ticareti: Komşu iki ülke arasında özel anlaşmalara dayanılarak yürütülen ve her iki ülkenin sınır ve kıyı bölgelerine yakın yerleşim yerlerini kapsayan ticarettir. Serbest Bölge Ticareti: Bir ülkenin sınırları içinde bulunmakla birlikte, gümrük sınırları dışında kalan, ülkede geçerli olan mali, ekonomik, kambiyo ve gümrük mevzuatının kısmen veya tamamen dışında tutulduğu bölgelerde yapılan ticari faaliyetlerdir. Serbest bölgelere gümrük beyannamesi düzenlenerek mal gönderilmesi ihracat olarak kabul edilmekle birlikte serbest bölgelerden ülke içine yine gümrük beyannamesi düzenlenmek suretiyle mal gönderilmesi de ithalat olarak kabul edilmektedir. 2

Dış Ticaret İle Yerel Ticaret Arasındaki Farklar Dış ticaret işlemi ülkenin siyasi sınırları dışına gerçekleştirilir. Yerel ticarete oranla dış ticarette daha fazla risk mevcuttur. Bu nedenle ortaya çıkan bir hatanın telafisi oldukça güçtür ya da imkansızdır. Dış ticaret işlemlerinde mutlaka bir banka ya da özel finans kurumu işleme aracılık etmelidir. Uluslar arası kabul görmüş farklı taşımacılık kuralları uygulanır. Genellikle yabancı paralar kullanılır. Taraflar arasındaki uyuşmazlıklarda uluslar arası anlaşmalar ya da kuruluşlar devreye girer. Dış ticarette yerel ticarete göre her zaman daha fazla bürokratik işlem mevcuttur. Ülkeleri Dış Ticarete İten Nedenler: Ulusal bir ekonominin dünya ekonomisi ile olan ilişkilerinin nedenlerini dört başlık altında incelemek mümkünüdür; 1. Yurt İçi Talep Karşılandıktan Sonraki Üretim Fazlası: Sanayi devriminden önce ekonomiler için temel sorun, üretimin nasıl arttırılabileceği iken sanayi devriminden sonra üretilen malların hangi pazarlarda (uluslar arası piyasalarda) pazarlanabileceği sorusuna cevap aranmaya başlanmıştır. Ulusal ekonomilerce üretilen mallardan yurt içi talep sonrası arta kalan kısım, ülkelerin dış ticarete girmesini zorunlu kılan unsurlardan biri haline gelmiştir. 2. Yerli Üretimin Yetersizliği: Ülkeleri dış ticarete yönelten en önemli nedenlerde biri de, belirli malların bazı ülkelerde hiç üretilmemesi / üretilememesi veya yerli üretimin iç talebi karşılamaya yeterli olmamasıdır. Günümüz şartları değerlendirildiğinde hiçbir ülkenin kendi kendine yetemeyeceği (otarşi) bir gerçektir. Gerek doğal kaynakların yeryüzündeki dengesiz dağılımı gerek teknik bilgi ve uzman emeğinin yetersizliği gerekse ekonomik gelişim farklılıkları ülkeleri dış ticarete yönelten en önemli nedenler arasındadır. 3

3. Uluslararası Fiyat Farklılıkları: Üretilen mallar her ne kadar aynı olsa da ülkeler arasında üretim maliyetleri farklıdır. Başta teknolojik gelişmişlik farklılıkları olmak üzere ülkelerin sahip oldukları üretim faktörlerinin farklılıkları ülkeler arasında maliyet farklılıklarına neden olduğu kadar verimlilik farklılıklarına da neden olabilmektedir. Ülkeler bu verimlilik farklılığı nedeniyle, en az maliyette ürettikleri malları dış pazarlarda satarken yüksek maliyetle üretmek zorunda oldukları malları dışarıdan almayı tercih edeceklerdir. 4. Mal Farklılaştırması: Belirli bir mal grubunu üreten firmalardan oluşan topluluğa endüstri ismi verilmektedir. Bu firmalar her ne kadar birbirine benzer mallar üretseler de, üretime konu mallar tıpa tıp aynı değildir. Gerek dış görünüş gerek kullanış gerekse de faktör bileşimleri bakımından birbirlerinden ayrılan özellikleri vardır. Tüketici tercihlerinin ve rekabet şartlarının neden olduğu bu durum yerli ve yabancı mallara olan talebi de yönlendiren en önemli faktörlerden birisidir. Dış Ticaret Politikasının Başlıca Amaçları Dış ticaret politikası, devleti idare edenlerin dış ticareti kısıtlamak ve/veya teşvik etmek amacıyla yapmış oldukları düzenlemelerin oluşturduğu bütünüdür. Dış ticaret politikasının başlıca amaçlarını on alt başlıkta toplamak mümkündür; Hazineye Gelir Kazandırmak: İthalat ve/veya ihracat işlemlerinden devlet tarafından tahsil olunan vergiler hazine açısından önemli bir gelir kaynağıdır. İktisadi Kalkınmanın Tesis Edilebilmesi: Dış ticaret politikasının kullanılarak iktisadi kalkınmanın tesis edilebilmesi için iki farklı strateji izlenebilir. Bunlardan ilki, ithal ikameci sanayileşme modelidir. Bu stratejinin en belirgin özelliği devlet idaresinin yerli sanayiyi koruyucu tedbirler alıyor olmasıdır. İkinci strateji ise dışa açık sanayileşme stratejisidir. Bu stratejide amaç ise ihracatın arttırılabilmesidir. Artan ihracat neticesinde kısa vadede artan döviz rezervi ile yatırım malı ithali gerçekleştirilerek orta ve uzun vadede kalkınma için adımlar atılmaya çalışılır. İthal edilen yatırım malları ile arttırılacak üretim kapasitesi ve/veya oluşturulacak yen, endüstri alanları ile ülkenin dışa bağımlılığı azaltılmaya çalışılacaktır. 4

Cari Açığın Önlenmesi: Dış ticaret dengesi açık veren ülkelerde, döviz rezervleri hızla azalacağı için ithalatı sınırlayıcı politikalara başvurulabilir. Cari açığı gidermenin bir diğer yöntemi de döviz gelirlerinin arttırılabilmesidir. Bunun içinde ihracatı özendirici tedbirlerin devreye sokulması gerekecektir. Bu iki uygulama ayrı ayrı tercih edilebileceği gibi eş zamanlı olarak da uygulanabilir. Yurtiçi Fiyat İstikrarının Korunabilmesi: Devlet yönetimi, içi piyasada arzı düşen ve dolayısıyla fiyatı yükselen ürünlere karşı gümrük vergilerini düşürmek suretiyle arz açığını gidermeye çalışabilir. Arz açığının giderilmiş olması fiyat artışına mani olur ve fiyat istikrarının yeniden tesisine imkan tanır. Devlet yönetimi bununla birlikte istihdamın arttırılabilmesi için gümrük tarifeleri ve kotalar gibi araçlarla iç talebi ithal ürünlerden yerli ürünlere doğru yönlendirebilirler. Böylece yurt içi üretimin artması sağlanarak istihdam düzeyi arttırılabilir. Sosyal Etkenler: Devlet yönetimi, kamu ahlakı başta olmak üzere kamu güvenliğini, canlıların sağlığını olumsuz yönde etkileyen malların ithalini kısıtlamak eğilimindedir. İthalinin yasaklanmasının yanı sıra yukarıda sayılan hallerin varlığından dolayı malların ihracatını da sınırlayabilir. Ülke Sanayisini Dış Rekabetten Koruma: Ülke idareleri uzun vadede ihracat yapabilme potansiyeli olan ancak yeni gelişen ve bu nedenle yüksek maliyetlerle üretim gerçekleştiren sanayi sektörlerinin uluslararası rekabetin olumsuz koşullarından etkilenmemesi için kotalar, vergi tarifeleri ve ithalat yasakları gibi politikalar uygulayabilirler. Piyasadaki Aksaklıkların Giderilmesi: İç piyasa da herhangi bir mal monopolistik bir hüviyyet kazanmış ise tüketiciler düşük kaliteli bir mala yüksek bedeller ödemek zorunda kalabilirler. Devlet idaresi böyle bir durumda, ilgili mala uygulanan gümrük vergilerini azaltarak malın ülke içindeki miktarını arttırmaya ve ilgili malın fiyatının azalmasını sağlamaya çalışır. Bu durum monopolistik yapının kırılmasına yardımcı olacaktır. Dış Ticarette Tekelcilikten (Monopol Gücünden) Faydalanmak: Bir ülke uluslararası piyasada bir malın üretiminde tekel (monopol) gücüne sahipse ve ilgili malın fiyatını yükseltmek istiyorsa, malın ihracatına kota koyma yoluna gidecektir. Bu kararı izleyen süreçte diğer devletler tarafından talep edilmeye devam eden ürünün fiyatları kota uygulayan ülke lehine artmaya başlayacaktır. 5

Uluslararası İlişkilerin İyileştirilmesi: Uluslararası ilişkiler, ülkelerin kendi iktisadi çıkarları ve ülke güvenlikleri çerçevesinde şekillenir. Devletlerarası dostane ilişkiler de genel anlamda karşılıklı çıkar ilişkisine dayanılarak belirlenmektedir. Aralarında barışçıl ilişkiler bulunmayan ülkeler birbirleri ile ticari ilişkiler kurmaktan da kaçınırlar. Dış ticaret politikalarının belirlenmesinde karşılıklı ilişkilerin önemi oldukça fazladır. İyi ilişkiler, başta gümrük mevzuatlarının karşılıklı olarak iyileştirilmesi çalışmalarının yapılması olmak üzere kambiyo mevzuatlarının uyumlaştırılması çalışmalarının gerçekleştirilmesine olanak tanıyacaktır. Kendi Kendine Yeterli Olma İsteği (Otarşi): Devlet idaresi dış ticaret işlemlerini, uyguladığı stratejilerle (para politikası, maliye politikası, gümrük veya kambiyo mevzuatı düzenlemeleri vb.) en az seviyede tutmayı amaçlayabilir. Bunun sonucunda ülke iç kaynaklarını kullanarak sanayi, tarım, hizmet ve teknoloji üretimlerini belirlenmiş sektörlerde gelişme sağlayacak şekilde yönlendirebilir. Bu nedenle ithalat işlemlerinde sınırlayıcı ve yasaklayıcı politikalar uygulayabilmektedir. Türkiye nin yıllara göre dış ticaret rakamları şu şekilde özetlenebilir. Yıllar DIŞ TİCARET YILLIK (Milyon $) İHRACAT Değ. % İTHALAT Değ. % DENGE HACİM İHR / İTH % 1999 26.587-1,4 40.671-11,4-14.084 67.258 65,4 2000 27.775 4,5 54.503 34,0-26.728 82.278 51,0 2001 31.334 12,8 41.399-24,0-10.065 72.733 75,7 2002 36.059 15,1 51.554 24,5-15.495 87.613 69,9 2003 47.253 31,0 69.340 34,5-22.087 116.593 68,1 2004 63.167 33,7 97.540 40,7-34.373 160.707 64,8 2005 73.476 16,3 116.774 19,7-43.298 190.251 62,9 2006 85.535 16,4 139.576 19,5-54.041 225.111 61,3 2007 107.272 25,4 170.063 21,8-62.791 277.334 63,1 2008 132.027 23,1 201.964 18,8-69.936 333.991 65,4 2009 102.143-22,6 140.928-30,2-38.786 243.071 72,5 2010 113.883 11,5 185.544 31,7-71.661 299.428 61,4 2011 134.907 18,5 240.842 29,8-105.935 375.749 56,0 2012 152.561 13,1 236.537-1,8-83.976 389.098 64,5 6

Dış Ticaret Yararlı ve Sakıncalı Yönleri: Mutlak ve karşılaştırmalı üstünlüğe göre uzmanlaşma, dış ticaret işlemlerine girişen her iki tarafında kazançlı çıkmasını sağlayabilir. Ancak bu ülkelerde faaliyette bulunan her ekonomik birim bu kazanımdan eşit ölçüde yararlanamaz. Hatta bazı kişi ve firmalar ekonomik anlamda bir kayıpla bile karşı karşıya kalabilirler. Tüketicilerin Elde Ettiği Yararlar: Dış ticaretin söz konusu olmadığı bir ortamda ülkelerin yapamayacakları şeyler söz konusudur. Örneğin, serada kakao yetiştirmek mümkün olmadığından dış ticaretin olmadığı bir ortamda Türkiye de çikolata yemek mümkün olmayacaktır. Ekvator isimli ülkeden satın almak yerine kakaoyu kendimiz üretmeye çalışmamız halinde katlanacağımız maliyet çok yüksek olacağından yine çikolata yememiz çok mümkün olmayacak ve kaynak israfına neden olunmuş olacaktı. Dış ticaretin varlığı tüketicilerin daha geniş bir mal demeti içerisinden seçim yapmasını sağlayacak ve tüketicilerin daha ucuz ve daha kaliteli mallara ulaşmasına imkan tanıyacaktır. Ayrıca ithal malların varlığı rekabete neden olacağından yurtiçinde üretilen malların fiyatlarının daha gerçekçi bir noktada kalmasını sağlayacak ve kalitelerinin artmasına neden olacaktır. Tüketicilerin dış ticaretten elde ettikleri yarar aşağıdaki grafikle şu şekilde ifade edilebilir. Şekilde Sd eğrisi ile yurtiçi muz arzı, Dd eğrisi ile yurtiçi muz talebi gösterilmektedir. Ülkemizde muz ithalatı nedeniyle oluşan rekabet oldukça güçlüdür. Dış ticaretin söz konusu olmadığı bir ortamda 1 kg muzun denge fiyatı 2 TL de oluşacaktır ve tüketiciler bu fiyattan yılda 300 bin kg muz tüketebileceklerdir. Buna göre muz için gerçekleştirilen toplam harcama yıllık 2 TL x 300 milyon kg = 600 milyon TL olacaktır. Diğer ülkeler muz üretimi bakımından Türkiye ye göre karşılaştırmalı üstünlüğe sahipse muzu daha düşük maliyetle üretme ve dolayısıyla daha ucuza satma imkanına sahip olacaklardır. Bahse konu ülkenin muzu 1 TL / kg fiyatla sattığını kabul ettiğimizde tüketiciler 1 TL fiyattan 500 bin kg muz tüketmektedirler ve muz için toplam 1 TL x 500 bin kg = 500 bin TL harcamaktadırlar. Muzun kg fiyatı 1 TL ye düştüğü zaman yerli üretici sadece 100 bin kg muz yetiştirecek ve yurtiçi talep yurtiçi arzı aşacağından 400 kg muz ithal edilecektir. P Sd 2 1 Dd 100 300 500 Q 7

Üretim Üzerine Etkisi: Dış ticaretin olmadığı bir ortamda, alınan satılan muz miktarı ve fiyatı yurtiçi arz (Sd) ve yurtiçi talep (Dd) tarafından belirlenecektir. Böyle bir durumda fiyat 2 TL ve tüketim miktarı 300 bin kg dır. Dış ticaretin serbest bırakılması halinde uluslar arası fiyat 1 TL seviyesinde oluşurken tüketim 500 bin kg noktasına ulaşmaktadır. Böyle bir durumda yerli üreticiler sadece 100 bin kg muz üretmektedirler. İthalat ve ihracatın bir diğer ve önemli kategorisi hizmet ticaretidir. Türkiye de ithal edilen hizmetler içerisinde en önemli pay, dış borç faiz ödemleri ile Türk vatandaşlarının diğer ülkelere seyahat ederken yaptıkları harcamalara aittir. Aynı mantık turizm gelirleri açısından da geçerlidir. Bu nedenle Türkiye ye gelen turistlerin gerçekleştirdikleri harcamalar hizmet ihracatı içerisinde sayılmaktadır. Üreticilerin ve Çalışanların Elde Ettiği Yararlar: Birçok sektör ve bu sektörlerde çalışanlar için dış ticaret çeşitli şekillerde yarar sağlayabilir. Yurtiçinde ki bazı endüstriler ancak yurtdışından sağlanabilen hammaddeye bağlı olarak üretim yapıyor olabilir. Bununla birlikte bazı firmalarda üretim yapabilmek için yurtdışında üretilen yarı mamullere ihtiyaç duyuyor olabilirler. Diğer yandan yurt içinde üretim yapılabilmesi için gerekli olan makine ve teçhizatında ithal edilmesi zorunlu olabilir. Dış ticaretin bu noktada ki en önemli yararı belki de ihracata dönük firmalar açısından pazar sağlamasıdır. İhracatın yurtiçinde iş imkanları oluşturduğu gerçeğinin yanında ithalatında başta nakliye, dağıtım ve satış alanlarında iş imkanları oluşturduğu gerçeğinin unutulmaması gerektiğidir. İthalata Rakip Mallar Üreten Firmalar ve İşçilerin Kayıpları Yerli firmalar tarafından üretilen ve aynı zamanda ithali de yapılan mallara ithalata rakip mallar denir. Ülke içerisinde ki bazı sektör ve temsilcilerinin karar alıcılar üzerinde ithalata karşı önlemler alınması konusunda yaptıkları baskılar dış ticaretin varlığından kimlerin zarar gördüğünü açıkça gösterebilir. Ülke içinde ki bir çok sektör (otomotiv, tekstil, tarım) ithalata karşı kendilerinin korunmasını talep etmekte ve bu konuda çeşitli baskı grupları (işveren ve işçi sendikaları) çeşitli girişimlerde bulunmaktadırlar. Bu sektörlerde fabrikaların kapanması ve çalışanların işsiz kalmasının, ülke içinde farklı rahatsızlıklara neden olacağı muhakkaktır. Ancak ne var ki, çalışanlar ve ithalata rakip mallar üreten firmalar için serbest ticaretin bu maliyeti, yurt içi rekabet sonucu oluşan maliyetten pek farklı değildir. Otobüs ve hava yolu şirketlerinin rekabeti nedeniyle demiryollarının uğradığı zarar bu noktada örnek olarak gösterilebilir. Piyasa mekanizması, maliyet yapısı ve tüketici tercihlerine bağlı olarak kaynakların en verimli kullanılabileceği alanlara kanalize olmasını kendiliğinden sağlayacaktır. Bu alanın yurtiçinden veya yurtdışından olması çok bir fark oluşturmayacaktır. Ekonomik yapı içerisinde dış ticaretin varlığı bir sektörde satışları azaltırken diğerinde artmasına yol açıyorsa işgücünün ve kaynakların satışların azaldığı sektörlerden arttığı sektörlere doğru kayması gerekir. Ancak üretim faktörlerinin bir sektörden diğerine aktarılması sanıldığı kadar kolay bir durum değildir (işçilerin şehir değiştirmesi, makinelerin başka amaçla kullanılmasının güç olması vb.) 8

Uluslar arası Mal Fiyatları Uluslar arası ticaret çeşitli ülkelerde ki mal fiyatlarını eşitlenmesine olanak sağlar. İlk örneğimizde ele aldığımız üzere Türkiye de muz pahalı bir meyve iken diğer ülkelerde muz daha ucuz bir meyveydi. Dış ticaretin serbest bırakılması ile arzındaki artış sonucunda Türkiye de muz fiyatı düşme eğilimine girerken, artan talep sonucu diğer ülkelerde muz fiyatı artma eğilimi gösterecektir. Bu sürecin sonunda, nakliye maliyetleri ve ithalat vergileri hariç olmak üzere iki ülkede fiyatlar eşitlenme eğilimine girmiş olacaktır. Dış Ticarette Kullanılan Belgeler 1. Ticari Belgeler 2. Resmi Belgeler 3. Taşıma Belgeleri 4. Sigorta Belgeleri 9

1. Ticari Belgeler Proforma Fatura Ticari Fatura Özel Fatura Navlun Faturası İmalatçının Analiz Belgesi Kontrol (Gözetim) Belgesi Koli Listesi Spesifikasyon Listesi Gemi Ölçü Raporu Çeki Listesi Gümrük Müşavirlik Faturası Proforma Fatura (Proforma Invoice): İhracatta ön fatura olarak adlandırılır. Anlaşma safhasında ihracatçı tarafından malın birim fiyatının, özelliklerinin ve satış şartlarının yer aldığı, bilgi verme amacı güden bir çeşit teklif faturasıdır. Ticari Fatura (Commercial Invoice): İhracatçı tarafından düzenlenen, malın cinsini, miktarını, birim satış fiyatını, teslim şeklini, toplam tutarını gösteren, kıymetli evrak özelliğine sahip, satıcı tarafından alıcıya gönderilen bir hesap belgesidir. Özel Fatura: Türkiye de ikamet etmeyenlere döviz karşılığı mal satışında KDV istisnası uygulanan, şekli Maliye Bakanlığı tarafından belirlenen ve yetki belgesi verilen satıcılar tarafından düzenlenen faturadır. Navlun Faturası: İhracatçı firma taşıma şirketinden taşıma bedeli karşılığında belge alır. İhracatçı firmanın navlun bedelini, ithalatçı firmaya ödediğini ispatlayan belgeye Navlun Faturası denir. 10

İmalatçının Analiz Belgesi: Boya, çimento, asit gibi kimyasal maddeler ile analiz gerektiren malların nem oranı, erime derecesi ve bu malların formüllerini oluşturan element ve bileşiklerin ad ve oranlarını gösteren belgedir. Kontrol (Gözetim) Belgesi: Fiili ihracatı başlatılacak malın kalitesinin, alım-satım sözleşmesinde ismi yazılı olan malın kalitesiyle aynı olup olmadığının tespit edilmesi için bağımsız bir gözetim şirketi tarafından hazırlanan belgedir. Koli Listesi: Dökme olmayan ve kolilerle sevk edilen malların, her koli içindeki miktar ve ölçüleri ile koli sayısını gösteren belgedir. Spesifikasyon Listesi: Koli listesine ek olarak malların birim fiyatının ve toplam fiyatın bulunduğu belgedir. Gemi Ölçü Raporu: Sıvı olarak gemiye yüklenen akaryakıt, kimyevi madde vb nin gemi tankına ne kadar yüklendiğini, yükleme sırasındaki fire miktarını ve boşaltma limanında ne kadar fire verilebileceğinin gösteren belgedir. Çeki Listesi: İhracatçı firmanın hangi taşıta ne kadar mal yüklendiğini, her paketin ne kadar ağırlık içerdiğini gösteren belgedir. Gümrük Müşavirlik Faturası; İthalat ve ihracat işlemlerinin takibi firmanın gümrük müşaviri tarafından yapılabileceği gibi, gümrük müşavirliği şirketleri tarafından da yapılabilir. Gümrük Müşavirlik Faturası, gümrük müşavirliği şirketinin, gümrük ve gümrükleme hizmeti karşılığındaki hizmet bedellerini kapsar. 11

2. Resmi Belgeler Gümrük Beyannamesi i. İhracat Gümrük Beyannamesi ii.ithalat G. Beyannamesi Veteriner ve Bitki Sağlık Sertifikası Menşe Şahadetnamesi Serbest Dolaşım Belgeleri i. A.TR Belgeleri ii. EUR- 1 Belgesi Konsolosluk Belgesi Helal Belgesi Radyasyon Belgesi A.T.A. Karneleri Boykot, Kara Liste Sertifikaları Gümrük Beyannamesi: Gümrüğe gelen malların muayenesinin yapılabilmesi için ihracatçı veya ithalatçı firmanın gümrük müşaviri tarafından, gümrük idaresine verilmek üzere hazırlanıp düzenlenmiş standart belgedir. Veteriner ve Bitki Sağlık Sertifikası: Veteriner Sertifikası, canlı ve hayvansal ürünlerin ihraç veya ithal edilebilmesi için bu malların sağlıklı olduğuna ve bulaşıcı hastalık taşımadığına dair gümrük giriş çıkış kapılarında resmi veteriner hekim tarafından yapılan kontrollerin sonucunu gösteren belgedir. Bitki Sağlık Sertifikası ise, ithal ve ihraç edilecek bitki veya bitkisel ürünlerin hastalık veya zararlı haşarat taşımadıklarının giriş çıkış gümrüklerinde kanıtlanabilmesi için ihracatçı tarafından talep edilen ve alınan numuneler üzerinde yapılan analizler sonucunda düzenlenen belgelerdir. Menşe Şahadetnamesi: İhraç malın imal edildiği yeri gösteren belgedir. Serbest Dolaşım Belgeleri: İthalatçı firmalara gümrük indirimlerinden faydalanma hakkı tanıyan belgedir. Konsolosluk Belgesi: İhracatı yapılacak malın menşeini belgelemek için ithalatçı ülkenin, ihracatçı ülkedeki konsolosluğu tarafından onaylanan belgedir. 12

Helal Belgesi: İslam ülkelerinin et ithalatında talep ettikleri, hayvan kesimlerinin İslami Kurallara uygun olduğunu gösteren belgedir. Bu belge ihracatçının bulunduğu İl Müftülüğü tarafından düzenlenip verilmektedir. Radyasyon Belgesi: İhraç edilecek tarım ürününün radyasyon içermediğini ispatlayan ve ithalatçıya ulaştırılması gereken bir belgedir. A.T.A. Karneleri: 1961 yılında Brüksel İşbirliği Konseyi tarafından imzalanan A.T.A. Sözleşmesi gereği, yurt dışına bir yıl süreyle tanıtım amaçlı gönderilen malların, gümrük vergisine tabi olmadan sınırdan geçişini sağlayan uluslararası özelliğe sahip gümrük belgeleridir. Boykot, Kara Liste Sertifikaları: İhracat sırasında malın herhangi bir nedenle, savaş halinde olan ülkeden geçip geçmeyeceğinin, boykotlu ülkeler üzerinden nakliyesinin yapılıp yapılmayacağının, taraflardan herhangi birinin boykot / kara liste kapsamında olmadıklarının gösterildiği belgedir. 3. Taşıma Belgeleri Kara Yolu Konşimentosu Deniz Konşimentosu İkinci Kaptan Makbuzu Rıhtım Makbuzu Havayolu Konşimentosu Demiryolu Hamule Senedi Nakliyeci Makbuzu FIATA Taşıma Belgeleri Paket Postası Makbuzu 13

Karayolu Konşimentosu: Uluslararası Karayolu Eşya Taşıma Antlaşması, bir malın uluslararası taşıma sırasında maruz kalabileceği hasar ve gecikmelerde gönderen, taşıyan ve alıcı arasındaki sorumluluk ve yükümlülükleri belirleyen belgedir. Kamyonla yapılan taşımalarda taşıyıcı tarafından taşıma senedi (CMR) düzenlenir. Deniz Konşimentosu: Malı yükletenin isteği üzerine, uluslararası taşıma firması tarafından düzenlenip yükletene verilen malın öngörülen şekilde teslim edileceğini taahhüt eden belgedir. İkinci Kaptan Makbuzu: Malların gemiye yüklendiğini gösteren ve daha sonra deniz konşimentosu ile değiştirilen belgedir. Rıhtım Makbuzu: Mallar yüklenmek üzere rıhtıma gönderildiğinde düzenlenen belgedir. Havayolu Konşimentosu: Mallar hava yolu ile sevk edildiğinde düzenlenen ve sadece makbuz niteliğine sahip bir belgedir. Demiryolu Konşimentosu: Malların demiryolu ile sevki halinde, ihracatçı ile demiryolu idaresi arasında düzenlenen taşıma belgesidir. Nakliyeci Makbuzu: Demiryolu veya çoğunlukla karayolu ile taşımacılıkta kullanılan Nakliyeci Makbuzu, taşıma komisyoncuları tarafından belli bir ücret karşılığında kendi adlarına ve başkaları hesabına mal taşıyan nakliye firmaları tarafından düzenlenen belgelerdir. Paket Posta Makbuzu: İthalatçıya posta ile gönderilecek malın bulunduğu kolinin doğrudan ithalatçı ya da ithalatçının bankasına sevk edilmek üzere posta idaresine verilmesi karşılığında düzenlenen belgedir. FIATA Taşıma Belgeleri: FIATA taşıma belgeleri nakliyeci makbuzudur. Uluslararası Taşıma Birlikleri Federasyonu tarafından, kendisine üye olan taşıma acenteleri için standart hale getirilmiş ve sadece karayolu taşımacılığında kullanılan belgedir. 14

4. Sigorta Belgeleri Sigorta Poliçesi: Dış ticarete konu olan malların yüklendikleri yerden ithalatçıya teslim edilecekleri ana kadar uğrayabilecekleri hasarlara karşı sigorta edildiklerini gösteren belgedir. Sigorta Sertifikası: Bir defadan fazla yüklemesi olan ihracatçıların kesin sigorta öncesi düzenlettikleri belgeye denir. İHRACAT İhracat, bir malın yürürlükteki ihracat ve gümrük mevzuatına uygun şekilde Türkiye gümrük bölgesi dışına veya serbest bölgelere çıkartılarak bedellerinin yine yürürlükteki kambiyo mevzuatı gereğince ülkeye getirilmesidir. İhracat türlerini şu şekilde sıralamak mümkündür; 1. Özellik Arz Etmeyen İhracat 2. Kredili İhracat 3. Transit Ticaret 4. Konsinye İhracat 5. Hariçte İşleme Rejimi 6. Bedelsiz İhracat 7. Bağlı Muamele veya Takas Yolu İle Yapılacak İhracat 15

1. Özellik Arz Etmeyen İhracat: İhracı yasak ya da bir kurumun iznine bağlı olmayan ya da kayda bağlı mallar listesi dışında bulunan veya kayda bağlı olmaksızın yapılan ihracat Özellik Arz Etmeyen ihracat sayılır. İhracatçı, ihracatı onay ve kayıt için İhracatçı Birliklerine bildirir. Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM), ilgili meslek kuruluşları ve bankadan (döviz alım belgesi), Gümrük Beyannamesi ve gerekli diğer belgelerle Gümrük İdaresine müracaat ederek ihracat gerçekleştirilir. Daha sonra ihracat bedeli olan döviz yurda getirilerek ihracat kapatılır. 2. Kredili İhracat: İki ve çok taraflı kredi anlaşmaları dışında kalmak kaydıyla, ihracat bedelinin Türk Parası Kıymetini Koruma mevzuatında öngörülen süreler içerisinde yurda getirilmesini öngören bir satış şeklidir. Kredili ihracat, uluslararası bankacılık usulleri çerçevesinde yapılmaktadır. Yetkili bankalar ve ihracatçılar, belirlenen süredeki ödemeleri ile kredi sözleşmesinde yer alan taksitlerini, süresi içerisinde ülkeye getirerek bir bankaya satılması ile ilgili önlemleri almak zorundadırlar. Kredili ihracat da, ihracat bedelleri satış sözleşmesinde belirlenen vadeleri izleyen 30 gün içerisinde tahsil edilmelidir. İhracatçı, malın cinsi, ödeme planı ve ödeme süresini içeren satış sözleşmesinin aslı ve tercümesi ile İhracatçı Birliklerine müracaat eder. Gümrük İdaresi gümrük beyannamesi üzerine Kredili İhracat şerhi düşerek ihracatın gerçekleşmesini sağlar. Fiili ihraç tarihinde başlayan kredili ihraç süresi; Dayanıksız Tüketim Mallarında 2 yıl, diğer mallarda 5 yıl olarak belirlenmiştir. 3. Transit Ticaret: Bir ülkeden satın alınan bir malın, transit olarak veya doğrudan doğruya bir başka ülkeye ihracı söz konusu ise; alış ve satış bedelleri arasında fark olmak üzere, mal bedelleri için transfer yapılarak veya yapılmaksızın satın alınan yabancı menşeli veya Türk menşeli olup yurt dışına satılmış (serbest bölgelere yapılan satışlar dahil) malların transit olarak veya doğrudan doğruya, İthalat ve İhracat rejimi hükümlerine tabi olmaksızın başka bir ülkeye ya da serbest bölgelere satılmasıdır. 16

4. Konsinye İhracat: Kesin satışı daha sonra yapılmak üzere dış alıcılara, komisyonculara, şube ve temsilciliklere mal gönderilmesi şeklinde yapılan ihracat biçimidir. İhracatçı Gümrük Beyannamesi ile ilgili İhracatçı Birliği ne başvurur. İhracatçı Birliği nin 90 gün içerisinde kullanılması kaydıyla verdiği izinle Gümrük İdaresine başvuru yapılır. Malın kesin satışı sonrası ihracatçı, 30 gün içerisinde kesin satış faturası ve diğer belgelerle durumu ilgili İhracatçı Birliği ne ve ihracat bedelinin geleceği aracı bankaya bildirir. Malın fiili ihraç tarihinden itibaren 1 yıl içerisinde satılması gerekmektedir. Bu süre haklı ve zorunlu nedenlerle izni veren merci tarafından 1 yıla kadar uzatılabilir. 5. Hariçten İşleme Rejimi: Az veya çok işçilik görmek, izabe edilmek, ambalajlanmak veya diğer nedenlerle, mamul, yarı mamul ve hammaddelerin yurtdışına geçici olarak gönderilmesi kapsamında geçici olarak yapılan işleme geçici ihracat denir. Hariçte işleme rejimi, serbest dolaşımdaki eşyanın, işlenmek üzere Türkiye gümrük bölgesinden geçici olarak üçüncü ülkelere gönderilmesi ve bu faaliyetler sonucu elde edilen ürünün tam veya kısmi muafiyet uygulanmak suretiyle yeniden serbest dolaşıma girmesini ifade eder. Hariçte İşleme rejimi kapsamında yapılacak ihracat, mal çeşidine göre üç farklı yolla gerçekleştirilebilir. Bunlar; Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM): Hammadde, yardımcı madde, yarı mamul ve ambalaj malzemelerinin daha ileri bir düzeyde işlem görmek üzere üçüncü ülkelere gönderilmek istenmesi halinde Hariçte İşleme İzin Belgesi verilir. Maden İhracatçı Birlikleri: Maden cevheri ve konsantrelerinin, izabe edilmek ve işlenmek üzere üçüncü ülkelere gönderilmek istenmesi halinde Hariçte İşleme İzin Belgesi verilir. Gümrük Müsteşarlığı: Tamirat amaçlı garanti hükümleri uyarınca veya bir imalat hatası nedeniyle dışarıya gönderilen eşya yerine ithal edilecek ürünler için Hariçte İşleme İzin Belgesi verilir. Hariçte İşleme İzin belgelerinin süresi 12 ay olup, 1 yıla kadar ek süre verilebilir. 17

6. Bedelsiz İhracat: Karşılığında yurda herhangi bir bedel getirilmeksizin yurtdışına mal gönderilmesi bedelsiz ihracattır. Bu kapsamda, Gerçek ve tüzel kişiler tarafından götürülen ve gönderilen hediyeler, Miktarı ticari teamüllere uygun numuneler ve reklam eşyası, Daha önce usulüne uygun olarak ihraç edilmiş malların bedelsiz gönderilmesi ticari örf ve adetlere uygun parçaları, fireleri, garantili olarak ihraç edilen malların garanti süresi içerisinde yenilenmesi gereken parçalarının ihracatında, bu ihracatı gerçekleştirecek firmalar açısından İhracatçı Birliği ne üyelik şartı aranır. Değeri 10.000 $ dan az ise; Bedelsiz İhracat Formu doldurularak Gümrük İdareleri ve Posta Gümrükleri aracılığı ile, Değeri 10.000 $ dan fazla ise; üç nüsha Bedelsiz İhracat Formu doldurularak ilgili İhracatçı Birliği izni ile, Değeri 25.000 $ dan fazla ise; İhracatçı Birliği nin görüşü ile Dış Ticaret Müsteşarlığı izni ile bu tip işlemler gerçekleştirilebilir. Bedelsiz İhracat izinlerinin geçerlilik süresi 1 yıldır. 1.000 $ ı geçmeyen malların bedelsiz ihracı İhracatı Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu na (DFİF) tabi değildir. 7. Bağlı Muamele veya Takas Yolu İle Yapılacak İhracat: Karşılıklı Ticaret olarak adlandırılan ve kısmen de olsa ödemenin para yerine malla yapıldığı ticarete verilen isimdir. İhraç edilen malın tümüne veya bir bölümüne karşılık mal alındığı bir ticaret şeklidir. İhraç veya ithal edilen mal, hizmet veya teknoloji transferi bedelinin kısmen veya tamamen mal, hizmet, teknoloji transferi, veya kısmen döviz ile karşılandığı bir ödeme şeklidir. İhracatçı, bağlı muamele taleplerini; (Malın cinsi, standardı, kalitesi, teslim şekli, teslim yeri, ithal ve ihraç birim fiyatları, değeri ve süreyi içeren Bağlı Muamele ve Takas Anlaşması ile 6 nüsha başvuru formu ile) üye olunan ya da bağlı bulunan bölgedeki İhracatçı Birliği nin izni ile gerçekleştirir. Bağlı muamelelerde süre 6 ay olup, 2 yıla kadar uzatılabilmektedir. İhracat ve İthalat bedellerine ilişkin kapatma aracı bankalarca sonuçlandırılır. İki ülke arasındaki işlemler TAKAS; ikiden çok ülke arasında yapılan işlemler BAĞLI MUAMELE olarak adlandırılır. 18

İTHALAT İthalat, bir malın Türkiye gümrük bölgesi dışından veya serbest bölgelerden yürürlükteki ithalat ve gümrük mevzuatına uygun şekilde getirilerek bedellerinin yine yürürlükteki kambiyo mevzuatı gereğince yurt dışına gönderilmesi işlemidir. İthalat çeşitlerini şu şekilde sıralamak mümkündür; 1. Ticari İthalat 2. Vergi Numarası Şartı Aranmayan İthalat 3. İzne Bağlı İthalat 4. Özelliği Olan İthalat 5. Özel Anlaşmalara Dayanan İthalat 6. Kesin İthalat 7. Uluslararası Fuarlar Yoluyla Yapılan İthalat 8. Bedelsiz İthalat 9. Geçici İthalat 1. Ticari İthalat: Vergi numarasına sahip her gerçek ve tüzel kişinin yapabileceği ithalat şeklidir. Bu işlem, ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde alınması gereken belgeler ile birlikte doğrudan gümrük idaresine başvurulmak suretiyle yapılabilmektedir. 2. Vergi Numarası Şartı Aranmayan İthalat: Özel antlaşmalara dayanan bir ithalat türüdür. Kitap ve diğer yayın ithalatı ve ülkemizde açılan fuar ve sergilerde Dış Ticaret Müsteşarlığı nca perakende satışına izin verilen mal ithalatında vergi numarası şartı aranmadan ithalat yapılabilmektedir. 3. İzne Bağlı İthalat: Yurda getirilmeleri yürürlükteki mevzuat ile kayıt ve şarta bağlanan veya özel izne tabi bulunan malların ithaline denir. 4. Özelliği Olan İthalat: İthalatı kanun ve kararnamelerle belirli kuruluşlara bırakılmış malların ithalatıdır. Yurda sokulması yürürlükteki mevzuat ile kayıt ve şarta bağlanan veya özel izne tabi bulunan maddeler hakkındaki hükümler ise saklıdır. 19

5. Özel Anlaşmalara Dayanan İthalat: NATO ile ilgili askeri mal ve malzeme ithalatı için yapılan anlaşmaya dayalı ithalattır. Dış Ticaret Müsteşarlığı nca verilen talimatlara göre gerçekleştirilmektedir. 6. Kesin İthalat: Mali mükellefiyetleri teminata bağlanmak suretiyle geçici olarak yurda getirilen malların ithalidir. 7. Uluslararası Fuarlar Yoluyla Yapılan İthalat: Ülkemizde düzenlenen uluslararası fuarlar yoluyla gelen malların, Müsteşarlık tarafından yayınlanan tebliğler kapsamında yapılan ithalatıdır. 8. Bedelsiz İthalat: Malın, bedelinin daha yurt dışına transfer edilmeden yurda sokulmasıdır. Yurda bedelsiz olarak getirilen mallar için gümrük vergisi gümrükte mal yurda sokulurken tahsil edilir. 9. Geçici İthalat: Bu ithalatta amaç, ihracatçıların kullandığı hammadde veya yardımcı maddelerin daha ucuz ve gümrüksüz olarak ithaline imkan sağlamak ve ihracatçıları teşvik etmektir. Dahilde İşleme Rejimi kapsamında yapılan ithalat geçici ithalata örnektir. Dış Ticaret Ödeme Şekilleri Dış ticarette beş çeşit ödeme şekli bulunmaktadır. Bunlar; Peşin Ödeme, Mal Mukabili Ödeme, Vesaik Mukabili Ödeme, Akreditifli Ödeme, Kabul Kredili Ödeme. Peşin Ödeme : İthalatçının, ihracatçıya malların sevkinden önce ödeme yapmasıdır. Dış ticarette peşin ödeme ithalatçı açısından riskli olmakla birlikte ihracatçı için ön finansman niteliğindedir. Peşin ödemeye ilişkin transfer talepleri, bankalarca talebi izleyen beş iş günü içinde sonuçlandırılır. 20

İHRACATÇI 4 1 5 6 GÜMRÜK İTHALATÇI 2 İHRACATÇININ BANKASI 3 İTHALATÇININ BANKASI İşlem aşamaları şöyledir; 1. İhracatçı ile ithalatçı aralarında peşin ödeme konusunda anlaşır, 2. İthalatçı, ihracatçıya ödeme yapılması için bankasına talimat verir, 3. İthalatçının bankası mal bedelini ihracatçının bankasına gönderir, 4. İhracatçının bankası gelen mal bedelini ihracatçıya öder, 5. İhracatçı, ilgili malı ithalatçıya gönderilmek üzere gümrüğe teslim eder, 6. İthalatçı, adına gelen malı gümrükten çeker (teslim alır). Mal Karşılığı Ödeme : İthalatçının satın aldığı malın bedelini o malın, satış sözleşmesinde gösterilen varma yerine ulaşmasından ve teslim alınmasından sonra ödenmesidir. Satıcı, malı yükledikten sonra mala ilişkin vesaiki doğrudan alıcıya gönderir. Bu ödeme türü ihracatçı açısından risklidir. Mal mukabili ödemenin olumsuzlukları şunlardır; Alıcı malı aldıktan sonra bedelini ödemeyebilir, Alıcı malı gümrükten zamanında çekmeyerek malın devlete kalmasına neden olabilir, Alıcı malları almaktan vazgeçerek, iade edilmesini sağlayabilir ki bu durum satıcı için maliyet demektir, Kötü niyetli alıcı, fiyat indirimi için zorlamada bulunabilir. 21

İHRACATÇI 7 1 3 2 4 GÜMRÜK İTHALATÇI 5 İHRACATÇININ BANKASI 6 İTHALATÇININ BANKASI İşlem aşamaları şöyledir; 1. İhracatçı ile ithalatçı aralarında anlaşır, 2. İhracatçı malları ithalatçıya gönderilmek üzere gümrüğe teslim eder, 3. İhracatçı malları gümrüğe teslim ettikten sonra sevk belgelerini ithalatçıya gönderir, 4. İthalatçı sevk belgeleri ile malları gümrükten çeker, 5. İthalatçı bankasına mal bedelinin ihracatçının bankasına ödenmesi talimatını verir, 6. İthalatçının bankası mal bedelini ihracatçının bankasına gönderir, 7. İhracatçının bankası gelen mal bedelini ihracatçıya öder. Vesaik Mukabili Ödeme : Satıcının malları yükledikten sonra, ülkesindeki bir bankaya yüklenen mala ilişkin vesaiki, bedelin tahsil koşullarını belirtmek suretiyle ibraz ederek, alıcının ülkesindeki bankaya mal bedelinin tahsili koşuluyla göndermesi işlemidir. Vesaik mukabili ödemede işlemi başlatan taraf ihracatçıdır. 22

İHRACATÇI 1 İTHALATÇI 3 8 2 9 GÜMRÜK 6 5 İHRACATÇININ BANKASI 7 4 İTHALATÇININ BANKASI İşlem aşamaları şöyledir; 1. İhracatçı ile ithalatçı aralarında anlaşırlar, 2. İhracatçı malları ithalatçıya göndermek üzere gümrüğe teslim eder, 3. İhracatçı gümrüğe teslim edilen mallara ilişkin sevk belgelerini, ithalatçıya gönderilmek üzere kendi bankasına teslim eder, 4. İhracatçının bankası evrakları ithalatçının bankasına vesaik mukabili şartıyla gönderir, 5. İthalatçının bankası gelen evraklarla ilgili ithalatçıya ihbarını yapar, 6. İthalatçı ihbar üzerine gereken ödemeyi yapar ve vesaiki bankasından alır, 7. İthalatçının bankası mal bedelini ihracatçının bankasına gönderir, 8. Mal bedeli, ihracatçının bankası tarafından ihracatçıya ödenir, 9. İthalatçı elinde bulunan vesaik ile malları gümrükten çeker. 2 Akreditifli Ödeme : Bir bankanın, alıcının talep ve talimatıyla ya da kendi adına hareket ederek, belli bir tutara kadar, belli bir vade dahilinde, belli belgeler karşılığında ve öngörülen şartların yerine getirilmesi şartıyla, satıcıya ödeme yapacağını yazılı olarak taahhüt etmesidir. Akreditifli ödeme hem ithalatçıyı hem de ihracatçıyı koruyan bir işlem türüdür. Akreditif bir banka tarafından açılır. akreditif (küşat mektubu) alıcının bankasının satıcıya hitaben yazdığı kendi taahhüdünü kapsayan bir ihbar mektubu şeklinde düzenlenir. 23

İşlem aşamaları şöyledir; 1. İhracatçı ile ithalatçı aralarında anlaşır, 2. İthalatçı amir bankaya (ithalatçının bankası) müracaat ederek akreditifi açtırır, 3. Amir banka, akreditifin açıldığı bilgisini ihracatçıya bildirilmesi için ihracatçının bankasına gönderir, 4. İhracatçının bankası ithalatçının bankasından gelen akreditif açıldı bilgisini ihracatçıya ihbar eder, 5. Akreditifin açıldığını öğrenen ihracatçı malları ithalatçıya göndermek üzere gümrüğe teslim eder, 6. Gümrüğe teslim edilen malların vesaiki ithalatçıya gönderilmek üzere ihracatçı tarafından bankasına teslim edilir, 7. Vesaikin teslim alınması karşılığı ihbar bankası (ihracatçının bankası) ihracatçıya ödemeyi yapar, 8. Amir banka alacağı vesaikler karşılığında mal bedelini ihbar bankasına transfer eder, 9. İhbar bankası aldığı ödeme karşılığında vesaikleri amir bankaya gönderir, 10. İthalatçı akreditif tutarını amir bankaya öder, 11. Amir banka ihbar bankasından gelen vesaikleri ithalatçıya teslim eder, 12. İthalatçı almış olduğu vesaiklerle malı gümrükten çeker. İHRACATÇI 1 İTHALATÇI 5 12 7 10 6 4 GÜMRÜK 2 11 İHRACATÇININ BANKASI 9 8 3 İTHALATÇININ BANKASI 24