Türkçenin Biçimdizimsel İşlemlenmesinde Yapısal Hazırlama Gözde BAHADIR & Annette HOHENBERGER Orta Doğu Teknik Üniversitesi
PLAN Yapısal Hazırlama Türkçede Biçimdizimsel Hazırlama Amaçlar Yapılar Ön Çalışma Yapısal Hazırlama Çalışması Sonuçlar
YAPISAL HAZIRLAMA Yapısal/sözdizimsel hazırlama, bireyin belirli bir sözdizimsel yapıyı işlemlemiş olmasının, aynı/benzer başka bir yapıyı daha sonra işlemlemesini kolaylaştırması anlamına gelmektedir (Pickering & Branigan, 1999). Yapısal hazırlama, dilin üretilmesi ve anlaşılması süreçlerinde işlemlenen ortak sözdizimsel temsilciler üzerinde etkilidir (Branigan, Pickering & Cleland, 2000). Ancak, bu temsilcilerin düzey ve özellikleri hakkında henüz ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır.
YAPISAL HAZIRLAMA İlk çalışma: Bock (1986) çift geçişli yani hem dolaylı, hem de dolaysız nesne alan eylemlerin ilgeçsel-nesne (İN) ve çift-nesne (ÇN) koşullarını incelemiştir. Hafıza testi görünümündeki testin ilk aşamasında katılımcılar önce iki tümceden birini tekrar etmiştir: İN: The rock star sold some cocaine to an undercover agent. ÇN: The rock star sold an undercover agent some cocaine. Rock yıldızı, gizli bir ajana kokain sattı. Deney aşamasında ise katılımcılara, ör. bir kızın bir adama bir fırça vermesinin betimlendiği bir resim gösterilmiş (İN ve ÇN mümkün) ve katılımcılar bu resmi tarif etmiştir.
YAPISAL HAZIRLAMA Sonuçta, hazırlama aşamasında İN tümcesini tekrar eden katılımcıların, resmi tarif ederken ÇN'den çok İN tümceleri ürettikleri; hazırlama aşamasında ÇN tümcesini tekrar edenlerin ise deney aşamasında İN'den çok ÇN tümceleri ürettikleri ortaya çıkmıştır. Ayrıca, aynı sonuçların, etken/edilgen tümceler için de geçerli olduğu görülmüştür.
YAPISAL HAZIRLAMA Aynı sonuçların yazılı dil üretimi için de geçerli olduğu görülmüştür (Pickering &Branigan, 1999). Tümce tamamlama görevlerinde, katılımcılar tümce parçalarını doldururlar: The messenger handed an unsigned note Elçi imzasız bir notu... iletti. (Hazırlama: yalnız İN mümkün) The head waiter gave Baş garson... verdi. (Hedef: Hem İN, hem de ÇN mümkün) Sonuç: Hazırlama Etkisi
YAPISAL HAZIRLAMA Yapısal/sözdizimsel hazırlama etkisi, yalnız dil üretiminde değil, dilin anlaşılmasında (Branigan, Pickering & Steward, 1995) ve iki süreç arasında (Branigan, Pickering & McLean, 2005) da görülmektedir. Söz konusu etkinin gerçekten yapısal/sözdizimsel olduğu, farklı etkenlerden kaynaklanmadığı da bir dizi çalışma ile kanıtlanmıştır.
YAPISAL HAZIRLAMA Bu etki sözcüksel temelli değildir (Bock, 1989): Sadece aynı ilgecin kullanıldığı tümceler arasında değil, aynı zamanda farklı ilgeçlerin yer aldığı tümceler arasında da hazırlama vardır: The secretary baked a cake for her boss. Sekreter patronu için bir kek yaptı. The secretary took a cake to her boss. Sekreter patronuna bir kek götürdü. The girl handed the paintbrush to the man. Kız adama fırçayı verdi.
YAPISAL HAZIRLAMA Bu etki, izleksel (tematik) veya olay yapısal da değildir (Bock ve Loebell, 1990): yanında anlamında yer bildiren bir ilgeç olan by ın kullanıldığı söz öbeği ile İngilizce edilgen tümcelerdeki etken özneyi belirten by-sözcük öbeği arasında da yapısal hazırlama vardır. The foreigner was loitering by the broken traffic light. Yabancı kırık trafik lambasının yanında oyalanıyordu.
YAPISAL HAZIRLAMA Son olarak, hazırlama etkisi ölçüsel (metrik) de değildir (Bock & Loebell, 1990): aynı ölçüsel yapıya sahip olan tümceler arasında hazırlama etkisi bulunmamıştır: Susan bought a book to study. Susan çalışmak için bir kitap aldı. The girl gave a brush to the man. Kız, adama bir fırça verdi.
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA AMAÇLAR Yapısal hazırlamanın etkili olduğu; dilin hem anlaşılması, hem de üretilmesi süreçlerinde işlemlenen ortak temsilcilerin özelliklerini daha iyi kavramak için Türkçenin kendine özgü özelliklerinden yararlanmak Yapısal Hazırlama olgusunu, daha önce diğer dillerde gerçekleştirilmiş araştırmalarda kullanılan İN/ÇN ve etken/edilgen tümce çiftlerinden farklı, yeni bir uyaran çifti ile denemek Türkçe biçimbiliminin sözdizimsel işlemlemedeki rolü ile ilgili daha detaylı bilgi edinmek
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA YAPILAR Yeni uyaran çifti, aynı biçimdizimsel çerçevede, ilgi-iyelik yapıları nda kullanılan, 1) iyelik bildiren belirtili ad tamlamaları ve 2) yüklemi adlaşmış eylemlerden oluşan yan tümcecikler dir.
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA YAPILAR Türkçe'de iyelik bildiren belirtili ad tamlamalarında, tamlayan ilgi eki (-In) alır; yapının ana unsuru olan tamlanan ise tamlayan ile kişi ve sayı yönünden uyumludur. Bu tür tamlamalar gerçek veya eğretilemeli sahiplik ifade etmektedir (Kornfilt, 1997): Adam [kadın-ın ses-i]-ni duy-du ad(yalın) ad -ilgi eki ad -3tk-i hali eylem-geçmiş3tk
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA YAPILAR Yüklemi -dik, -ma, -Iş gibi sonekler aracığıyla adlaşmış bir eylemden oluşan yan tümcecikler ise, bir ana tümce içerisinde yer alan daha küçük tümcelerdir (Göksel & Kerslake, 2005). Ana tümcenin yüklemi olan eylem kişi, sayı, zaman ve kip açısıdan tamamen çekimli iken, yan tümceciğin eylemi bu eylem adlaştırma (EA) ekleri aracılığıyla adlaşmıştır: Adam [kadın-ın gel -diğ -i] -ni duy-du ad(yalın) ad -ilgi eki eylem-ea-3tk-i hali eylem-geçmiş3tk
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA YAPILAR Bu tür yan tümceciklerin biçimdizimsel yapısı, iyelik bildiren ad tamlamasınınki ile aynıdır ve aldıkları çekim ekleri eylemlerin değil adların aldıkları çekim ekleridir. Yani bu tümceciklerdeki eylemler, adsal özellikler taşırlar. Ancak, bu adlaşmış eylemleri eylemden türemiş adlardan ayırmak gerekmektedir: Yaz-gı gibi bir yapım eki aracılığıyla eylem kökünden türetilen adlar, tam anlamıyla ad iken, adlaşmış eylemler, eylemsel bir takım özelliklerini korumaktadırlar. Örneğin, adlaşmış eylemler, belirtili nesnelerine -i hali eklenmesini gerekli kılarlar: Adam [kadın-ın çocuğ-u sev -diğ -i] -ni bil -iyor. ad(yalın) ad-ilgi eki ad-i hali eylem-ea-3tk -i hali eylemşimdiki3tk
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA ÖN ÇALIŞMA Bu tür yapıların kullanıldığı ana tümcelerin yüklemi, fiziksel algı, bilişsel süreç ya da iletişim belirten bir eylemdir. Ön çalışmanın amacı bu tür ana eylemlerin ad tamlamaları ve adlaşmış eylemler ile kullanım sıklıklarını incelemek; böylece hazırlama deneyinde kullanılacak uyaranları belirlemektir.
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA ÖN ÇALIŞMA ODTÜ Türkçe Derlem taranarak belirtili nesne olarak adların yanı sıra adlaşmış eylemler de alabilen 14 hedef eylem belirlenmiştir. Yapılan yazılı tümce tamamlama çalışmasına anadili Türkçe olan 28 kişi (13 K, 15 E; yaş ort.: 30.3) katılmıştır. Katılımcılardan boşluklu tümceleri diledikleri şekilde doldurmaları istenmiştir (7 deney tümcesi, 21 çeldirici): Korsan prensesin... hatırladı. Tümce tamamlama görevi, katılımcılara elektronik posta yolu ile ulaştırılmıştır.
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA ÖN ÇALIŞMA Korsan, prensesin onu öptüğünü hatırladı. kolyesini gelemeyeceğini öfkesini
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA ÖN ÇALIŞMA Sonuçta her hedef eylem için bir profil çıkarılmıştır. Bazı hedef eylemlerin, ağırlıklı olarak adlarla, bazılarının adlaşmış eylemlerle kullanıldığı; bazılarının da her iki yapıyla dengeli olarak kullanıldığı ortaya çıkmıştır. Buna göre, hedef eylemler ad ağırlıklı, dengeli ve eylem ağırlıklı olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Dengeli eylemler, bir sonraki hazırlama çalışmasında uyaran olarak kullanılmıştır.
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA ÖN ÇALIŞMA Ad Ağırlıklı Eylemler gizle-, onayla- Eylem Ağırlıklı Eylemler açıkla-, gör-, kanıtla-, hisset-, düşün- Dengeli Eylemler anlat-, duy-, gözlemle-, unut-, hatırla-, anla-, öğren-
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA YAPISAL HAZIRLAMA ÇALIŞMASI Çalışmanın amacı, yüklemi yalnız adlarla veya yalnız adlaşmış eylemlerle kullanılan bir eylem olan tümceler ile yüklemi dengeli eylemler olan tümceler arasında hazırlama etkisi olup olmadığını araştırmaktır. Hedef tümcelerin, adsal hazırlayanlardan sonra daha çok ad ile; eylemsel hazırlayanlardan sonra ise daha çok adlaşmış eylem ile tamamlanmaları beklenmektedir.
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA YAPISAL HAZIRLAMA ÇALIŞMASI Yapılan yazılı tümce tamamlama çalışmasına anadili Türkçe olan 21 kişi (10 K, 10 E; yaş ort.: 26.47) katılmıştır. Katılımcılardan boşluklu tümceleri diledikleri şekilde doldurmaları istenmiştir. 7 dengeli eylem, hedef tümcelerde; biri adsal hazırlayanları, diğeri de eylemsel hazırlayanları takip edecek şekilde 2 şer kez kullanılmıştır. Ayrıca deneysel hazırlayan-hedef tümce çiftleri arasında 42 adet çeldirici boşluklu tümce yer almıştır. Toplam 70 tümce içeren kitapçıklar katılımcılara dağıtılmıştır.
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA YAPISAL HAZIRLAMA ÇALIŞMASI Adsal Hazırlayan: Nesne olarak yalnız adları alabilen ana eylem Ali Ayşe-nin... yıka-dı. Hedef: Dengeli ana eylem Ali Ayşe-nin... anla-dı.
TÜRKÇENİN BİÇİMDİZİMSEL İŞLEMLENMESİNDE YAPISAL HAZIRLAMA YAPISAL HAZIRLAMA ÇALIŞMASI Eylemsel Hazırlayan: Nesne olarak yalnız adlaşmış eylemleri alabilen ana eylem Ali Ayşe-nin... zannet-ti. Hedef: Dengeli ana eylem Ali Ayşe-nin... anla-dı.
SONUÇLAR 1/4 Tekrarlanan Ölçümler ANOVA Yanıt türü ana etkisi yoktur: Verilerin genelinde eşit sayıda ad ve adlaşmış eylem kullanılmıştır. Hazırlayan türü ana etkisi de yoktur: Hazırlayan türünün yanıtların geneli üzerinde bir etkisi yoktur. İstatistiksel olarak anlamlı bir etkileşim yanıt türü*hazırlayan türü bulunmuştur: F(1, 20) = 17.388, p<.001, η 2 =.465 Adsal hazırlayanlar, ad yanıtlarının; eylemsel hazırlayanlar ise adlaşmış eylem yanıtlarının sayısını arttırmıştır. Yapısal hazırlama etkisi görülmüştür.
SONUÇLAR 2/4 Bu çalışma Türkçedeki ilk yapısal hazırlama çalışmasıdır. Yeni bir uyaran çifti sunmaktadır. İlgi-iyelik yapılarında, adsal veya eylemsel tümleç seçimi konusunda yapısal hazırlama etkisi bulunmuştur. Yalnız ad alan ana eylemlerin olduğu hazırlayıcılar; hedef tümcenin daha çok adlarla; yalnız adlaşmış eylem alan ana eylemlerin olduğu hazırlayıcılar ise, hedef tümcenin daha çok adlaşmış eylemlerle tamamlanmasına neden olmuştur. Hazırlama çalışmasının sonuçları, aynı zamanda ön çalışmada belirlenen dengeli eylemlerin iki yapıyla gerçekten eşit sıklıkta kullanıldığını göstermiştir.
SONUÇLAR 3/4 Adlar ve adlaşmış eylemlerin, aynı biçimdizimsel çerçeve içinde yer almalarına rağmen; katılımcıların çerçeveyi oluşturan unsurlara karşı hassas oldukları görülmüştür. Bu da sözcüğün sözdizimsel türü ile ilgili (ad veya eylem) dilbilgisel bilginin hala ulaşılabilir durumda olduğunu göstermektedir. Yan tümceciklerin adlaşmış eylemlerinin eylem özelliklerini korudukları görüşüne işlemleme alanından destek sağlanmıştır.
SONUÇLAR 4/4 Bundan sonraki çalışmalarda: İngilizcede iyelik bildiren ad öbekleri ve ulaçlar ile diller-arası karşılaştırma Adlaşmış eylemlerin adsılık dereceleri: adlar, eylemden türeyen adlar; -Iş, -ma ve dik ile adlaşan eylemler Üretim-anlama arası yapısal hazırlama: işbirlikliyazılı-not tekniği ve görsel-dünya göz-hareketleri yöntemi
TEŞEKKÜR: TÜBİTAK BİDEB
DİNLEDİĞİNİZ İÇİN ÇOK TEŞEKKÜRLER! SORULARINIZ VE/YA YORUMLARINIZ?