İktisat Tarihi II V. Hafta
Ekonomi Kavramı Ekonomi Helence bir kelime olup oikos ile nemkelimelerinin birleşmesinden oluşmaktadır. Bu alanda verilen ilk eser Ksenophon Oikonomikos François Quesnay (1758) - Tabulae Economique Alfred Marshall (1890) Principles of Economics
v İlk Çağ Ekonomileri
Antik Çağ Ekonomileri Antik tarih tarihin başlangıcından erken dönem Orta Çağ'a kadarki zaman dilimindeki kültürel ve siyasi olayları konu alır. Yunan Grek Rum Helen Avrupa tarihinin antik çağ, orta çağ, yeniçağ ve yakın çağ olarak ayrılmasının temelleri Rönesans a dayanmaktadır.
Yakındoğu ekonomisi her türlü mülke sahip olan ve dış ticareti de kapsayan büyük saray veya tapınak kompleksi merkezinde oluşturulmuştur. Helen ve Roma dünyası bir çeşit özel mülkiyete sahipti. Bir tür özel ticaret dünyası ve özel üretim alanı vardı. Coğrafi durum Yunanlıları hem denizciliğe teşvik etmiş hem de küçük bağımsız şehir devletlerinin teşekkülünü desteklemiştir.
Lidyalılardan öğrenilen para ticarette büyük bir kolaylık sağladı. Yunan şehirlerinde pazar ekonomisinin ve ihtisaslaşmayı teşvik etti. İhtisaslaşmanın büyük önem kazandığı bu ekonomi tipi doğu medeniyetlerinden farklılık gösteriyordu. İç ve dış ticaret gelişti ve bunu da para ekonomisinin yaygınlaşması izledi. MÖ 5. yüzyılda Atinalıların Persleri yenmeleri ile Atina nın altın çağı başladı.
Atina nın başarısının en önemli nedeni üretim faktörleri üzerinde etkin bir mülkiyet hakları sistemi kurmayı başarmasıydı. Helenistik çağda ekonominin en göze çarpan özelliği üretim ve bölüşüm üzerinde doğuya özgü devlet kontrolü uygulamasının benimsenmesiydi. İskender in ölümünden Roma dönemine kadar geçen 300 yıllık sürede yeni ve karma bir medeniyet anlayışı doğdu.
İskender mali idareyi, eyalet idaresinden ayırmış; birçok eyaletleri içine alan vergi bölgeleri kurmuştu. Pers hazinelerinde birikmiş maden stoklarından sikke bastırarak para ekonomisinin Ön Asya da gelişmesine yol açmıştır. İskender in ölümünden sonra generalleri devleti paylaşmışsa da Roma ya karşı koyamamışlardır. Ptolemeler Mısır krallığını, Antigonoslar Makedonya krallığını, Selevkoslar da Asya krallığını aldılar.
İlk zamanlardan beri yunan girişimcileri Akdeniz de yerli halk ile ilişki ve kıyılarda kurulan koloniler yoluyla uzun seyahatler gerçekleştirirdi. Kolonizasyon kentlerin ticari refahı ile ilgili olarak yeni iş alanları aramak veya iç ayaklanmalar sonucu kaybeden tarafın sürülmesi sonucu oluşur. Helenistik dünyanın öz kaynakları olan tarım, hayvancılık, endüstri ve ticaret alanlarında elde edilen sermayenin dağılımı hakkında kesin bir bilgi yoktur
Helenistik dönem burjuva sınıfı; Zenginlikleri aileden yahut öz çaba ile kazanılmıştır. Gelirini el işlerinden ziyade ekonominin bir dalına yatırım yaparak değerlendirir. Burjuva olmak için aristokrat olmak gerekmez. Alt sınıf; Sosyal korumadan yoksun Yok denecek kadar mal varlığı Kölelerden farkı kişisel özgürlüğünün olması
Helenistik dünyada nüfusun çoğunluğunu köylüler teşkil etmekteydi. Mülkiyet hakkı bölgelere göre değişirdi. Asillerin toprakları köleler ve serfler tarafından işletilirdi. Yunanistan da serf ekonomisi az da olsa görülmektedir. Köylü ekonomisi ise toprağın şehir burjuvazisi elinde toplanması ile büyük ölçüde bertaraf edilmiştir.
Köylü ekonomisinde; Basit aletlerin kullanımına dayanır. Üretimin temel birimi ailedir. Kendi kendine yeterlilik söz konusudur. Üretilen malın büyük kısmı öz tüketime ayrılır. Verimlilik düşüktür. Dönem itibariyle endüstri üç amaca hizmet eder; İşçi sınıfının gereksinimlerini karşılamak Burjuva sınıfına kaliteli ve pahalı ürünler sınabilmek Zengin sınıf için lüks ürünler ortaya koymak
Yunanistan da sanayi şehir devletlerine göre daha gelişkindi. Köylerde ayı işçi pek çok meslekte çalışabilirken büyük şehirlerde işbölümü önemli ölçüde gelişmişti. Atölyelerde genellikle köleler çalıştırıldı. Atölye sahipleri müteşebbis olarak kabul edilir ve özgür kişiler olup kendi hesaplarına çalışırlardı. İşçiler bir baskı aracı olarak grev eylemini kullanabiliyordu. Büyük sanayi merkezleri genellikle proleteryanın gelişme gösterdiği demokratik sitelerde görülürdü.
Ekonomik açıdan en önemli maden demirdir. Yunanistan da dokuma işçilerinin ve profesyonel zanaatkarların çalıştıkları yerlere ergasteria adı verilmekteydi. Mısırda dokumacılar ergasterialar yerine üretimi evlerinde yapmaktaydılar. Bunların büyük çoğunluğu kral için çalışmaktaydı. Yunanistan ın dağlık karakteri haberleşmeyi çok zor kılardı. Ticaret daha ziyade deniz yolu ile yapılmaktaydı. Perakende ticaret küçük tüccarların elindeydi.
Devlet ticari meselelere müdahale ederdi. Gümrük kanunu oluşturarak ticaretten kar sağlardı. Devlet ticareti gözler agoranomeler kurarak ticaretin güvenliğini sağlar anlaşmaların dürüstlüğünü sigorta ederdi. Aristo ya göre büyük deniz ticareti üç bölümden oluşmaktaydı: Gemi donanımı, deniz ötesi seferler için gemi kiralama, tüccarlara malların sergilenmesi ve toptan satış. Ticaretin gelişimi bankacılığın ve borç-ödünç sisteminin gelişmesini de sağlamıştır.
Yunan ticareti Helenistik dönemde gelişmiştir. İskender in seferleri ile Helenistik devletler arasında yapılan ticarette bir taraftan yol sisteminin geliştirilmesi Karşılıklı değiş tokuş mal alımında mübadelenin yerine paranın geçmesi MÖ 3. yy ın sonlarına doğru Yunanistan da genel bir yoksullaşma görülmüştür. Kara ticaretinde ise kervanlar ön plandadır. Kervanın başı olan monark tarafından yönetilen bu seyyar devletlerde birçok insan tarafından bu kervanlara büyük paralar yatırılmaktadır.
Helenistik devletler köle sisteminin büyük bölümünü geçmişten miras almışlardır. Köle işçiliğinin önemi ve Helenistik monarkların izledikleri siyaset ülkeden ülkeye çeşitlilik göstermektedir. Helenistik dünyanın özellikle de Yunanistan ın iç ticaretinde pazar yerleri diyebileceğimiz agoralar önemli yer tutar. Büyük ticaret kentlerinin agorasında para değiş tokuşu yapanlara trapezisteslere rastlanırdı.
Helenistik dönemde üst ve orta sınıfın maddi açıdan yüksek seviyede oluşu ticareti canlandırmıştır. Rodos ticari bakımdan doğu ile batının birleşim noktası görevini yaparak önemli yer tutmaktadır. Korsanlığa karşı önlem almak devletin önemli bir politikası haline gelmiştir. Rodos un denizcilik yasaları daha sonra Akdeniz devletleri tarafından da uygulanmıştır.
Yunan dünyasında para işlemleri madeni paranın basımı kadar eskidir. İlk bankerler caddelerde ya da pazar yerlerinde masa arkasında otururlardı. Bu yüzden bu kişilere trapezitai bankacılık işlemlerine de trapezai denilmektedir. Yunanistan da mabet, devlet ve şahıs olmak üzere 3 tip banka bulunmaktadır. Helenistik dönemde Mısır a baktığımızda bankacılığın farklı bir karakter gösterdiğini görürüz.
Madeni paranın değerindeki iniş ya da artış dönemin siyasi olayları ile paraleldi. Enflasyonun yüksek olmadığı para piyasasında hızlı dalgalanmaların iniş çıkışların görülmediği devlet yoktu. Her Helenistik devletin kendine göre mali politikası vardı. İskender tüm Helen dünyasının birleşmesini savunmuştur. Bu fikir mali politikasında da kendisini göstermiştir.
Roma Ekonomisi Roma toplumu, başında bir kral ve yönetimi elinde bulunduran askeri patrici zümresi ile küçük toprak sahipleri, kiracı çiftçiler, esnaf ve tüccarın meydana getirdiği pleb sınıfından meydana gelmekteydi Büyüyen imparatorluğun askeri temelini genişletme çalışmaları, pleb zümresinin de giderek artan ölçüde askeri kadrolara girmesine ve böylece siyasi temsil hakkına kavuşmasına yol açtı.
Akdeniz in iklim koşulları yerleşik bir düzenin varlığını zorunlu kılsa da karmaşık bir sosyal düzenleme gerektirmez. Romalıların dünyaya getirmiş oldukları tek imparatorluk sistemi uzun bir geçmişin ürünüydü. İmp. un ilk yüzyılı ticaretin önemli elemanlarını içeren tek bir birlik olarak nitelenmektedir. Erich Roll - Fevkalade büyük bir holding.
Sınıflar ve Statüler Roma nın ilk dönemlerinde sınıflara üyelik antik çağda temelde veraset yoluyla mümkündü. Sınıf çatışmalarını önlemek amacıyla gelişen şartlara uyum sağlanmıştır. MÖ 445 Sınıflar arası evlilik yasağı kaldırıldı MÖ 366 İki konsülden birisi pleblerden olacaktı. MS 2. yy İmp. Augustus iktidarında cumhuriyetin yerine monarşi getirildiğinde sınıf sistemi yeniden düzenlendi.
Şehir birbirine farklı açılardan bağlı bir toplumu barındıran, siyasi bağımsızlığı olan bir yerleşimdi. Vatandaş olmayanların çoğunluğu doğrudan doğruya ticaretle uğraşmış; bir kısmı borç para vererek zenginleşmiş ve bir üst sosyal kesim içine girmiştir. Toprak ve tedavüldeki para arasındaki bu duvar ekonomide bir engel meydana getiriyordu.
Efendiler ve Köleler Antik çağ dünyasındaki sosyal statüler içinde kölelik kurumu kadar karmaşık olanı yoktur. Kölelik kurumu ile ilgili iki bilinen kurumdan örnek verilebilir: Heilot vs Peculium Ücretli işçilik düşüncesi iki önemli ve zor kavramsal aşamayı gerektirmektedir. Şahsın veya ailenin kendi ihtiyaçlarından artan kapasitelerini işgücü ihtiyacının karşılanmasında kullanılmaları fikri oldukça eskidir.
Bazı gruplar, işgücünü satın alma yoluyla değil güç ve silah kullanarak kanunlarla veya geleneksel kurallarla zorunlu bir görev olarak temin ediyorlardı. Atina, diğer Helen şehirlerinde, Roma ve İtalya da kölelik belirgin bir şekilde bağımlı işgücü kapsamında var oldu. Bir kölenin oğlu, kendisinin azat edilmesinden önce doğmuşsa köle olarak kalır, sonra doğdu ise hür kabul edilirdi.
Antik çağda kazanç kaynağı ticaret ve zanaat olan pek çok küçük topluluk genellikle şehirlerde ve kasabalarda ortaya çıkmıştır. Köleliğin üretimde teknik bir gelişme ve büyüme olduğu belirtilmelidir. MS 4. ve 5. yy da kölelik artık o anahtar rolünü klasik dönemin kırsal alanında bile kaybetmiştir. Roma nın tarihinin sonuna kadar köle pazarına taşıdığı insanların kölelikten kurtulması başarılı genişlemenin faturasını oluşturmuştur.
Buna rağmen; Fetihler 4. yyda bitse de köle temininde değişme olmamıştır. İç kölelik devam etmektedir. Gotlarla savaşırken köleleştirme faaliyetlerinin devam etmesi Köle nüfusunun üreme yolu ile devam etmesi Roma İmp nın başından beri geleneksel olarak toprak en önemli zenginlik kaynağı olarak anlaşılmıştır.
Halkın vergi indirimi için talepleri çeşitli girişimlere yol açmış olmasına rağmen insanların toprağı terk etmemeleri vergilendirmenin taşınabilir olduğunu doğrulamaktadır. Artan ihtiyaçlar pahalı bir yaşam süren bürokrasinin değişmez kanunları haline geldi. Bunlar artan lüks tüketim tarzlarıyla kamu fonlarından desteklendiler.
MS 3. yy da Kuzey Avrupa daki Cermen kavimler, doğuda Persler, K. Afrika da yerli kabileler saldırgan politikalar izlediler. MS 3.yy ın yarısı siyasi karışıklıkla geçse de bu yük coğrafi olarak eşit dağıtılmadı. Roma Orduları ve İşgalci kuvvetlerin tahripkarlığı Yerel zirai üretim ile askeri ihtiyaçlar arasındaki dengesizlik
Toprak Asilzadeleri ve Köylüler Statü ve toprak mülkiyeti arasındaki bağın oluşumunda kanun önemli rol oynamıştır. Şehir devletinde toprak esas olarak sürekli ve düzenli vergilendirmeden muaftı. Cumhuriyet Romasında bu durum benimsenmese de İmparatorluk idaresinde durum tersine döndü.
Antik Çağda toprak sahipliği basit bir hat halinde hızla yukarıyla doğru çıkmıyor, her kriz dönemi zengin şahısların daha da fazla mülke sahip olmasını sağlamıştır. Tarihçiler bu duruma tarım krizi adını vermiştir. Iugum, Roma da bir kişinin bir günde işleyebileceği toprak parçasıdır. Kullanılabilecek hububat miktarı az Sürekli üzerinde çalışmaya yeterli değil Veraset kuralları gereğince tüm çocuklara ait.
Tipik çiftçi pazarları çiftçilerin ve köylü zanaatkarların uzaktan gelerek ihtiyaçlarını değiş tokuş yoluyla giderdikleri bir yerdi. Büyük aile çiftliklerine sahip olanlar hububatlarını paraya çevirmek konusunda bazı özel durumlar desteklemiş olabilir. Antik çağda büyük çiftliklerde özellikle hasat döneminde mevsimlik işçi olarak çalışmak köylülerin önemli bir geçim kaynağıydı.
Çiftçiler zirai üretimin iki yılda bir nadasa bırakılarak yapıldığı ve taşımacılık bedelinin yüksek olduğu sınırlı ve oldukça durağan bir teknolojiye bağımlı oldukları bir ekonomik yapılanma içindeydiler. Su kanalları sulu tarım aletler ve tohum ayrıştırmakta kullanılan taş değirmenler hep birer gelişmedir. Toprağın kullanılma şekli ve işlenme metodu değişmeden aynen kalmıştır.
Çiftçi ailelerin kuvvetli bir cazibe oluşturması, Çiftlik idaresine ve işgücüne yaklaşım, Zzayıf bir yerel pazarın bulunması Var olan toprak rejiminin yeterli görülmesi büyük köle işgücünün idare edilmesinde ve düzenlenmesinde açıkça görülen zorlukların hepsi Gelişme ve değişmeleri engelleyici birer etken olmuştur. Bir kimsenin zenginliğini gösterecek üç önemli yeri olduğu söylenmektedir. Toprak, kısa süreli ve faizli borç para vermek ve sağlam bir para kutusuna sahip olmak.
Antik çağda toprağa yatırım Weber in ifade ettiği gibi sistemli hesaplanmış bir politika ve ekonomik bir akılcılık değildi. Sermaye miktarı ve işgücü giderleri arasında belirgin bir ilişki Verim arttırıcı şekilde toprağın planlı işlenmesi Uzun süreli kredi imkanı yoktu. Antik çağ devletlerinin hepsi kiraya vererek gelir elde ettikleri topraklara sahipti. Tapınaklar ve kült merkezlerinin çoğu da benzer şekilde hediyeler ve adaklar yoluyla birikim yaparak büyük hazinelere sahip oldular.