HARİTA BİLGİSİ HARİTA NEDİR Yeryüzünün bir kısmının ya da tamamının kuşbakışı görünümünün belli bir ölçek dahilinde küçültülerek düzleme aktarılmasıyla oluşan çizimlere harita denir. İşte haritanın tanımı bu. Üniversite sınavına hazırlanan öğrencinin bunu ezberlemesine gerek yok. Tüm harita konusu aslında 3 tane kelimeye bakıyor. Bu kelimeler yukarıdaki tanımda geçen, kuşbakışı, ölçek, düzlem kelimeleridir. İşte bu 3 şey çok önemli. Şimdi birincisiyle başlayalım. KUŞBAKIŞI Kuşlar yüksekteyken senden çok daha geniş bir alanı görebiliyor. Evet bunu zaten biliyorsun özür dilerim ve hemen düzeltiyorum. Kuşlar yerdeyken senden daha dar bir alanı görebiliyor. Sanki bunuda biliyor gibisin. Ama hiç düşündünmü haritalar neden kuşbakışı çiziliyor. Yada hiç düşünmediysen şimdi anladınmı yukardan bakıldığında yeryüzünü daha iyi çizebileceğimizi. İstersen hemen şimdi dışarı bakarak harita çizmeyi dene. Önündeki ev yüzünden arka tarafı göremeyip tıkanır kalırsın değil mi. Ama bir kuş gibi uçarsan hertarafı çizebilirsin. İşte haritaların kuşbakışı çizilmesinin nedeni de bu. Fakat yukardan yani kuşbakışı harita çizerken bir sorun var. O da yüksekliklerin anlaşılamaması. mesela uçaktan yeryüzüne bakında bir dağı görürsün ama yüksekliğini anlayamazsın. Bu yüzdende harita çiziminde kuşbakışı bakınca gerçek alanı göremeyip sadece izdüşüm alanı görebiliyoruz. Daha anlaşılır olması için seninle küçük bir uygulama yapmak istiyorum. camdan aşağıya baktığında tam dibindeki arabanın ne kadar yüksek olduğunu anlamak mı kolaydır yoksa arabaya yandan baktığında mı? Tabiki yandan bakarsan ne kadar yüksek olduğunu çok daha rahat anlarsır. Harita da böyle bir şey işte. Harita çizerken yandan bakarak çizseydik yükseklikler çok belli olurdu ama arka tarafı göremezdik. Mecburen tepeden kuşbakışı baktık ama bu seferde yükseklikleri anlayamaz olduk. Ama buna katlanmaktan başka çaremiz yok gibi görünüyor. İşte bu sebepten dolayı iki tane alan ortaya çıkıyor. Biri gerçek alan, biri izdüşüm alan. Alanın tamamı örneğin bir dağın sağ yamacı sol yamacı arka yamacı yüksekliği cart curt falan filan, bunların hepsi birden gerçek alan oluyor. Yükseklikleri hesap dışı bırakırdak izdüşüm alan oluyor. Anlaşılan o ki gerçek alanda herşey dahil olduğu için gerçek alan daha büyük. Evet öyle gerçek alan herzaman izdüşüm alandan büyüktür. Çünkü izdüşüm alanda yükselti hesaba katılmadan herşey dümdüz gibi gözükür. Herşey sıfır metre düzeyine indirgenmiştir. Bunu bir örnekle açıklamak istiyorum. Aşağıdaki resimde iki tane çöp kovası var. İkisininde yerde kapladığı alan aynı yani izdüşüm alanları aynı. Ama yüksek olan daha büyük ve daha fazla çöp alabilir öyle değil mi? Burdan şöyle bir sonuç ortaya çıkıyor. İzdüşüm alanla gerçek alan arasındaki fark ne kadar fazlaysa yükselti farkıda o kadar fazladır. Diğer bir deyişle, Yükselti ne kadar fazla olursa izdüşüm alanla gerçek alan arasındaki fark o kadar açılır ve gerçek alan herzaman daha fazladır.
ÖLÇEK Haritalar belli bir ölçek dahilinde çizilir. Çünkü herhangi bir alan olduğu gibi gerçek boyutuyla çizilemez. Bir düzleme bir kağıda aktarılırken ölçek dahilinde küçültülürler. Mesela sana oturduğun evi çiz desem bir kağıda çizersin ama olduğu gibi çizemezsin. Birazcık küçültülmüş olarak çizersin. İşte böylece ölçek kullanmak gerekir. Ölçek kullanmazsan çizdiğin şeyin gerçek boyutunu hesaplayamam. Haritalarda ölçek 2 şekilde ifade edilir. Bunlardan birisi kesir ölçektir ve bu ölçeğin paydası bize kaç defa küçültüldüğünü gösterir. Mesela 1/500.000 ölçekli bir harita yada herhangi birşey olsun. Bu bize bir şeyin 500.000 defa küçültüldüğünü gösterir. 1/ bir şey demek olsun /500.000 'de küçültme oranı olsun :) Diğer bir ölçek ifade şeklimiz ise çizgi ölçek. Bildiğin cetvel gibi birşey aslında. Haritalarda görürsün cetvele benziyor ve üzerinde rakamlar var. Haritadaki iki nokta arasını bununla ölçebilirsin. Kesir ölçek ve çizgi ölçek birbirlerine çevrilebilirler. Sonuçta aynı haritaya çizgi ölçekte koyabilirsin kesir ölçekte. Yani iki türlü ölçeğimiz varsa bunları birbirine çevirebiliriz. Yukarıdaki şekilde çevirme işlemi gösterilmiş olsada kısaca bahsetmek istiyorum. Sol tarafta çizgi ölçek var ve onu kesir ölçeğe çevirmemiz isteniyor. Çizgi ölçekte her çentik arası 1 cm olsun ve her çektik arası gerçekte 10 km'ymiş. Dikkat edin 10 km diyor. Biz bu çizgi ölçeği kesir ölçeğe çeviricez ve unutmayın kesir ölçekler cm ile gösterilir ve yine unutmayın ölçek çevirme işlemlerinde ölçü birimleri çok önemlidir. Bu yüzden 10 km'yi cm'ye çevirirken 5 sıfır ekliyoruz ve 1000000 rakamını bulmuş oluyoruz. Bu rakam kesir ölçeğimizin paydasıdır. Yani çevirme işlemi bu kadar basit. Eğer kesir ölçeği verip çizgi ölçek isteseydi, yani resmin sağ tarafındaki gibi bir şey isteseydi. Bu seferde 1000000 olan rakam cm olduğuna göre ve çizgi ölçek km olduğuna göre 5 sıfır silince 10 akamını bulmuş oluruz bu 10 rakamı çizgi ölçekteki bir çentiğin kaç km olduğunu gösteriyor. Yani bir çentik gerçekte 10 km demek oluyor. Ve sen çizgi ölçeğin boyunu istediğin kadar uzatabilirsin, bunu yaparkende her çentik eşit şekilde uzatmayı unutma. BÜYÜK ÖLÇEKLİ HARİTALAR İLE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ HARİTALARIN KARŞILAŞTIRILMASI Yukardaki resimde herşey belli ama çok önemli bir ipucu vermeden geçemem. Büyük ölçekli harita küçültme oranı az olandır. Küçültme oranı az sa rakam küçük olur çünkü az küçültülmüş. Az küçültüldüyse detaylıdır, ayrıntılıdır ve kapladığı alan fazladır. Bunu biraz düşünüp mantığına oturtursan asla unutmazsın.
DÜZLEM Yuvarlak şekilli dünya üzerindeki şekilleri düzgün bir şeye aktarmaktır, düzlem. Baya zor bir işimiz olacak çünkü sen nasıl portakalın her tarafını düz bir kağıda aktarırken zorlanıyorsan biz coğrafyacılarda koskocaman yuvarlak dünyayı düz bir zemine aktarırken zorlanıyoruz. Ama boş durmadık ve aktarmak için bazı yöntemler keşfettik. Peki sen portakalı düzleme aktarmak için birşeyler keşfettin mi? Sanıyorum buna gerek duymadın ama söz konusu dünya olunca buna gerek var. Belki portakalın kabuğunu parça parça ederek açarsan düz bir kağıda bastırarak portakalın her bir tarafını düzleme akrarabilirsin. İşte bizde dünyayı parça parça ettik. Kabuğunu parça parça edip masamızın üstündeki kağıtlara bastırdık ve haritasını çıkardık. Tabiki bu bir hayal. Portakal kısmı gerçek ama dünya kısmı sadece bir hayaldi. Ama işte bunun hayali bile bize ilham verdi ve projeksiyon dediğimiz sistemleri geliştirdik. Bir sürü değişik projeksiyon geliştirdik ve sadece 3 tanesi seni ilgilendiriyor. Bu projeksiyon yöntemleriyle dünyanın hertarafını düzleme aktarabildik. Birazdan aşağıda bu projeksiyonlardan bahsedeceğim. Ve bunlarla dünyayı çizerken bir takım hatalar ortaya çıkıyor. Eğer sen bunlardan daha güzel bir sistem geliştirirsen mutlaka bir coğrafyacıyla paylaş ki bilime katkın olsun hemde çok büyük bir katkı. PROJEKSİYON YÖNTEMLERİ Haritaların oluşturulmasında kuşbakışı görüntünün düzleme aktarılması da gereklidir. Yerküre geoid bir şekle sahiptir ve yerküre üzerindeki herhangi bir alan düzleme aktarılırken bir takım projeksiyonlar kullanılır. Silindirik projeksiyon: Çizim alanının açılmış bir silindire aktarılması yöntemidir. Bu projeksiyon yöntemiyle ekvator ve çevresi daha az bozulmayla çizilebilir. Konik projeksiyon: Özellikle orta enlemlerin çizilmesinde kullanılan projeksiyon türüdür. Yerküre etrafına koni biçiminde sarılan bir düzlem ile elde edilir. Düzlem projeksiyon: Özellikle dar alanların çizilmesinde kullanılan yöntemdir. Bir düzlemin yerkürenin herhangi bir yerinden görüntü alması yöntemidir. HARİTA ÇEŞİTLERİ 1-ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR
Ölçek, küçültme oranını ifade etmektedir. Yani haritanın ölçeğinin küçülmesi haritanın küçültülmesi ve ölçek paydasındaki rakamların büyümesi anlamına gelmektedir. Büyük ölçekli haritalar 1/200.000 ve daha büyük ölçek ile çizilmiş haritalardır. Büyük ölçekli haritalar içinde en büyük ölçeğe sahip olan haritalar planlardır. Planlar 1/20.000 ve daha büyük ölçeğe sahip haritalardır. Dünyanın tamamının gösterilemediği ölçektir. Bu ölçekle çizilen haritalarda dar alanlar detaylı olarak gösterilebilir. Orta ölçekli haritalar Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır. Küçük ölçekli haritalar 1/500.000 den daha küçük ölçekle çizilmiş olan haritalardır. Dünyanın tamamının gösterilebildiği ölçektir. 2-KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR A-Genel haritalar Siyasi ve idari haritalar Fiziki haritalar Beşeri ve ekonomik haritalar B- Özel haritalar HARİTA PROBLEMLERİ HARİTALARDA UZUNLUK HESAPLAMA Harita problemlerini çözerken bilmemiz gereken en önemli kural uzunluk ve alan ölçü birimleridir. Çeşitli ölçü birimlerinin birbirlerine karşılıklarını çok iyi bilmemiz gereklidir. Ayrıca sorularda, sorunun hangi birimle sorulup cevabın hangi birimde istendiğini çok iyi anlamalıyız. HARİTALARDA EĞİM HESAPLAMA Herhangi iki noktanın yükselti farkının yine bu iki nokta arasındaki uzaklığa oranına eğim denir. Diğer bir ifade ile eğim hesabı yapılacak olan yerin dikey ve yatay yöndeki mesafelerinin birbirlerine oranına eğim denir. Herhangi iki nokta arasındaki eğimi hesaplayabilmek için eğimi hesaplanacak iki noktanın uzaklığı ve yükseklik farkı bilinmelidir. Yatay uzaklık arttıkça eğim azalır, yatay uzaklık azaldıkça eğim artar. Örnek soru: X noktasının yükseltisi 600 metre, Y noktasının yükseltisi 2000 metredir. X ve Y noktaları arasındaki gerçek uzaklık 20 km olduğuna göre bu iki nokta arasındaki
eğim yüzde kaçtır? h= 2000-600=1400 metre L= 20 km Eğim= 1400x100=140000 140000/20km= (öncelikle km yi metreye çevirmeliyiz) 140000/20000= 7 Eğim=%7 HARİTALARDA YÜZEY ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ Yüzey şekillerini gösteren haritalara jeomorfoloji haritaları denir. Bunlardan en belirgini ve en çok kullanılanı topoğrafya haritaları ve fiziki haritalardır. Bu haritalarda yüzey şekilleri değişik şekillerde gösterilebilir. Bu amaçla gölgelendirme yöntemi, tarama yöntemi, renklendirme yöntemi, izohips yöntemi ve kabartma yöntemi geliştirilmiştir. Ancak en yaygın olarak izohips yani eş yükselti eğrisi yöntemi kullanılır. 1-Gölgelendirme Yöntemi Yer şekillerinin bir yönden aydınlatıldığı düşünülerek oluşan gölgelerin koyu renkle, ışık vuran yerlerinde açık renkle boyandığı harita çizim yöntemidir. Bu yöntemle çizilen haritalarda yükselti değerleri anlaşılamadığı için çok kullanışlı değildir. 2-Tarama Yöntemi Yükselti basamaklarının eğime paralel olarak tarandığı yöntemdir. Eğimin arttığı yerlerde çizgilerin boyları kısalır, kalınlıkları artar ve çizgiler birbirlerine yaklaşır. Düz alanlar ise taranmaz. Bu yöntemle çizilen haritalarda yükselti değerleri anlaşılamadığı için çok kullanışlı değildir. 3-Kabartma Yöntemi Yeryüzü şekillerinin küçültülerek 3 boyutlu maketlerle gösterildiği yöntemdir. Bu yöntemle yeryüzü şekilleri aslına çok benzer bir şekilde gösterilebilir. Ayrıca yükselti değerleri anlaşılmaktadır. Ancak yapımı zor, maliyeti fazla ve taşınması zor olduğu için kullanışlı değildir. 4-Renklendirme Yöntemi
Yükselti basamaklarının belirlenmiş renklerle gösterildiği harita çizim yöntemidir. Renklendirme yönteminde her renk belirlenmiş yükseklikleri ifade eder ancak yine de detayları gösteremediği için daha çok izohips yöntemine yardımcı yöntem olarak kullanılır. Not: Renklendirme yöntemiyle çizilmiş haritalarda renkler sadece yükseklik hakkında bilgi verir. Bu renkler dağ, ova, bitki örtüsü gibi oluşumlar hakkında bilgi vermez. 5-İzohips (Eş yükselti eğrisi) Yöntemi Aynı yüksekliğe sahip noktaların birleştirilmesiyle elde edilen çizgilerdir. Bu yöntemle yeryüzü şekilleri ve yükselti değerleri detaylı bir şekilde gösterilebilir. Taşınması kolay, maliyeti az, yapımı kolay ve kullanışlı olan bu yöntem en çok kullanılan harita çizim yöntemidir. İzohipslerin Özellikleri 1-Aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle oluşurlar. 2-Aynı izohips eğrisi üzerindeki bütün noktaların yükseltisi aynıdır. 3-İç içe kapalı eğrilerdir. 4-Haritanın her kesiminde ardışık izohipsler arasındaki yükselti farkı aynıdır. 5-En geniş izohips eğrisi en alçak yeri, en dar izohips eğrisi en yüksek yeri gösterir.
6-Sıfır metre eğrisi deniz seviyesini gösterir. 7-Dağ doruklarında nokta halini alabilirler. 8-İzohipsler birbirlerini kesmezler. Sadece uçurum, şelale gibi dik yamaçlarda birbirlerinin üzerinden geçerler. 9-Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohips eğrisinin yükseltisi aynıdır. 10-Akarsu vadisinin her iki yamacındaki izohips eğrisinin yükseltisi aynıdır. 11-İzohipslerin sık geçtiği deniz kıyılarında kıta sahanlığı dar, seyrek geçtiği yerlerde kıta sahanlığı geniştir.
12-İzohipslerin sıklaştıkları yerlerde eğim fazla, seyrekleştikleri yerlerde eğim azdır. İZOHİPSLERİN ÖZELLİKLERİ 1-Aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle oluşurlar. 2-Aynı izohips eğrisi üzerindeki bütün noktaların yükseltisi aynıdır. 3-İç içe kapalı eğrilerdir. 4-Haritanın her kesiminde ardışık izohipsler arasındaki yükselti farkı aynıdır. 5-En geniş izohips eğrisi en alçak yeri, en dar izohips eğrisi en yüksek yeri gösterir. 6-Sıfır metre eğrisi deniz seviyesini gösterir. 7-Dağ doruklarında nokta halini alabilirler. 8-İzohipsler birbirlerini kesmezler. Sadece uçurum, şelale gibi dik yamaçlarda birbirlerinin üzerinden geçerler. 9-Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohips eğrisinin yükseltisi aynıdır. 10-Akarsu vadisinin her iki yamacındaki izohips eğrisinin yükseltisi aynıdır. 11-İzohipslerin sık geçtiği deniz kıyılarında kıta sahanlığı dar, seyrek geçtiği yerlerde kıta sahanlığı geniştir.
12-İzohipslerin sıklaştıkları yerlerde eğim fazla, seyrekleştikleri yerlerde eğim azdır. İZOHİPSLERLE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ Vadi Sırt Doruk Şelale
Uçurum Boğaz vadi Kapalı çukur Delta