ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ YAPI ÜRETİMİNİN TEMEL AŞAMALARINDA ALINACAK SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİNİN GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK BİR ÖNERİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2008

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YAPI ÜRETİMİNİN TEMEL AŞAMALARINDA ALINACAK SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİNİN GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK BİR ÖNERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu Tez 28/11/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza.. İmza.. İmza. Prof. Dr. M. Emin ÖCAL Doç. Dr. Emel ORAL Yrd. Doç. Dr. Seren GÜVEN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No : Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ YAPI ÜRETİMİNİN TEMEL AŞAMALARINDA ALINACAK SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİNİN GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK BİR ÖNERİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman Yıl Jüri : Prof. Dr. M. Emin ÖCAL : 2008, Sayfa:81 : Prof. Dr. M. Emin ÖCAL Doç. Dr. Emel ORAL Yrd. Doc. Dr. Seren GÜVEN İnşaat sektörü, ülkemizde iş kazaları ve meslek hastalıklarının en fazla görüldüğü sektörlerden birisidir. Bunun önemli nedenlerinden birisi de inşaat sektörünün kendine özgü çalışma koşullarının olmasıdır. Bu çalışmada, yapı üretiminin temel aşamalarında karşılaşılabilecek iş kazası risk faktörleri incelenerek; uygulama aşamasında kullanılmak üzere bir Sağlık ve Güvenlik Planı (SGP) ile inşaat aşamalarına yönelik kontrol listeleri geliştirilmesi amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: İnşaat Sektörü, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, Sağlık ve Güvenlik Planı I

ABSTRACT MSc THESIS A PROPOSAL ABOUT DEVELOPING THE HEALTH AND SAFETY PRECAUTIONS THAT ARE TAKEN AT THE PHASE OF BUILDING PRODUCTİON DEPARTMAN OF CIVIL ENGINEERING INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERCIYT OF CUKUROVA Supervisor Year Jury : Prof. Dr. M. Emin ÖCAL : 2008, Pages:81 : Prof. Dr. M. Emin ÖCAL Assoc. Prof. Dr. Emel ORAL Assist. Prof. Dr. Seren GÜVEN Constructive works is one of the leading industries in which occupational accidents and diseases take mostly place frequently in our country. The reason is that the building industry has unque working conditions. In this study, by investigating the risk factors of occupational accidents and diseases in the building industry, it is aimed to submit a proposal about safety and health plan s general frame and its contents for the application phase and to develop a checklist for the building phase of the project. Key Words: Building Industry, Occupational Safety, Safety and Health Plan II

TEŞEKKÜR Bu çalışmayı tamamlamamda bana desteklerini hiç esirgemeyen aileme, tez konumun seçimi ile başlayıp, çalışma süreci içinde değerli katkı ve eleştirileriyle beni yönlendiren tez danışmanım Prof. Dr. M. Emin ÖCAL a ve iş yerindeki yoğun çalışma tempomuzun yanında yüksek lisans eğitimimi tamamlamam konusunda bana anlayış gösteren VİT-VAROL İNŞAAT TİC.LTD. ŞTİ. şirket yöneticilerine teşekkürlerimi sunarım. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ....I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER... IV ŞEKİLLER DİZİNİ....VII TABLOLAR DİZİNİ........IX KISALTMALAR......X 1.GİRİŞ.. 1 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR.......4 3. MATERYAL VE METOD..........7 4. İŞ GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA RİSK YÖNETİMİ........9 4.1. Risk Yönetimi...9 4.1.1. Tehlikenin Tanımı.........10 4.1.2. Risk Tanımı ve Değerlendirilmesi......11 4.1.3. Risklerin Tahmin Edilmesi........12 4.1.4. Risk Değerlendirme Adımları............12 4.1.5. Risk Analizi ve Yönetiminin Yararları...13 4.2. Risk Yönetiminin İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlişkisi...... 14 5. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VEİŞGÜVENLİĞİ......15 5.1. İnşaat Sektörünün İş Kazası Riskini Artıran Özel Koşulları.....17 5.1.1. İnşaat İşlerinin Çoğunlukla Doğal İklim Koşulları Altında Gerçekleştirilmesi...17 5.1.2. İnşaat İşlerinde İşçi Devir Hızının Fazla Olması...17 5.1.3. Çalışma Alanının Genelde Zemin Seviyesinden Yukarıda veya Aşağıda Olması ve Sürekli Değişiklik Göstermesi...17 5.1.4. Çalışanlar ve Malzemelerin Sürekli Hareket Halinde Olması... 18 5.1.5. Çalışma Alanının Geniş ve Dağınık Olması...18 5.1.6. İşlerin Genellikle Farklı Organizasyon ve İş Disiplinine Sahip Çeşitli Taşeronlarla Yapılması...18 5.1.7. Şantiyedeki Hareketliliğin Sistematik Olmaması...19 IV

5.1.8. Her Şantiyenin Kendine Özgü Koşullarının Olması...19 5.1.9. Kalıplaşmış Davranış Yaygınlığının Fazla Olması...19 5.1.10. İnşaat İşletmelerinin Kurumsallaşmamış ve İşletme Kültürünün Gelişmemiş Olması...19 6. TÜRKİYE DE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HAKKINDA RESMİ MEVZUAT...20 6.1. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği İle İlgili Kanunlar...21 6.2. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği İle İlgili Yönetmelik ve Tüzükler...22 6.2.1. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği...23 6.2.2. Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği...23 6.2.3. Yapı İşlerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü...24 7. İNŞAAT İŞLERİNDE SAĞLIK VE GÜVENLİK PLANI (SGP)...27 7.1. Kazı Aşamasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...29 7.1.1. Kazı Çalışmaları Sırasında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar... 29 7.1.1.1. Kazı Kenarının Çökmesi...29 7.1.1.2. Kazıda Çalışanların Üzerine Malzeme Düşmesi...30 7.1.1.3. Kazı Alanına İnsan veya Araç Düşmesi...30 7.1.1.4. Çalışanların İş Makinelerinden Zarar Görmesi...31 7.1.1.5. Kazı Çevresindeki Yapıların Zarar Görmesi...31 7.1.1.6. Altyapı Hizmetlerinin Zarar Görmesi...31 7.1.2. Kazı Çalışmalarıyla İlgili Kontrol Listeleri...31 7.2. Betonarme Kalıp Montajı ve Sökümü Sırasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...32 7.2.1. Kalıp Çalışmalarında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar...32 7.2.1.1. Yüksekten Düşmeler...32 7.2.1.2. Çalışanların Üzerine Malzeme Düşmesi...33 7.2.2. Kalıp Çalışmaları ile İlgili Kontrol Listesi...35 7.3. Betonarme Demir Donatılarının İşlenmesi ve Montajı Sırasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...36 V

7.3.1. Demirlerin İşlenmesi ve Montaj Çalışmalarında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar...36 7.3.2. Betonarme Demirlerinin İşlenmesi ve Montajı ile İlgili Kontrol Listesi...37 7.4. Beton Dökümü Aşamasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...38 7.4.1. Betonun Üretilmesi ve Dökülmesi Çalışmalarında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar...38 7.4.1.1 Yerinde Üretilen Beton Dökümünde Alınması Gereken Tedbirler...38 7.4.1.2 Hazır Beton ile Yapılan Dökümlerde Alınması Gereken Tedbirler...39 7.4.2. Betonun Üretilmesi ve Dökülmesi ile İlgili Kontrol Listesi...40 7.5. İş İskelesi Kurulması ve İskelede Çalışılması Aşamalarında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...41 7.5.1. İş İskelesi Kurulması ve İskelede Çalışılması Aşamalarında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar...41 7.5.2. İş İskelesi Kurulması ve İskelede Çalışılması ile İlgili Kontrol Listesi...43 7.6. Duvar Örülmesi Çalışmaları Sırasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...43 7.6.1. Duvar Örülmesi Çalışmaları Sırasında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar...44 7.6.2. Duvar Örülmesi ile İlgili Kontrol Listesi...45 7.7. Sıva, Boya, Badana ve Kaplama İşleri Yapılması Sırasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...46 7.7.1. Sıva, Boya, Badana ve Kaplama İşleri Yapılması Sırasında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar...46 7.7.2. Sıva, Boya, Badana ve Kaplama İşleri Yapılması ile İlgili Kontrol Listesi...47 7.8. Tesisat İşlerinin Yapılması Sırasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...48 VI

7.8.1. Tesisat İşlerinin Yapılması Sırasında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar...48 7.8.2. Tesisat İşlerinin Yapılması ile İlgili Kontrol Listesi...50 7.9. Yapının Temizliği ve Şantiyenin Taşınması Sırasında Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemleri...50 7.9.1. Yapının Temizliği ve Şantiyenin Taşınması Sırasında İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar...51 7.9.2. Yapının Temizliği ve Şantiyenin Taşınması ile İlgili Kontrol Listesi...52 8. SONUÇLAR VE ÖNERİLER...53 KAYNAKLAR...55 ÖZGEÇMİŞ...58 EKLER...59 EK-1 Kazı İşleri Kontrol Listesi...60 EK-2 Kalıp İşleri Kontrol Listesi...63 EK-3 Demir Donatı İşleri Kontrol Listesi...65 EK-4 Beton İşleri Kontrol Listesi...67 EK-5 İskele İşleri Kontrol Listesi...69 EK-6 Duvar İşleri Kontrol Listesi...71 EK-7 Sıva, Boya; Badana ve Kaplama İşleri Kontrol Listesi...74 EK-8 Tesisat İşleri Kontrol Listesi...76 EK-9 Yapının Temizliği ve Şantiyenin Taşınması Kontrol Listesi...79 EK-10 Eksik ve Yetersiz İşlemler Listesi...81 VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.1. Risk Değerlendirme Aşamaları.....13 Şekil 5.2. Ölümle Sonuçlanan İş Kazalarının Sektörel Dağılımı......16 Şekil 5.3. Sürekli İş Görmezliklerle Sonuçlanan İş Kazaların Sektörel Dağılımı...16 VIII

TABLOLAR DİZİNİ SAYFA Tablo 6.1. İş Sağlığı ve Güvenliği ile İlgili Kanunlar... 21 Tablo 6.2. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Yönetmelik ve Tüzükler... 24 IX

KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AS/NZS : Australian and New Zealand Standard on Risk Management BYU : Brigham Young Üniversitesi ÇSGB : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ç.Ü. : Çukurova Üniversitesi EMO : Elektrik Mühendisleri Odası ILO : Uluslararası Çalışma Örgütü İSG : İş Sağlığı ve Güvenliği OHSAS : Occupational Health and Safety Advisory Service OSHA : Occupational Safety & Health Administration SGP : Sağlık ve Güvenlik Planı SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu TDK : Türk Dil Kurumu THBB : Türkiye Hazır Beton Birliği vb. : ve benzeri/ benzerleri WHO : Dünya Sağlık Örgütü X

1.GİRİŞ 1. GİRİŞ Dünyada olduğu gibi ülkemizde de iş kazaları ve meslek hastalıkları önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun en temel sebebi, sanayileşmenin gelişimine paralel olarak iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin gerekli düzenleme ve yatırımların yeterince yapılmamasıdır. Bilim, teknoloji ve sanayileşme, toplumsal değişimlerin nedenlerini oluşturmaktadır. Bilim teknolojiyi, teknoloji sanayileşmeyi ve artı değeri getirerek toplumların refah düzeyini yükseltmektedir. Hızlı gelişen bilim, teknoloji, kalkınma ve sanayileşme süreçleri kuşkusuz ülkelerin gelişme süreçlerine birçok faydalar sağlamıştır. Ancak bu gelişmelere paralel olarak çalışma yaşamı ve güvenliği için aynı başarının sağlandığını söylemek mümkün değildir. Her geçen gün iş kazalarıyla maddi ve manevi kayıpların büyük boyutlara ulaşması konunun önemini daha da arttırmaktadır. Bu bağlamda amaç, çalışanları yalnız tehlikeden korumak değil, onların daha iyi bir iş ortamında uzun süre çalışmalarını sürdürmelerini sağlamaktır. İş kazalarını ve bunların neden olduğu kayıpları, en aza indirmek amacıyla, güvenlik önlemelerinin saptanması ve uygulanması doğrultusundaki çalışmalar yıllardan beri süre gelmektedir. Bu çalışmalar sonucunda İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği kavramı doğmuş ve konuya bilimsel olarak yaklaşılmaya başlanmıştır. İşçi sağlığı ve iş güvenliğini, işyerlerinin sağlık ve güvenlik koşullarına uygunluğu sağlanmak suretiyle iş kazaları ve meslek hastalıklarını azaltmaya yönelik önlemlerin bütünü olarak tanımlamak mümkündür. İş sağlığı ve güvenliği, İşyerlerinde işin yürütülmesi sırasında, çeşitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koşullardan korunmak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalardır şeklinde de tanımlanmaktadır (ÇSGB, 2003). İş güvenliği hukuki açıdan da, İşin yapılması sırasında işçilerin karşılaştığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak işverene, kamu hukuku temelinde getirilen yükümlülüklere ilişkin hukuk kurallarının bütünüdür. şeklinde tanımlanmıştır (Centel,1992). 1

1.GİRİŞ Bu tanımlara bakıldığında işçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı, işçinin sağlık ve emniyetinin işyeri sınırları ve iş dolayısıyla doğan tehlikeler karşısında korunmasını kapsamaktadır. Ancak özellikle yaşama çevresinde de işçinin korunmasının gerekli olduğu fikrinin ileri sürülmesiyle birlikte bu tanımlamaların yeterli olmadıkları ortaya çıkmaya başlamıştır (Arıcı, 1999). Böylece içeriği daha geniş olan bir tanımlamaya ihtiyaç duyulmuştur. Geniş anlamda işçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı, işyeri ile sınırlı sağlık ve emniyet tedbirlerinin yeterli koruma sağlayamayacağını kabul eden ve işçinin sağlığını ve güvenliğini etkileyen ve ilgilendiren ve işyeri dışından kaynaklanan riskleri de kapsamına dâhil eden bir kavramdır (Sabuncuoğlu,1999). Bu bağlamda her türlü işte çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal durumlarının iyileştirilmesi, çalışma şartlarının düzenlenmesi, çalışanların fiziksel, bedensel ve ruhsal niteliklerine uygun işlere yerleştirilmeleri, işin insana, insanın da işe uyumunun sağlanması işçi sağlığı ve iş güvenliği konuları arasındadır. İşçi sağlığı, sağlıklı bir yaşam çevresi için gereken sağlık kurallarını içerirken; iş güvenliği, daha çok işçinin yaşamına ve vücut bütünlüğüne yönelik tehlikelerin ortadan kaldırılması için gerekli teknik kuralları ele alır (Demircioğlu, Cantel, 2002). Ülkemizin ekonomik yönden hızla gelişmekte ve büyümekte olan bir yapısı vardır. Bu büyümede inşaat sektörünün çok önemli payı bulunmaktadır. Yapı üretiminin kaliteli ve şehircilik ilkelerine uygun nitelikte olması yanında, yapım sürecinde çalışanlara rahat bir ortam sağlanarak, onların iş kazalarına ve meslek hastalıklarına karşı korunmaları konusuna da gereken özen gösterilmelidir. Ancak ülkemizde inşaat sektörü maalesef ölümlü iş kazası sayısı bakımından ilk sırada yer almaktadır (SSK, 2006). 2003 yılında yayımlanan Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği isimli yönetmelikte konu ile ilgili önemli iyileştirmeler öngörülmüştür. Bunlardan birisi de inşaat işlerinin projelendirme ve uygulama aşamalarında sağlık ve güvenlik planı hazırlanması ve her işyerinde en az bir sağlık ve güvenlikten sorumlu bir koordinatör istihdamının zorunlu kılınmış olmasıdır. 2

1.GİRİŞ Ancak söz konusu yönetmelikte, sağlık ve güvenlik planının içeriğinin ne olması gerektiği konusunda herhangi bir bilgi mevcut bulunmamaktadır. Bu durum pratikte çeşitli tereddüt ve farklı uygulamalara neden olmaktadır. Belirtilen nedenlerle bu çalışmada, yapı üretiminin uygulama aşamasında gerçekleştirilecek işler için bir sağlık ve güvenlik planı ve bu planın hayata geçirilmesinde yardımcı olacak kontrol listelerinin hazırlanması amaçlanmıştır. Bu doğrultuda ayrıntılı iş analizlerine dayalı olarak kontrol listeleri geliştirilmiştir. Ancak, işçi sağlığı konusu ayrıca tıp ve biyoloji bilgisi de gerektirdiğinden bu çalışmada ağırlıklı olarak iş güvenliği konusu üzerinde durulmuştur. Bu çalışma, iş güvenliği ve risk yönetimi, inşaat sektöründe işçi sağlığı ve iş güvenliği, sağlık ve güvenlik planı hazırlanması olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. İş güvenliği ve risk yönetimi bölümünde, risk kavramı ele alınmış ve risk yönetimi konusunda özet bilgiler verilmiş, iş güvenliği planlamasında risk yönetiminin önemi üzerinde durulmuştur. İnşaat sektöründe işçi sağlığı ve iş güvenliği bölümünde, inşaat sektöründe yaşanan iş kazalarının genel değerlendirmesi yapılarak sektörün iş kazası riskini artıran kendine özgü koşulları irdelenmiştir. Sağlık ve güvenlik planı hazırlanması bölümünde ise, inşaattın uygulanma sürecindeki iş aşamalarına yönelik iş güvenliği planı ve kontrol tabloları oluşturulmuştur. Sonra da bu çalışmada ulaşılan sonuçlar değerlendirilerek, iş sağlığı ve güvenliği bağlamında yapılabilecek çalışmalara yönelik öneriler sunulmuştur 3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR İşçi sağlığı ve iş güvenliği, özellik gelişmiş ülkelerde yıllardan beri üzerinde çalışılan ve sürekli geliştirilen bir konudur. Son yıllarda bu konu ülkemizde de günden oluşturmaya başlamıştır. Konu ile ilgili yurt içinde ve dışında inşaat, tekstil, madencilik, tersane işletmeleri, fabrikasyon üretim gibi farklı iş kollarında önceden yapılmış çeşitli çalışmalar mevcuttur. Aşağıda, bu çalışmalardan inşaat sektörü ile alakalı olanların bazıları özetlenmiştir. International Labour Office (Uluslararası Sağlık Örgütü - ILO), (1992), Safety and Health in Consructions başlıklı bu çalışmasında öncelikle inşaatlarda iş güvenliği ile ilgili yapılacak çalışmaların kimler ve nasıl yapılması gerektiği hakkında bilgiler sunulmuştur. İşçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili yürütülen faaliyetlerde inşaat firmalarındaki çalışanların ne gibi sorumlulukları olduğu açıklanmıştır. Bu genel bilgilerin ardından inşaat faaliyetleri sırasında iş kazası riskinin fazla olduğu uygulamalarda (iskeleler, merdivenler, araçlar, kazı çalışmaları vb.) alınabilecek önlemler hakkında detaylı bilgiler sunulmuştur. Müngen, M.U. (1993), Türkiye de İnşaat İş Kazalarının Analizi ve İş Güvenliği Sorunu başlıklı Doktora Tezinde, iş güvenliğinin ülkemizde ve yurtdışındaki tarihsel gelişimini incelemiş; ülkemizde iş güvenliği konusundaki hukuksal sorumlulukları ele almış; Türkiye genelinde inşaat sektöründe karşılaşılan kaza sıklığını araştırmış ve Türkiye de inşaat sektöründe karşılaşılan iş kazalarının analizini yaparak çeşitli istatistikî bilgilere yer vermiştir. Ayrıca bu çalışmada ülkemizdeki iş güvenliği mevzuatı ve denetim organları konusu da değerlendirilmiştir. Aksöyek, A.R. (2002), Türk İnşaat Sektöründe İş Kazalarının ve İş Güvenliği Sorununun İncelenmesi başlıklı Yüksek Lisans Tezinde, iş güvenliği ile ilgili temel tanımları ayrıntılı bir şekilde ele almış; daha sonra iş kazalarıyla ilgili kaza sıklığı, kaza tekrarlama oranı, kaza ağırlık oranı gibi sayısal değerlendirmelere yer vermiş; inşaat sektöründe iş kazaları ile ilgili genel bir analiz yapmış ve bu analizinde iş kazalarının zamansal dağılımı, iş kazalarının şantiye özelliklerine göre dağılımı ve kaza tipleri gibi konuları irdelemiştir. Ayrıca çalışmada, Türkiye de 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR karşılaşılan inşaat iş kazalarının nedenleri ve ülkemizdeki iş güvenliği mevzuatı ele alınmıştır. Yetkin, O. (2004), Şantiyelerin İş Güvenliği Performans Analizi başlıklı Yüksek Lisans Tezinde, iş güvenliği ile ilgili temel kavramları açıkladıktan sonra ülkemizdeki çalışma hayatı, iş güvenliği ve işçi sağlığı ile ilgili mevzuatı geniş bir şekilde irdelemiştir. Bununla beraber çalışmada, uluslar arası iş güvenliği yönetim sistemleri ve uygulama kriterleri ile ilgili bilgiler sunulmuştur. Türkiye de inşaat iş kazaları ve iş güvenliği sorunu ele alınarak, iş güvenliği ile ilgili performans değerlendirme analizi yapmak amacıyla şantiye koşulları değerlendirme anketi, şantiye tehlike analizi değerlendirme anketi gibi anketlere yer verilmiş ve bunların sonuçları irdelenmiştir. Karaca, S. (2004), Yapı İşlerinde İş Güvenliği Açısından Risk Değerlendirmesi ve Alınacak Önlemler başlıklı Yüksek Lisans Tezinde, ülkemizdeki iş güvenliği mevzuatı hakkında bilgiler vermiş ve iş güvenliğinde kullanılan yönetim sistemleri (OHSAS 18001) hakkında özet bilgilendirmeler yapmıştır. Ayrıca ülkemizde yurtiçi ve yurtdışı faaliyetleri olan çeşitli özel inşaat şirketlerinin iş güvenliği açısından incelenmesi ve değerlendirilmesi yapılmış; yapı işlerindeki tehlikeler göz önüne alınarak risk değerlendirilmesi ve risk derecelendirilmesi hakkında bilgiler verilmiş; yapı işlerinde alınacak iş güvenliği önlemleri hakkında genel öneriler ortaya konulmuştur. Brigham Young Universitesi, (2006), Risk Management & Safety Programında, Risk yönetiminin temel aşamaları açıklanmış, risk yönetimi konusu ile iş güvenliği kavramlarının bağlantısı ortaya konmuş, şantiyelerde meydana gelebilecek iş kazaları için alınacak güvenlik önlemleri verilmiş, inşaat işlerindeki kazı, kalıp gibi belli başlı bazı uygulamalar için iş güvenliği kontrol listeleri oluşturulmuştur. Birecikli, B.M. (2007), Şantiye Tekniği ve Şantiyede İş Güvenliği başlıklı kitabında, inşaat sektöründeki başlıca iş kazası risklerinden bahsetmiş, şantiyelerde iş güvenliği ile ilgili sorumluluk dağılımının nasıl olması gerektiğini vurgulamış, çalışanların kullanması gereken güvenlik ekipmanlarını tanıtmış, başlıca iş kolları ile ilgili iş kazalarının önüne geçebilmek adına alınabilecek önlemleri aktarmıştır. 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ayrıca iş güvenliği ile ilgili ülkemizde uygulanan mevzuat hakkında bilgilendirme yapılmıştır. Özellikle ülkemizde yapılmış mevcut çalışmalarda, sağlık ve güvenlik planı ve buna dayalı kontrol listeleri düzeyinde detaylara yer verilmemiş olduğundan bu çalışmada bu eksikliğin giderilmesi hedeflenmiştir. 6

3. MATERYAL VE METOT 3. MATERYAL VE METOT Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği, inşaat işlerini proje aşaması ve uygulama aşaması olarak iki ana kısma ayırmış ve bu kısımlara özgü sağlık ve güvenlik planı hazırlanmasını öngörmüştür. Ancak yönetmelikte istenilen bu planların içeriği hakkında bir bilgi verilmemiştir. Yaptığımız bu çalışmada, yapı üretiminin uygulama aşamasına yönelik sağlık ve güvenlik planı hazırlanması amaçlanmıştır. Bu bağlamda önce uygulama aşamasında yürütülecek çalışmalar ve bu çalışmalar sırasında oluşabilecek riskler göz önünde bulundurularak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği çerçeve plan oluşturulmuştur. Oluşturduğumuz İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği çerçeve planında yapı üretiminin uygulama aşaması dokuz bölümde ele alınmıştır. Bu bölümler; Kazı yapılması, Betonarme kalıbı montajı ve sökümü, Betonarme çeliklerinin işlenmesi ve montajı, Beton dökülmesi, İş iskelesi kurulması ve kullanılması, Duvar örülmesi, Sıva, boya, badana ve kaplama yapılması, Tesisat işleri, Yapının temizliği ve şantiyenin taşınması, olarak gruplandırılmıştır. Çerçeve plan oluşturulduktan sonra, bu planda yer alan her bölümün içeriği detaylandırılarak ilgili işlem basamaklarının kontrol listeleri hazırlanmıştır. Bu listeler, takip ve raporlamada kolaylık olması bakımından yukarıda saydığımız aşamaların adı ve sırasına göre isimlendirilmiştir. Örneğin, kazı yapılması sırasında alınacak sağlık ve güvenlik tedbirleri ile ilgili liste LKZ01 (Liste Kazı 01) şeklinde, kalıp ile ilgili liste LKL02 (Liste Kalıp 02) şeklinde düzenlenmiştir. Oluşturulan bu kontrol listeleri, uygulamaları kontrol eden sorumlu kişinin kim olduğunu ve görevini, kontrol günündeki hava koşullarını, kontrol edilecek konuları içermektedir. Bu konuların karşılarında evet ve hayır sütunları oluşturulmuştur. 7

3. MATERYAL VE METOT Listeyi takip eden kişi konu ile ilgili gerekli gözlemleri yaptıktan sonra eğer alınan tedbirler yeterli ise evet sütununa X işareti koyacaktır. Ancak ilk kontrol sırasında eksiklikler tespit edilirse listedeki hayır sütununa LSGP00 yazılacaktır. LSGP00 olumsuzluk ve eksikliklerin raporlanmasını sağlayacak olan listedir. Bu liste; görülen eksikliğin ait olduğu ana listedeki sıra no su, yapılan kontrolün tarihi, konunun açıklaması ve oluşan olumsuz durumun şantiyedeki sorumlusu ve yapılması gerekenler için ayrılmış sütunlarından oluşmaktadır. Detay planlar oluşturulurken ülkemiz ve yurtdışındaki bazı standart ve kanunlardan yaralanılmıştır. Bunlardan ülkemizde halen geçerli olan resmi dokümanlar; 4857 Sayılı İş Kanunu, Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği, Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği ve Yapı İşlerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü dür. Ayrıca ABD nin kullandığı ve ülkemizde de 1999 da yayımlanan ve 2007 de revize edilen OHSAS 18001, Avrupa Birliği ülkelerinin kullandığı OSHA standartları ve yine ABD Savunma bakanlığının kullandığı sağlık ve güvenlik standartlarından da yararlanılmıştır. Bu şekilde oluşturulan detay planları ile uygulama aşamasında alınacak sağlık ve güvenlik tedbirlerinin kolay ve pratik bir şekilde kontrol edilmesi amaçlanmıştır. Böylece oluşturulan kapsamlı ve ilgililerin sorumluluklarını hatırlatıcı nitelikteki bu planların iş kazalarını önlenmesinde önemli katkılar sağlayacağı umulmaktadır. Hazırlanan sağlık ve güvenlik planında daha çok iş güvenliği konusu üzerinde durulmuş, çalışanların yaptıkları iş sürecinde başlarına gelebilecek iş kazası riskleri değerlendirilmiş ve bu risklere karşı alınması gereken güvenlik önlemleri detaylı bir şekilde verilmiştir. İşçi sağlığı ve meslek hastalıkları konusu özellikle tıp biliminde uzmanlık istediği için bu konularda fazla detaya inilememiştir. Bu konuda çalışanların, iş ortamlarında meslek hastalıklarına yakalanmamak için nelere dikkat etmeleri gerektikleri çok genel anlamda verilmiştir. 8

4.İŞ GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA RİSK YÖNETİMİ 4. İŞ GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA RİSK YÖNETİMİ İşçi sağlığı ve iş güvenliğinde amaç çalışanların iş kazalarına uğramaları ve meslek hastalıklarına yakalanmalarını önlemek, onlara sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı sağlamaktır (Özkılıç, 2005). Bu amaçla yürütülen çalışmalardan olumlu sonuç alabilmek için risk yönetimi konusunun iyi anlaşılması gerekmektedir. Risk yönetimi, iş güvenliği konusunun temelini oluşturmaktadır diyebiliriz. Çünkü iş güvenliği, çalışma sırasında olabilecek kaza risklerine karşı alınan önlemleri kapsamaktadır. Örneğin iskelede çalışan bir işçinin yüksekten düşmek suretiyle iş kazasına uğrama riski yüksektir, bu nedenle onun güvende çalışması için gerekli güvenlik önlemlerinin alınmış olması şarttır. Bunun gibi yapılan her türlü uygulamada risk değerlendirmesi yapmak ve bu değerlendirme sonucuna göre önlem almak gerekmektedir. Bu bölümde risk kavramı ve risk yönetimi konusu özetlenerek, sağlık ve güvenlik planlamasında risk yönetiminin önemine değinilmiştir. 4.1. Risk Yönetimi Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ile Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) işçi sağlığı ve iş güvenliği ortak komisyonunda işçi sağlığının esasları şöyle belirlenmiştir (Bayır, Ergül, 2006): Bütün iş kollarında işçinin fiziksel, ruhsal ve sosyo-ekonomik bakımdan sağlığını en üst düzeye çıkarmak ve bunun devamını sağlamak, Çalışma şartları ve kullanılan zararlı maddeler nedeni ile işçi sağlığının bozulmasını engellemek, Her işçiyi kendi fiziksel ve ruhsal yapısına uygun işte çalıştırmak, Özet olarak işin, işçiye ve işçinin işe uyumunu sağlamaktır. Belirlenen bu amaçlara ulaşmak, dolayısıyla iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek için iş sağlığı ve güvenliği yönetiminin, sistemli önlemler dâhilinde aşağıda belirtilenleri yapmak sorumluluğu bulunmaktadır: 1- Tehlikeleri tanımlamak, 2- Her tehlike için riskin boyutunu tahmin etmek ve saptamak, 9

4.İŞ GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA RİSK YÖNETİMİ 3- Riskin kabul edilebilir olup olmadığına karar vermek ve riski kontrol altına almaktır. 4.1.1. Tehlikenin Tanımı Tehlike kavramı, TDK sözlüğünde Büyük zarar ya da yok olmaya yol açabilecek durum olarak tanımlanmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği konusunda tehlikelerin belirlenmesi, doğabilecek riskleri ve bunların düzeylerinin belirlenmesi açısından önemlidir (Canpolat, 2008). Bir tehlikenin ortaya çıkması olasılığa dayalıdır. Bu olasılık söz konusu tehlikeyi oluşturan koşullar ve etmenlerle birlikte değerlendirilmelidir. Tehlike olasılığı değişkenlerini aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür (ÇSGB, İş Sağlığı ve Güvenliği Kursu, 2006) : 1- Tehlikeye maruz kalan kişilerin sayısı, 2- Ne sıklıkla tehlikeye maruz kalındığı, 3- Ne kadar süreyle tehlikeye maruz kalındığı, 4- Eğitim düzeyi, 5- Denetimin etkinlik düzeyi, 6- Çalışma koşulları, 7- Yorgunluk, dikkatsizlik, halsizlik gibi etmenler. İş kazları ve meslek hastalıklarının önlemesi için öncelikle risklerin belirlenip, risk haritalarının oluşturulması gerekmektedir. Risk haritalarının hazırlanabilmesi için de öncelikle olası tehlikelerin tespit edilmesi gerekmektedir. Tehlikelerin belirlenmesi için tipik girdiler şunlardır (Özkılıç, 2005): İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin hukuki ve diğer şartlar (Mevzuat), Ön gözden geçirme sonuçları, Çalışanlar ve diğer ilgili taraflardan alınan bilgiler, Çalışanlardan elde edilen İSG bilgileri, işyerindeki gözden geçirme ve iyileştirme faaliyetleri, ISG politikası, Kaza ve olay kayıtları, 10

4.İŞ GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA RİSK YÖNETİMİ Uygunsuzluklar, Denetim sonuçları, İletişim belgeleri, En iyi uygulamalar hakkında belgeler, Kuruluşa özgü tipik tehlike riskleri, benzer kuruluşlarda oluşmuş olan kaza ve olaylar, Elektrik kullanımı, Kuruluşun tesisleri, prosesleri ve faaliyet hakkında bilgiler, Saha planları, Radyasyon kaynakları, Yangın, Proses akış şemaları Makine, ekipman vb. bilgiler, Malzeme envanterleri, Toksikoloji ve diğer sağlık ve iş güvenliği verileri, Verilerin izlenmesi, Kimyasal ve biyolojik maddeler, Malzeme güvenlik bilgi formları, Yöntemler, görevler, İnceleme raporları, Profesyonel destek, uzmanlık, Tıbbi/ ilkyardım raporları, Sağlık riskleri taraması. Tehlikeleri ortaya çıkarabilmek için hazırlanacak olan bir kontrol tablosunda yukarıda belirtilen girdilerden faydalanılarak risk haritaları da oluşturulabilir. 4.1.2. Risk Tanımı ve Değerlendirilmesi Risk kavramının literatürde değişik tanımları vardır, bunlardan bazıları aşağıda verilmiştir: 11

4.İŞ GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA RİSK YÖNETİMİ Herhangi bir olayın potansiyel zarar meydana getirme olasılığı ve sonucudur.(as/nzs 4804) Belirlenmiş tehlikeli bir olayın oluşma olasılığı ve sonuçlarının kombinasyonu (OHSAS 18001), Belli bir dönemde veya koşullar altında istenmeyen olayın ortaya çıkma olasılığı, çevre koşullarına göre sıklık ve olasılık (ILO), Risk değerlendirmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliğinin 4. Maddesinde; İşyerlerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin, işçilere, işyerine ve çevresine verebileceği zararların ve bunlara karşı alınacak önlemlerin belirlenmesi amacıyla yapılması gerekli çalışmalar olarak tanımlanmıştır. Risk değerlendirmesi, aşağıdaki sorulara cevap vermektedir (Özkılıç, 2005): Tehlikeler nelerdir? Potansiyel etki ve sonuçlar nelerdir ve bunlar kabul edilebilir midir? Bu etki ve sonuçların meydana gelme olasılıkları nedir? Riskin kabul edilebilir durumunun devam ettirilebilmesi için kontrol ve koruma çalışmaları yeterli midir? İş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek veya sayılarını en aza indirmek için, riskleri tespit etmek ve ilgili mevzuat ve kanunlar dâhilinde risklerin yok edilmesi için yapılacak çalışmaları belirlemek ve bunu sistemli bir hale getirmek gerekmektedir. 4.1.3. Risklerin Tahmin Edilmesi Tehlikeler tanımlandıktan sonra, tehlikelerin meydana gelme ihtimali ve etkilerinin şiddetleri belirlenerek riskler saptanmış olur. Böylece risklerin olasılıkları ve sonuçları belirlenerek, gerekli önlemler alınabilir. Riskleri tahmin etme, iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesinde önemli rol oynar. 4.1.4. Risk Değerlendirme Adımları Risk değerlendirmede Şekil 4.1. de görülen adımlar izlenebilir. 12

4.İŞ GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA RİSK YÖNETİMİ 1.Adım: Tehlikeleri Belirle 5.Adım: İzle ve Tekrar Et 2.Adım: Riskleri Değerlendir 4.Adım: Kontrol Tedbirlerini Tamamla 3.Adım: Kontrol Tedbirlerine Karar Ver Şekil 4.1. Risk Değerlendirme Aşamaları (Bayır, Ergül, 2006) 4.1.5. Risk Analizi ve Yönetiminin Yararları Risk analizi ve yönetiminin hedefi, kurum içerisinde olabilecek tehlikelere uygun cevap verebilecek, kasıtlı ya da kasıtsız tehditlerin etkisini ve olma ihtimalini azaltacak hazırlıkları, prosedürleri ve kontrolleri teşhis etmektir. Risk analizi ve yönetiminin birçok yararları vardır. Bu yararların başta gelenleri şu şekilde sıralanabilir (Özkılıç, 2005): İşyerinin yazılı prosedür ve politikalarının oluşmasını ya da olgunlaşmasını sağlar. İşyeri çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgi sahibi olmalarını ve katılımını sağlar. İşyeri yönetiminin de iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgi sahibi olmalarını ve bu konularda karar vermelerini sağlar. 13

4.İŞ GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA RİSK YÖNETİMİ Risk analizi prosesinden alınan ilk sonuçlar ile organizasyon ya da işletmedeki olası tehlikeler ve alınacak tedbirler belirlenir. İşletme, organizasyon ya da kurumdaki risklerin büyüklüğünün hesaplamasına ve riskin tolere edilebilir olup olmadığına karar verilmesini sağlar. İşyerinde yanlış güvenlik tedbirleri alınmış olabilir ya da insanlarda yanlış güvenlik bilinci oluşmuş olabilir, tüm bu tedbirlerin ve güvenlik bilincinin gözden geçirilmesini sağlar. İşyerinde yasal yükümlülükler ve iş sağlığı ve güvenliği politikası çerçevesinde tahammül edilebilir düzeye indirilmiş risk ile çalışılmasını sağlar. İşyerindeki gerekli düzeltici ve önleyici faaliyetlerin gerçekleştirilmesini sağlayacak verilerin kaydedilmesini, sonuçların izlenmesini ve ölçülmesini sağlar. 4.2. Risk Yönetiminin İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlişkisi İş kazaları ve meslek hastalıklarının en aza indirilebilmesi için, iş kazaları ve meslek hastalıklarını oluşturan nedenler ve bunları etkileyen faktörler ile ilgili en geçerli ve doğru bilgiyi toplayarak, risklere karşı önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu açıdan iş kazaları ve meslek hastalıklarına neden olan tehlikeli durumlar tespit edilerek, bu tehlikelerin taşıdıkları risklerin belirlenmesi ve bu risklere karşı önlemlerin alınmasına yönelik faaliyetler, işveren ve çalışan açısından hayati önem taşımaktadır. 14

5. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ 5. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ Türkiye de inşaat sektörü, gerek toplam yatırımların ulusal gelir içindeki payı, gerekse yatırılan işgücü olanaklarının boyutu itibarıyla ekonomimizin en canlı ve en önemli sektörlerinden biridir. Ancak her yıl inşaat sektöründe çalışanların bir kısmı, iş kazaları sonucunda ölüm ya da daimi iş görmezlikler sebebi ile işini sürdürememektedir. Özellikle ölümle sonuçlanan kaza sayısının çokluğu bakımından kıyaslama yapıldığında inşaat sektörü bu alanda ilk sırada yer almaktadır(ssk 2006). Durumun bu şekilde ciddi boyutlarda olması bu alanda iş güvenliği çalışmasının çok daha etkin hale getirilmesini zorunlu kılmaktadır. İnşaat sektöründe meydana gelen iş kazalarının bir önemli özelliği de ölümle sonuçlanan kaza sayısının diğer sektörlere oranla fazla olmasıdır. Türkiye genelinde sürekli iş görmezlikle sonuçlanan iş kazalarının oranı %18,3 olurken, inşaat sektöründe bu oran %38,7 ye çıkmaktadır. Yine Türkiye deki tüm iş kazalarının %0,7 si ölümle sonuçlanırken, inşaat sektöründeki iş kazalarının %1,5 i ölümle sonuçlanmaktadır (SSK 2006). Şekil 5.2. ve Şekil:5.3 de verilen grafiklerde de SSK 2006 verilerine göre ölümle sonuçlanan iş kazalarının sektörel dağılımı ve sürekli iş görmezliklerle sonuçlanan iş kazalarının sektörel dağılımı görülmektedir. Sayısal verilerde de görüldüğü gibi inşaat sektöründe iş kazaları sonucunda yaralanmalar ve ölüm riski diğer sektörlere nazaran daha fazladır. Bu sebeple, inşaat sektöründe iş sağlığı ve güvenliğini tehdit eden risk faktörlerini azaltacak önlemler geliştirilirken, bu sektörün kendine özgü koşullarının da göz önünde bulundurulması gerekmektedir. 15

5. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ Faaliyet Grupları Toplam İş kazası sayısı Ölüm Sayısı Kömür Madenciliği 6.722 35 Gıda Maddeleri Sanayi 2.452 39 Dokuma Sanayii 5.155 26 Taş,Toprak, Kil, Kum Vs. İma. 5.311 35 Metal Mütea. Esas Endüs. 5.506 19 Metalden Eş.İm.(Makina Hariç) 11.039 31 Makina İm. Ve Tamiratı 5.531 25 Nakil Araçları İmali 5.807 23 İnşaat 7.143 397 Toptan Ve Perakende Tic. 2.610 70 Nakliyat 4478 165 Şekil 5.2. Ölümle Sonuçlanan İş Kazalarının Sektörel Dağılımı (SSK 2006) Diğer Sektörler 50% İnşaat 22% Metal Eşya İm. 10% Nakliyat 7% Kömür Madenciliği 5% Dokuma San. 6% İnşaat Nakliyat Kömür Madenciliği Metalden Eşya İm.(Mak. Hariç) Dokuma San. Diğer Sektörler Şekil 5.3. Sürekli İş Görmezliklerle Sonuçlanan İş Kazaların Sektörel Dağılımı (SSK 2006) 16

5. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ 5.1. İnşaat Sektörünün İş Kazası Riskini Artıran Özel Koşulları İnşaat sektörünün kendine özgü bazı özellikleri şantiyelerde iş kazası riskinin artmasına sebep olmaktadır. Bundan dolayı inşaat sektöründe yaşanabilecek iş kazalarını en aza indirebilmek adına yapılan çalışmalarda, bu kazaları artırıcı özelliklerin göz önüne alınması gerekmektedir. Bu özellikleri aşağıdaki başlıklar altında özetlemek mümkündür (Ç.Ü., İş Sağlığı ve Güvenliği Kursu 2006). 5.1.1. İnşaat İşlerinin Çoğunlukla Doğal İklim Koşulları Altında Gerçekleştirilmesi İnşaat işlerinin büyük çoğunluğu açık havada doğal iklim koşullarının altında gerçekleştirilmektedir, bunun sonucunda çalışanların çalışma ortamlarında asgari konfor koşullarını sağlamak çoğu zaman mümkün olamaz. Dolayısıyla aşırı soğuk ve sıcak, çalışanların dikkatinin azalmasına, çabuk yorulmalarına ve daha dalgın olmalarına neden olabilmekte; yağışın neden olduğu zemin kayganlığı, tutunma güçlüğü, iş kazası riskini artırmaktadır. 5.1.2. İnşaat İşlerinde İşçi Devir Hızının Fazla Olması Bir inşaatta çalışmaya başlayan işçi, işin sona ermesi, ücretini düşük bulması ya da daha uygun koşullarda iş bulması sonucu başka işyerine geçmektedir. Bu şekildeki iş değiştirmeler inşaat sektöründe diğer sektörlere kıyasla oldukça fazladır. Bu durum inşaat çalışanlarının iş yerlerinde sürekli bir mesleki eğitim almalarını ve iş güvenliği açısından kalıcı bir kurum kültürü oluşturulmasını güçleştirmektedir. 17

5. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ 5.1.3. Çalışma Alanının Genelde Zemin Seviyesinden Yukarıda veya Aşağıda Olması ve Sürekli Değişiklik Göstermesi İnşaat işinin doğası gereği çalışma, zemin seviyesinin altında başlar ve yükselerek devam eder. Bu yükselme yapılan yapının özelliklerine göre onlarca metreye ulaşabilmektedir. Bu durum da, çalışanların kendilerinin düşmeleri ya da araç gereç düşmesine bağlı iş kazalarına maruz kalma riskini artıran çok önemli bir etkendir. Ayrıca çalışma ortamının sürekli yükselmesi ve/veya değişmesi, ortama alışmanın sağladığı avantajı azaltması yanında, çalışanların her an beklenmeyen durumlarla karşılaşmalarına ve dolayısıyla küçük dalgınlıkların büyük iş kazalarına neden olmasına zemin hazırlamaktadır. 5.1.4. Çalışanlar ve Malzemelerin Sürekli Hareket Halinde Olması Yapılan işler montaj veya yerinde imalat olsun, çoğunlukla insan gücü ile yerine nakledilen ve uygulanan küçük parçalardan oluşur. Bu durum, kaldırma ve taşıma kusurlarına bağlı düşme, çarpma, ayak takılması veya bel fıdığı gibi bir takım meslek hastalıklarının oluşmasına zemin hazırlamaktadır. 5.1.5. Çalışma Alanının Geniş ve Dağınık Olması İnşaatın farklı aşamalarında aynı anda iş yapmakta olan çeşitli çalışma gurupları mevcuttur. Genellikle bu çalışma guruplarının denetim elemanlarınca hepsinin her an görüp izlenebilmesi mümkün değildir. Bu durum, çalışanların iş güvenliği kurallarına uygun şekilde çalıştıklarını ve gerekli koruyucu donanımları kullanıp kullanmadıklarını kesintisiz ve sürekli olarak izlemeyi güçleştirmektedir. 5.1.6. İşlerin Genellikle Farklı Organizasyon ve İş Disiplinine Sahip Çeşitli Taşeronlarla Yapılması Alt yüklenicilerin (taşeronların) yönetimi çoğunlukla asıl yükleniciden bağımsız olarak gerçekleşmektedir. Her birinin iş anlayışı ve davranış kültürü farklı 18

5. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ olan bu gruplar çoğunlukla bağımsız hareket ederler. Bu durum işyerinde, müşterek davranış formatının oluşmasını ve kurumda bir iş güvenliği kültürü oluşmasını güçleştirmektedir. 5.1.7. Şantiyedeki Hareketliliğin Sistematik Olmaması Şantiye içerisinde malzeme ve insan hareketleri, belirlenmiş ve kesinleştirilmiş güzergâhlara göre olmayıp, kişilerin insiyatifine bağlı ve her an değişebilen şekilde gerçekleşir. Bu durum çalışanları, zemin düzensizliği, düşme ve çarpmadan kaynaklanan kazalara karşı, korumayı güçleştirmekledir. 5.1.8. Her Şantiyenin Kendine Özgü Koşullarının Olması Her şantiye, inşaatın fiziki boyutları, uygulanan üretim yöntemleri, inşaat süresi, yörenin iklim koşulları ve zemin topografyası bakımından kendine özgü koşullara sahiptir. Bu durum, geliştirilen güvenlik önlemlerinin şablon olarak her şantiyede aynen uygulanmasını güçleştirir. Dolayısıyla iş güvenliği ve sağlığı ile ilgili önlemlerin, her şantiyenin kendi koşullan dikkate alınarak güncellenmesi gerekir. 5.1.9. Kalıplaşmış Davranış Yaygınlığının Fazla Olması Çalışanlar bireysel deneyim ve çalışma alışkanlıklarına dayalı olarak şekillenen davranış kalıplarına sahiptirler ve bunlardan vazgeçmeme konusunda inatçıdırlar. Bu durum işyerindeki oluşması istenen ortak davranış formatının oluşmasını güçleştirir. 19

5. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ 5.1.10. İnşaat İşletmelerinin Kurumsallaşmamış ve İşletme Kültürünün Gelişmemiş Olması Ülkemizde inşaat işletmelerini çoğu bireysel nitelikli veya yalın ortaklık şeklindedir. Bu nedenle, bünyesine katılan yeni çalışanları olumlu davranışla şekillendirecek kurum kültürü oluşmamıştır. Bu durum işletmeye gelenlerin olumlu yönde belirli davranış kalıplanı edinmesini güçleştirmektedir. Dolayısıyla, inşaat sektöründe iş sağlığı ve güvenliği konusu ele alınıp önlem geliştirilirken, yapı üretiminin yukarıda özetlenen kendine has koşullarının da mutlaka dikkate alınması gerekmektedir. 20

6. TÜRKİYE DE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HAKKINDA RESMİ MEVZUAT 6. TÜRKİYE DE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HAKKINDA RESMİ MEVZUAT Bu bölümde Türkiye de yürürlükte bulunan iş güvenliği mevzuatı ana hatlarıyla incelenerek ülkemizdeki genel durum değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme yapılırken de inşaat sektörü ile ilgili hususlara öncelik verilmiştir. Ülkemizde yürürlükte olan kanunların birçoğunda iş güvenliğini doğrudan veya dolaylı olarak ilgilendiren maddeler bulunmaktadır. Ayrıca kanunlar dışında konu ile ilgili birçok tüzük ve yönetmelik de mevcuttur. Bu bölümde bu konu ile ilgili resmi düzenlemeler hakkında özet bilgi verilmiştir. 6.1. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği İle İlgili Kanunlar Çalışma ortamında sağlık ve güvenlik konuları ile ilgili temel kanun, 01.09.1971 tarih ve 13943 sayılı resmi gazetede yayımlanan, 1475 sayılı İş Kanunu dur. Bu kanun, üzerinde bazı yenilikler yapılarak yerini günümüzde yürürlükte olan 10.6.2003 tarih ve 25134 sayılı resmi gazetede yayımlanan, 4857 sayılı İş Kanunu'na bırakmıştır. İş Kanunu nun haricinde de çeşitli kanunlarda işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili ibareler bulunmaktadır. 4857 sayılı yeni İş Kanunu toplam 8 bölüm ve 122 maddeden oluşmaktadır. Ancak yasanın iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili düzenlemeleri beşinci bölümde iş sağlığı ve güvenliği başlığı altında yer almaktadır. Bu başlık altında işçilerin ve işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği bağlamında yükümlülükleri, işin durdurulması ve işyerinin kapatılması ile ilgili hükümler, iş sağlığı ve güvenliği kurulu, iş yeri hekimleri, iş güvenliği ile ilgili mühendis veya teknik elemanlar ile ilgili hükümler, işçi hakları, ağır ve tehlikeli işler ve bu işlerde çalışanların alması gereken raporlar, ons ekiz yaşından küçük çalışanlar ile ilgili raporlar ile ilgili konulara yönelik hüküm ve düzenlemeler yer almaktadır. İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda 4857 sayılı İş Kanunu nun dışında farklı kanunlarda da çeşitli ibareler bulunmaktadır. Örneğin Türkiye Cumhuriyeti 21

6. TÜRKİYE DE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HAKKINDA RESMİ MEVZUAT Anayasanın çalışma şartları ve dinlenme hakkı ile ilgili 50. maddesinde "Kimse yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan islerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartlan bakımından özel olarak korunurlar. Dinlenmek çalışanların hakkidir. Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve şartları kanunla düzenlenir." denilmektedir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili konulara yer verilmiş bulunan diğer kanunlar Tablo 6.1. de verilmiştir. Resmi Gazete Kanun Adı Tarih/Sayı Türk Ceza Kanunu 26.09.2004 / 26611 Borçlar Kanunu 29.4.1926 / 359 Umumi Hıfsızsıhha Kanunu 6.5.1930 / 1489 Belediyeler Kanunu 13.07.2005 / 25874 İmar Kanunu 09.05.1985 / 18749 Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu 19.06.1986 / 19139 Mühendislik ve Mimarlık Hakkında Kanun 28.06.1938 / 3945 Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Kanunu 02.12.2002 / 24954 Sendikalar Kanunu 07.05.1983 / 18040 Karayolları Trafik Kanunu 18.10.1983 / 18195 Tablo 6.1. İş sağlığı ve Güvenliği ile İlgili Kanunlar 6.2. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği İle İlgili Yönetmelik ve Tüzükler 1475 ve 4857 sayılı kanunlar kapsamında işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili çeşitli tüzük ve yönetmelikler mevcuttur. Bu tüzük ve yönetmelikler farklı sektörlerde işçiler için sağlıklı ve güvenli çalışma ortamı sağlamak adına alınması gereken önlemleri kapsamaktadır. 22

6. TÜRKİYE DE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HAKKINDA RESMİ MEVZUAT 6.2.1. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği 09.12.2003 tarih ve 25311 sayılı resmi gazetede yayımlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği topam 5 bölüm ve 19 maddeden oluşmaktadır. Yönetmeliğin amacı işyerlerinde sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için alınacak önlemlerin belirlenmesidir. Bu amaçla, mesleki risklerin önlenmesi, sağlık ve güvenliğin korunması, risk ve kaza faktörlerinin ortadan kaldırılması, iş sağlığı ve güvenliği konusunda işçi ve temsilcilerinin eğitimi, bilgilendirilmesi, görüşlerinin alınması ve dengeli katılımlarının sağlanması, yaş, cinsiyet ve özel durumları sebebi ile özel olarak korunması gereken kişilerin çalışma şartları ile ilgili genel prensipler ve diğer hususlar bu yönetmelikte düzenlenmiştir. 6.2.2. Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği 23.12.2003 tarih ve 25434 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği toplam 3 bölüm, 17 madde ve yönetmeliğe ait 4 adet ekden oluşmaktadır. Yönetmeliğin amacı, yapı işyerlerinde alınacak asgari sağlık ve güvenlik şartlarını belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda yönetmeliğin ikinci bölümünde, koordinatörlerin atanması, sağlık ve güvenlik planı ve bildirimi, proje hazırlık aşamasında işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili genel prensipler, proje uygulama aşamasında işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili genel prensipler, koordinatörlerin proje ve uygulama aşamasındaki görevleri, işverenlerin sağlık ve güvenlik tedbirlerine ilişkin yükümlülükleri ve işçilerin sağlık ve güvenlik ile ilgili alınan önlemler ve bu konuda yapılması gerekenler yer almaktadır. Yönetmeliğin eklerinde de yine konu ile ilgili yapı işleri listesi, iş sağlığı ve güvenliğin riskleri içeren çalışmaların listesi, bildirimde yer alması gereken hususlar ve yapı alanları için asgari sağlı ve güvenlik koşulları yer almaktadır. 23

6. TÜRKİYE DE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HAKKINDA RESMİ MEVZUAT 6.2.2. Yapı İşlerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü 12.09.1974 tarih ve 15004 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Yapı İşlerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü toplam 7 kısım, 141 maddeden oluşmaktadır. Tüzüğün birinci kısmında yapım işlerinin kapsamı belirtilmiş, hangi iş kollarının yapım işi sayılacağı açıklanmış, işverenlerin işçilerin güvende çalışmalarını sağlamak adına alacakları sorumluluklar belirtilmiş ve işverenlerin işyerlerinde bulundurması zorunlu olan yapı iş defterleri hakkında açıklamalara yer verilmiştir. İkinci kısmında yapı işlerinde alınacak güvenlik tedbirleri açıklanmış, yapı işlerinin gündüz yapılması gerektiği, gece çalışması olması durumunda yeterli düzeyde aydınlatma sağlanması, yapı işinde kullanılan iskele, platform, merdiven gibi yapı elemanlarının yeterli sağlamlıkta olması gerektiği, çalışanlara gerekli kişisel koruma ekipmanlarının sağlanması gerektiği, işyerlerinde gerekli uyarı levhalarının bulunması gerektiği ve yapı alanlarına araçların güvenli giriş-çıkış yapabilecekleri yerlerin oluşması gerektiği gibi konulara yer verilmiştir. Üçüncü kısımda; kazı işlerinde alınacak güvenlik tedbirleri ile ilgili konulara yer verilmiştir. Dördüncü kısımda; iskelelerde ve merdivenlerde alınacak güvenlik tedbirleri ile ilgili konulara yerverilmiştir. Beşinci kısımda; yıkım işlerinde alınacak güvenlik tedbirlerine yer verilmiş ve altıncı kısımda da; yapı işlerinde kullanılan makine ve teçhizatta alınacak güvenlik tedbirleri ile ilgili konular açıklanmıştır. İnşaat sektöründe işçi sağlığı ve iş güvenliği ile doğrudan veya dolaylı ilgisi bulunan diğer tüzük ve yönetmelikler Tablo 6.2. de verilmiştir. Yönetmelik / Tüzük Adı Resmi Gazete Tarih/Sayı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Kuralları Hakkında Tüzük 19.02.1973 / 14453 Parlayıcı Patlatıcı Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışan 24.12.1973 / 1472 İşyerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük 24

6. TÜRKİYE DE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HAKKINDA RESMİ MEVZUAT Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat 27.07.1884 / 18471 veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Tüzük İş Teftiş Tüzüğü 28.08.1979 / 16738 Fazla Çalışma Tüzüğü 04.04.1973 / 14497 Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü 22.6.1972 / 14223 Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği 30.11.2000 / 24246 Elektrik Tesislerinde Topraklama Yönetmeliği 21.08.2001 / 24500 Makına Koruyucuları Yönetmeliği 17.05.1983 / 18050 Gürültü Kontrol Yönetmeliği 11.12.1986 / 19308 İş Kolları Tüzüğü 06.12.1983 / 18243 İşyeri Sağlık Birimleri ve İşyeri Hekimlerinin Görevleri ile 16.11.2003 / 25318 Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik İş Güvenliği İle Görevli Mühendis veya Teknik Elemanların Görev, Yetki ve Sorumlulukları ile Çalışma Usul ve Esasları 20.01.2004 / 25352 Hakkında Yönetmelik Gürültü Yönetmeliği 23.11.2003 / 25325 Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği 23.11.2003 / 25325 Titreşim Yönetmeliği 23.11.2003 / 25325 Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri 23.11.2003 / 25325 Hakında Yönetmelik Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri 26.11.2003 / 25328 Hakında Yönetmelik Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik 26.11.2003 / 25328 Önlemleri Hakında Yönetmelik Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve 26.11.2003 / 25328 Güvenlik Önlemleri Hakında Yönetmelik Muhtemel Patlayıcı Ortamlarda Kullanılan Techizat ve 27.10.2002 / 24919 Koruyucu Sistemlerle İlgili Yönetmelik İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik 10.02.2004 / 25369 Önlemleri Hakkında Yönetmelik 25

6. TÜRKİYE DE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HAKKINDA RESMİ MEVZUAT Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği 11.02.2004 / 25370 Kişisel Koruyucu Donanımların İş Yerlerinde Kullanılması 11.02.2004 / 25370 Hakkında Yönetmelik Tablo 6.2. İş sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Yönetmelik ve Tüzükler 26

7. İNŞAAT İŞLERİNDE SAĞLIK VE GÜVENLİK PLANI (SGP) 7. İNŞAAT İŞLERİNDE SAĞLIK VE GÜVENLİK PLANI (SGP) Her konuda olduğu gibi, iş kazalarını azaltmada da en etkin yollardan birisi her düzeydeki çalışanlarda rastgele davranışları en aza indirmek; diğer bir ifadeyle, bu konuda planlı ve bilinçli hareket etme refleksini geliştirmektir. Çağdaş anlamda iş sağlığı ve güvenliği ilkelerini düzenleyen OHSAS (Occupational Health & Safety Assessment Series) standartlarında da konu bir Yönetim boyutu ve bütünlüğü içinde ele alınarak planlı hareketin gerekliliği ön plana çıkartılmıştır (Gürcanlı, Müngen, 2005). Belirtilen nedenlerle hareket edilmiş olunmalı ki, 23.12.2003 Tarihinde yayımlanmış olan Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği de yine Sağlık ve Güvenlik Planı (SGP) hazırlanmasına özel önem verilmiştir. Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği yapı üretimini iki ana bölüm olarak ele almıştır. Bunlardan birincisi projenin hazırlanması aşaması, ikincisi ise projenin uygulaması aşamasıdır. Yönetmelik bu her iki aşama için sağlık ve güvenlik planı hazırlanmasını zorunlu kılmıştır.(yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği). Ancak yönetmelikte sağlık ve güvenlik planının hazırlanması zorunlu kılınmış olmakla birlikte, bu konuda uygulayıcılara kılavuz olabilecek herhangi bir plan örneği bulunmamaktadır. Bu nedenle bu çalışmada, inşaat projelerinin uygulanması aşamasında kullanılabilecek Sağlık ve Güvenlik Planı (SGP) ile ilgili bir öneri geliştirilmesi amaçlanmıştır. SGP önerisi hazırlanırken, yapı üretiminin kendine özgün koşullarının yanında, iş sağlığı ve güvenliği konusunun ülkemizde algılanma ve uygulanması konusundaki bilinç düzeyi dikkate alınmaya özen gösterilmiştir. Bu bağlamda planın, sadece yapılacak çalışmaların genel bir sıralaması yerine aynı zamanda olumlu davranış kazandıracak unsurlar içermesinin uygun ve yararlı olacağı düşünülmüştür. Diğer taraftan da bu planın, inşaat sektöründe farklı yapı üretimlerine uyarlanmasına olanak verecek genellikte bir metin olması hedeflenmiştir. Çalışmada inşaatın uygulama sürecindeki temel iş aşamaları esas alınmış ve dolayısıyla bu iş aşamalar belirlenirken, şantiye yerleşim projesi hazırlanmış ve buna 27