SORULAR İDARİ YARGI DERSİ (VİZE SINAVI) 1- İdarenin denetim yollarından biri olarak, idari yargının gerekliliğini tartışınız (10 p). 2- Dünyadaki idari yargı sistemlerini karşılaştırarak, Türkiye nin mensup olduğu idari yargı sisteminin özelliklerini, temel prensipler, kuruluş ve görev yönünden de inceleyerek belirtiniz (20 p). Ea 3- Türk idari yargı sistemin (dayanak, yapı ve işleyiş) genel ilkelerini yazınız (10 p). 4- Türk idari yargısının yapılanmasını bir şema ile anlatınız (10 p). 5- Türk idari yargı tarihini genel hatlarıyla kısaca anlatarak, idari yargıya dayanak oluşturan 1982 Anayasası maddelerinin numara ve kenar başlıkları ile kanunların tarih, sayı ve tam olarak isimlerini yazınız (20 p). 6- Yasama kısıntısı ve yargı kısıntısını kavramlarını tanımlayarak, karşılaştırınız ve örneklendiriniz (en az ikişer örnek) (15 p). 7- Esas itibariyle idari uyuşmazlık olduğu halde, idari yargının görev alanı dışında kalan konulardan on tanesini belirtiniz (20 p). 8- Fiilî yol ne anlama gelmektedir? Ne şekilde meydana geldiğini ve hangi yolla çözümlendiğini anlatınız (10 p). 9- İdari yargıdaki davaları (kaldırılanlar dahil) kısaca tanımlayarak özel hukuktaki davalarla karşılaştırınız (10 p). 10- Türk hukuk sisteminde kaç tür uyuşmazlıktan söz edilebilir, nasıl çözümlenir? (15 p) CEVAPLAR 1- Hukuk devletinde idare, sınırsız bir karar alma ve eylem gücüne sahip değildir ve idarenin eylem ve işlemleri çeşitli denetimlere tabidir. Hiyerarşik, siyasi denetim ile kamuoyu denetiminin yanı sıra idare yargı yoluyla da denetlenmektedir. Yargısal denetim, bireylere hukuksal güvence sağlaması ve objektif uygulanması nedeniyle diğer denetim yollarından daha önemlidir. Buna karşın yargısal denetim geç ve güç işleyerek kamu hizmetlerinin yerine getirilmesini aksatabilir. İşte bu noktada idari yargı, bireysel güvence ile kamu yararı arasında bir denge sağlamak amacıyla; özel yargılama kuralları ve uzmanlık alanı olan bir yargı alanı olarak, idari uyuşmazlıkların daha hızlı ve etkin şekilde çözülmesi için bir gereksinim şeklinde ortaya çıkmaktadır. 2- Dünya da iki tür idari yargı sisteminden bahsedilebilir. Birincisi, yargı birliği sistemi adı verilen ve Anglo-Amerikan hukuk sisteminde olan bir idari yargı modelidir. Bu sistemde ayrı bir idari yargı düzeni yoktur ve kural olarak idari uyuşmazlıklar adlî mahkemelerde görülür. İdare ile bireyler aynı düzeyde görülmektedir ve aynı kurallara tabidir. Bununla birlikte uzmanlık gerektiren bazı konularda, kimi idari kurullara yargısal görevler verilebilmektedir. Ancak bu ayrı bir yargı düzeni oluşturabilecek düzeyde değildir. Türkiye nin de tabi olduğu ve kıta Avrupasında hakim olan sisteme idari yargı sistemi denir. Bu sistemde idari uyuşmazlıklar kendine özgü kuralları ve yöntemi olan, adlî yargıdan ayrı bir yargı düzeninde görülür. İdari yargı, çeşitli düzeyde mahkemelerin üzerinde Danıştay (veya Yüksek İdare Mahkemesi) adında bir mahkeme çatısında örgütlenir. Kural olarak bütün idari
uyuşmazlıklar idari yargı düzeninde görülür. İdari yargı yerlerinin yargısal görevleri yanında idari görevleri de bulunabilir. İdari yargı sisteminin dar uygulandığı ülkelerde, idari yargı sadece hukuka aykırı idari kararları iptal ederken, Türkiye gibi geniş uygulandığı ülkelerde idari yargı, tamyargı davalarına da bakmaktadır. 3- Türkiye de idari yargı sistemi Anayasaya dayanmaktadır. 1982 Anayasasının yüksek mahkemeleri düzenleyen 155, 157 ve 158. maddelerinde idari yargıya atıfta bulunulmuştur. Ayrıca idari yargının kuruluş, işleyiş ve usul kurallarının belirlendiği çeşitli kanunlar çıkarılmıştır. Türkiye de idari yargı öncelikle idari ve askeri idari yargı olmak üzere iki kola ayrılır. İdari yargı, ilk derece mahkemeleri olarak idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri; üst derece mahkemesi ve temyiz yeri olarak ise Danıştay şeklinde örgütlenmiştir. Bu iki düzeyin arasında istinaf niteliği olmayan bölge idare mahkemeleri bulunmaktadır. Askeri yargı ise tek dereceli Askeri Yüksek İdare Mahkemesi şeklinde örgütlenmiştir. İdari mahkemeler genel görevli mahkemeler iken, vergi mahkemeleri, bölge idare mahkemeleri ile Danıştay ilk derece olarak özel görevli mahkemelerdir. İdare mahkemelerinde tek hakimle görülebilen davalar dışında, kural olarak davalar kurul şeklinde görülür ve kararlar oy çokluğu ile alınır. Kural olarak yazılı yargılama usulü vardır, kararlar genellikle dosya üzerinden inceleme yapılmak suretiyle verilir, ancak duruşma da yapılabilir. 4- Türk idari yargısının yapılanması şu şekildedir: İDARİ YARGI İDARİ YARGI (SİVİL) ASKERİ İDARİ YARGI İlk Derece Temyiz İdare Mahkemeleri Vergi Mahkemeleri Bölge İdare Mahkemeleri Danıştay Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Tek Derece 5- Türkiye de idari yargının başlangıcı 1868 yılında Şuray-ı Devlet in kurulmasıyla olmuştur. Özellikle idari görevi olan bu kuruluşa, idari uyuşmazlıkları çözme görevi de verilmiştir. 1876 Anayasası ile idari uyuşmazlıkları çözümü görevi genel adliye mahkemelerine bırakılmıştır. 1924 Anayasasıyla Şuray-ı Devletin kurulması öngörülmüş ve 1927 yılında Şuray-ı Devlet yeniden kurularak göreve başlamış; bu tarihten itibaren idari uyuşmazlıkları çözümü bu kuruluşa bırakılmıştır. 1924 Anayasasının uygulandığı dönemde İl İdare Kurulları, İlçe İdare Kurulları, İtiraz ve Temyiz Komisyonu, Gümrük Hakem Heyeti gibi çeşitli idari kurullara yargısal görevler verilmiştir. 1961 Anayasası ile Danıştay ve diğer idari kulların görevi
korunmuştur. 1971 yılında Anayasa da yapılan değişiklik ile askeri idari alandaki uyuşmazlıklara bakması amacıyla Askeri Yüksek İdare Mahkemesi kurulmuş; böylelikle idari yargı kendi içinde askeri ve sivil olmak üzere ikiye bölümlenmiştir. 1982 Anayasasının uygulandığı dönemde ise, idari yargı yeniden yapılandırılmıştır. Kurulların yargısal görevlerine son verilerek ilk derece mahkemesi olarak idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri ile bölge idare mahkemeleri kurulmuş; idari uyuşmazlıklara bakma görevi sadece yargısal görevi olan bu mahkemelere bırakılmıştır. Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin yapısı ve görev alanı bu dönemde de korunmuştur. 1982 Anayasasında idari yargıya dayanak oluşturan maddeler ve kenar başlıkları: 125. madde Yargı Yolu 142. madde Mahkemelerin Kuruluşu 155. madde Danıştay 157. madde Askeri Yüksek İdare Mahkemesi 158. madde Uyuşmazlık Mahkemesi İdari yargıya dayanak oluşturan kanunların tarih, sayı ve isimleri: 6 Ocak 1982 tarih ve 2575 sayılı Danıştay Kanunu 6 Ocak 1982 tarih ve 2576 sayılı Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu ve Görevleri Hakkında Kanun 6 Ocak 1982 tarih ve 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu 4 Temmuz 1972 tarih ve 1602 sayılı Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Kanunu 6- Yasama kısıntısı: Anayasa veya yasa koyucu tarafından bir idari işlemin yargı denetimi dışına çıkarılmasıdır. Örneğin Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler ile Yüksek Askeri Şura kararları yargı denetimini dışındadır ve bu işlemler hakkında hiçbir yargısal veya idari kuruluşa başvurulamaz. Yargı kasıntısı: Hiçbir Anayasal veya kanuni dayanak olmadığı halde, yargı yerlerinin birtakım idari işlemleri denetlemekten uzak durmasıdır. Genellikle yüksek siyaset ve karar alma gücünü ilgilendiren bu işlemler yargı organı tarafından, siyasi tercih kabul edilerek hükümet tasarrufu şeklinde değerlendirilmekte ve böylelikle yargısal denetim dışında tutulmaktadır. Örneğin iskanla ilgili işler, vatandaşlığa kabul ya da vatandaşlıktan çıkarma işlemleri hükümet tasarrufu kabul edilmekte ve idari yargının denetimi dışında kabul edilmektedir. Gerek yasama kısıntısında gerekse yargı kısıntısında bir idari işlem, yargı denetimi dışında bırakılmaktadır. Ancak yasama kısıntısı, yasama organı tarafından bir Anayasa veya kanun kuralı olarak düzenlenirken; yargı kısıntısı herhangi bir hukukî dayanaktan yoksun olarak, yargı yerlerinin içtihatlarıyla gelişmektedir. 7- Kural olarak tüm idari uyuşmazlıklar idari yargıda görülür. Buna karşın bazı idari uyuşmazlıklar kanun ya da yargısal içtihat yoluyla idari yargının görev alanı dışına çıkarılmıştır. Örnek; İdarenin kişilere karşı açtığı davalar adli yargı Tapu sicilleriyle ilgili davalar adli yargı Kadastro Kanunun uygulanmasından doğan davalar Kadastro mahkemeleri Nüfus siciliyle ilgili davalar adli yargı İşçi niteliğindeki kamu görevlileriyle idare arasındaki uyuşmazlık adli yargı Seçim uyuşmazlıkları Yüksek Seçim Kurulu
Bağ-Kur Kanunun uygulanmasından doğan uyuşmazlıklar adli yargı İdarenin taşıtlarının karıştığı kazalarla ilgili uyuşmazlıklar adli yargı İdare tarafından yapılan haksız ödemelerin geri alınması adli yargı KİT lerin özel hukuk alanındaki etkinlikleri adli yargı 8- Fiilî yol: İdarenin kamu özgürlüklerine ve özellikle mülkiyet hakkına yönelik olarak ağır bir biçimde ve hukuk dışı bir tutumla saldırmasıyla ortaya çıkan, haksız fiildir. İdarenin maddi olarak yerine getirdiği bir eylem veya işlemin; hukuka aykırı bir karara dayanması veya hukuka uygun kararın, hukuka aykırı bir biçimde yerine getirilmesiyle gerçekleşir. Burada usul ya da esas bakımından açık ve ağır hukuka aykırılık vardır. Hukuka aykırılık, kamu özgürlüklerine veya mülkiyet hakkına yöneliktir. Fiilî yola ilişkin davalar adli yargıda görülür. Fiilî yol durumunda, adliye mahkemelerinin idari işlemin hukuka aykırılığını tespit etme, bunları iptal etme ve idareyi tazminata mahkûm etme yetkisi bulunmaktadır. 9- İdari yargıda iptal ve tamyargı olmak üzere iki tür dava vardır. Yorum davası ile temyiz davası ise daha önce var olduğu halde kaldırılan dava türleridir. İptal davası, bir idari işlemin hukuka aykırı olduğu iddiasıyla, bu işlemin bütün etki ve sonuçlarıyla birlikte hukuk düzeninden kaldırılması amacıyla açılan davalardır. Bu idari dava türü, özel hukuktaki tespit davasına benzemektedir. İptal davasında idarenin işleminin hukuka aykırılığının tespiti yapılmaktadır. İdarenin eylem ve işlemlerinden dolayı hakları ihlal edilenler ile idari sözleşmelerle ilgili davalara tamyargı davası denir. Tamyargı davası, hakkın konusunu oluşturan edimin, davalı tarafından yerine getirilmesinin karar altına alınmasını sağladığından özel hukuktaki edim davasına benzemektedir. Yorum davası, adliye mahkemelerinde bakılmakta olan bir davada, bu davayla ilgili idari işlemin anlam ve kapsamının belirlenmesine yönelik açılan davalardır. İYUK ile kaldırılmıştır. Temyiz davası, bir davayla ilgili olarak, alt derece yargı yerlerinin kesin kararlarının bozulması amacıyla açılan davalardır. İYUK ile bu dava türü kaldırılmış ve temyiz yolu olarak düzenlenmiştir. Yorum davası ile temyiz davası da bir tür tespit davasıdır. 10- Türk hukuk sisteminde öncelikle iki tür uyuşmazlıktan söz edilebilir. Bunlar, görev uyuşmazlığı ve hüküm uyuşmazlığıdır. Görev uyuşmazlığı, bir yargı yerinin görevli olmadığı halde bir davaya bakmayı kabul etmesi (olumlu görev uyuşmazlığı) veya iki ayrı yargı yerinin tarafları ve konusu aynı olan davaya bakmayı reddetmesidir (olumsuz görev uyuşmazlığı). Olumlu görev uyuşmazlığında taraflardan birinin görevsizlik itirazının mahkemece reddedilmesi halinde, konunun Uyuşmazlık Mahkemesine taşınması söz konusudur ve görevli yargı yerini belirleme yetkisi UM ne aittir. Olumsuz görev uyuşmazlığında ise, tarafları ve konusu aynı olan bir davayla ilgili olarak iki ayrı yargı düzeni mahkemesi, birbirlerini görevli sayarak görevsizlik kararı vermektedir. Tarafların itirazı üzerine, en son görevsizlik kararı veren mahkeme uyuşmazlık konusunu UM ne taşır ve UM iki yargı yerinden birini veya üçüncü bir mercii görevli sayabilir. Hüküm uyuşmazlığında ise, konusu, sebebi ve taraflarından en az biri aynı olan bir davayla ilgili olarak, iki ayrı yargı yolunda farklı kararların verilmesi nedeniyle hakkın kullanılmaması söz konusudur. Bu durumda hüküm uyuşmazlığının giderilmesi için tarafların birinin veya ilgili yargı yerinin
UM ne başvurması gerekir. Hukuk davalarında uyuşmazlığın çözümü UM ne, ceza davalarında ise UM nin görevlendirdiği yargı yeri tarafından yerine getirilir.