1. EKOSİSTEM Belirli bir alanda bulunan canlılar ile bunları saran cansız çevrelerinin karşılıklı ilişkileri ile meydana gelen ve süreklilik arz eden ekolojik sistemlere ekosistem adı verilmektedir. Doğal çevre ekosistemdir. Doğal çevre insan eliyle oluşmamış kendiliğinden meydana gelmiş olan çevredir. İnsan yaşamı ve doğal yaşam çeşitli dengeler üzerine kurulmuştur. İnsanın çevreyle oluşturduğu ilişki en büyük dengelerden biridir. Bu sistemler arasındaki ilişkiler çoğunlukla kişiler tarafından fark edilmeyecek kadar uzun ilişki halkalarıyla birbirine bağlı ve uzun süreli olabilmektedir. Bu doğal sistemlere dışarıdan gelebilecek etkiler sonucu doğal dengeyi oluşturan zincirin halkalarında meydana gelen kopmalar zincirin tamamını etkileyerek bu dengenin olumsuz yönde etkilenmesine neden olacaktır. Canlılar ile cansız çevre elementleri birbirleriyle sıkı ilişki halindedir. Biri olmadan diğerinin düşünülmesi imkansızdır. Karşılıklı olarak madde alışverişi yapacak biçimde birbirlerine etki yapan organizmalarla, cansız maddelerin bulunduğu herhangi bir doğa parçası bir ekosistem olarak adlandırılmaktadır. Karşılıklı olarak madde alışverişi yapacak biçimde birbirlerine etki yapan organizmalarla (biyotik), bitki ve hayvanların birbirine eklemlendiği ve ayrıca kaya, toprak gibi fiziksel çevre faktörlerinin (abiyotik) bir arada bulunduğu herhangi bir doğa parçası bir ekosistemdir. Ekosistem, bireysel organizmalar ya da topluluklardan çok tüm alanın işlevlerinin nasıl olduğuyla ilgilenir. Bir alandaki ekosistemi oluşturan canlı organizmaların cansız çevreleriyle olan ilişkilerini inceler. Bir ekosistem, temel olarak abiyotik maddeler, üreticiler, tüketiciler ve ayrıştırıcılardan oluşur. Ekosistemlerde yaşam, enerji akışı ve besin döngüleriyle sürer. Açık bir sistem olan ekosistemde, enerji ve besin giriş-çıkışı devamlıdır. Bir ekosistemin dört temel bileşeni vardır: 1. Cansız varlıklar. (inorganik ve organik maddeler) 2. Primer üreticiler. (yeşil bitkiler - ototroflar) 3. Tüketiciler (bitkisel ve hayvansal maddeleri yiyenler - hetotroflar) 4. Ayrıştırıcılar (bakteri ve mantarlar - saprofitler) Cansız doğal çevre ile bu çevre içinde yaşamlarını sürdüren canlılar arasındaki ilişkileri, yaşam biçimlerini ve etkileşimleri inceleyen bilim dalına ekoloji bilimi adı verilmektedir. Ekosistem içindeki mevcut dengeye ekosistem dengesi denilmektedir. Doğal denge bozulduğunda, ekosistem dengesi bozulur ve ekolojik sorunların yaşanmasına neden olur. Mevcut ekosistem dengesinin bozularak ortadan kalkması ve daha sonra bozulan bu ekosistemin yerine yeni bir ekosistemin olması olayına süksesyon (yerine alma) denir. Yaşadığımız dünya üzerinde en fazla ekosistem dengesini bozan en etkili varlık insandır. İnsan nüfusu ve faaliyetleri arttıkça ekosistem dengesi bozulmaktadır. İnsanlar dışında bitkiler veya hayvanlarda ekosistem dengesini bozabilirler. Tarım bölgesinde kuş türlerinin aşırı çoğalması, hububat üretimini olumsuz etkiler. Yine kuş türlerinin aşırı oranda azalması da, kuşlarla beslenen zararlı böceklerin çoğalmasına yol açar. Ancak, tüm bu gelişmelerde insanın katkısı çok büyüktür. Gerçekte insanın olmadığı doğal bir ortamda, ekosistem dengesi pek fazla etkilenmektedir. 1.1. EKOSİSTEMLERİN BELİRGİN ÖZELİKLERİ Bir ekosistem biyosferin, bir bölümü ya da parçasıdır; büyüklüğü ya da genişliği çok değişik olabilir. Bir Su birikintisi, bir Buğday tarlası birer ekosistemdir. Ama kısıtlı ekosistemlerin genellikle zaman içinde sınırlı bir yaşamı vardır. Bunun tam tersine Afrika savanaları ya da Avrupa nın geniş yapraklı ormanları gibi, kimi Ekosistemler çok geniş bölgeleri kaplar. Boyutları ne olursa olsun, bir Ekosistemin sınırları az çok belirgindir. Çoğunlukla birbirine komşu ekosistem arasında bir geçiş bölgesi (ekoton) vardır. Ekotonların belirgin özelliği, kendine özgü iklimi ve daha zengin faunasıdır. 1
1.2. EKOSİSTEMLERİN BOZULMA NEDENLERİ (ÇEVRE SORUNLARI) Çevre sorunları, insanların yaşadığı problemlerden biridir çevre sorunlarının yani ekosistemlerdeki bozulmaların bir kısmı doğal yolla, bir kısmı da insan etkisiyle oluşur. İnsanlara ve ekosistemlere zarar veren doğal kaynaklı bozulmalar, su, toprak ve hava hareketleriyle oluşur. Su taşkınları, depremler, erozyon, volkanik hareketler (yanardağ patlamaları), fırtına, kasırga, uzun siren kuraklık ekosistemlerin bozulmasına yol açan doğal afetlerdir. Resim 1. Ekosistemdeki bozulmanın etkileri İnsanlar, bulundukları ekosistemlerdeki (çevrelerindeki) canlı ve cansız varlıkları etkileyerek ekosistemlerin bozulmasına yol açarlar. İnsanlar, ekosistemlerdeki doğal varlıklarla iç içe yaşarken zamanla teknolojinin gelişmesi ve doğal kaynakların bilinçsiz kullanılması sonucu doğanın dengesi bozulmuş ve birçok çevre sorunu ortaya çıkmıştır. Hızlı nüfus artışı, bilinçsiz sanayileşme, düzensiz şehirleşme, doğal kaynakların bilinçsiz kullanılması, nükleer silahlar ve nükleer santral patlamaları, biriktirilmiş suların (barajlardaki suların) taşkınlara neden olması, orman tahribatı ve çığ gibi olaylar doğal denge üzerinde olumsuz etkiler yaparak çevre kirliliğine yani ekosistemlerin bozulmasına yol açan insan kaynaklı faktörlerdir. Hava kirliliği, su kirliliği ve toprak kirliliği ve nükleer kirlilik çevre kirliliği sonucu oluşan kirlenmelerdir. 1.3. ÇEVRE KİRLİLİĞİNE NEDEN OLAN (İNSAN KAYNAKLI) FAKTÖRLER: 1.3.1. Orman Tahribatı Orman yangınları, ihmal, dikkatsizlik, kaçak yapılaşma ve arazi açmak için ağaçların bilinçsizce kesilmesi gibi sebepler yüzünden ormanlar tahrip olmaktadır. Bunun sonucunda ekosistemlerin doğal dengesi bozulmakta, ormanda yaşayan canlı türleri ve bu türlerin habitatları yok olmakta, toprak zenginliği kaybolmaktadır. (Ülkemizde orman yangınlarının kayıtları 1937 yılında tutulmaya başlanmıştır. Bu kayıtlara göre yaklaşık 1,5 milyon hektar ormanlık alan yok olmuştur). 1.3.2. Çığ Yüksek yerlerdeki karların şiddetli ses etkisiyle dağın yamaçlarına yuvarlanmasına çığ denir. Eğimli arazi üzerinde birikmiş büyük kar örtüsü, yer çekimi etkisiyle kaydığında çığ oluşur. Çığ genellikle bitki örtüsü olmayan, dağlık eğimli arazilerde görülür. Çığlar beraberinde toprak, taş ve ağaçları da sökerek götürür. Bu şekilde meydana gelen aşınma ve taşınma, toprağı verimsizleştirerek canlıların yaşamını tehlikeye sokar. Çığlar, tarım alanlarının veriminin düşmesine ve su kaynaklarının kirlenmesine neden olur. 1.3.3. Nükleer Silahlar ve Nükleer Santral Patlamaları Nükleer silahlar, nükleer kazalar ve bu kazalar sonunda ortaya çıkan nükleer atıklar kirlenmeye sebep olur. (1986 yılında yaşanan Çernobil Nükleer Enerji Santrali Kazasının yarattığı olumsuz etkiler, bu kirliliğin en canlı örneğidir. Bu olaydan ülkemizin en çok Karadeniz Bölgesi nin etkilendiği tespit edilmiştir). 2
1.3.4. Biriktirilmiş Suların Taşkınlara Yol Açması Barajların yıkılması sonucu oluşan taşkınlar, bitki örtüsüne, ekili alanlara toprağın verimli tabakasının taşınmasına neden olur. 1.3.5. Aşırı Nüfus Artışı Bir bölgedeki ya da ekosistemdeki nüfus artışını ya da azalışını o ekosistemdeki göçler, doğum ve ölüm olayları belirler. Nüfus artışının az olduğu dönemde insan tarafından çevreye verilen zarar doğal yollarla kendiliğinden düzeltilebiliyordu. Nüfus artışı fazla olduğu için; Doğal kaynaklar aşırı kullanıldı. Barınma amacıyla yeşil alanlar yok edildi. Büyük kentler çevre kirliliğine yol açtı. Araçların egzoz gazları hava kirliliğine yol açtı. Soğutucularda kullanılan karbon maddesi ozon tabakasını inceltti. Tarımsal alanlarda yapılan ilaçlamalar yararlı böcekleri de yok etti. Evsel atıklar, lağım suları ve sanayi atıkları çevreyi kirletti. Tarımda üretimi arttırmak için aşırı kullanılan gübreler çökerek toprağın ve yeraltı sularının kirlenmesine yol açtı. 1.3.6. Plansız Sanayileşme Nüfusun hızla artması sonucu sanayi gelişmiş ve bunun sonucu çevre (hava, toprak, su) zarar görmüş, kirlenmiştir. Tarla ekmek için orman arazilerinin kesilmesi Artan kereste ihtiyacı nedeniyle ormanların kesilmesi Fabrika bacalarına filtre takılmaması Fazla ürün elde etmek için tarımda aşırı gübreleme ve ilaçlama yapılması Fabrika atıklarının arıtılmadan suya ya da toprağa verilerek su ve toprağı kirletmesi 1.3.7. Doğal Kaynakların Bilinçsiz Kullanılması Bir ekosistemdeki hava, toprak, su, hayvanlar, bitkiler, yeraltı zenginlikleri ve doğal güzellikler o ekosistemdeki doğal kaynakları oluştururlar. Doğal kaynakların bilinçsiz kullanılması çevre kirliliğine yol açar. Kimyasal ve biyolojik silahların kullanılması Gereksiz tarım ilaçları ve böcek öldürücülerin kullanılması. Soğutucuların ve spreylerin fazla kullanılması Ev ve sanayi atıklarının çevreye dağılması Nükleer silahların ve radyasyona yol açan maddelerin kullanılması Kalitesiz fosil yakıtların (kömür, petrol, doğal gaz) kullanılması 1.4. EKOSİSTEMDEKİ BOZULMALARIN ÇEVREYE ETKİLERİ 3
Ekosistemdeki bozulma bir bütün olan çevrenin yapı ve işleyişini olumsuz etkiler Bazı varlıkların azalması diğer bazı varlıkların azalmasına yada artmasına neden olur. Madde döngülerinin gerçekleşmesi zorlaşır. Sonuçta doğadaki enerji tükenmeye doğru gider. 1. Dünya Coğrafyasının Değişmesi: Ekosistemin temel unsurlarını oluşturan iklim, toprak, hava, bitki hayvan gibi faktörlerin olumsuz yönde değişmesi çevrenin ekolojik özelliklerini de değiştirmektedir. Uzun süren kuraklıklar sonucu bir ekosistemdeki bitki ve hayvan sayısı hızla azalır suların kirlenmesi sonucu suya ışık girişi azalır, suyun hava oranı düşer. Toprakta oluşan tahribat ve kirlenmeler önce bitkilerin sonrada diğer canlıların zamanla ölmesine neden olur Ormanların kesilmesi ve yanması çevrenin çölleşmesine ve sonrasında küresel ısınmaya etkide bulunur 2. İklimin Değişmesi: İklim şartlarının değişmesi ekosistemdeki canlı yaşam ve dağılışını olumsuz oranda etkiler. İklimi değişen bir bölgede bazı Canlılar göç ederken, bazı canlılar ölür veya şartlara uymaya çalışır. Küresel ısınmaya bağlı olarak ozon tabakasının incelmesi, ormanların azalması, havanın kirlenmesi, yağışların azalması, çölleşmenin başlaması bir bölgedeki iklimin ve coğrafik yapının değişmesine etkide bulunur 3. Erozyonların Oluşması: Toprağın su ve rüzgar etkisiyle aşınıp taşınması çevredeki bitki örtüsünün azalması şiddetli yağmurların yağması, karların kısa sürede erimesi, fırtınaların oluşması, toprağın yanlış sürülmesi, eğimli alanlardaki ormanların yanması gibi etkenler erozyonların oluşmasına neden olur 4. Su Kaynaklarının Azalması: Suların kirlenmesi ve kuruması sonucu çevredeki kullanılabilir su oranı azalır çevredeki su kaynaklarının azalmasına, yağışların düşmesine, tarımsal verimin düşmesine ve hidroelektrik santrallerdeki enerji üretiminin kısılmasına neden olur. Bu durum canlıların beslenmesini olumsuz olarak etkiler. 5. Enerji Kıtlığının Başlaması: Madenlerin azalması sonucu termik santraller, su kaynaklarının azalması sonucu hidroelektrik santralleri, petrolün azalması sonucunda ulaştırma araçlarının kullanım oran ve verimi azalır. Enerji kıtlığının başlaması durumunda insanların sosyal yaşamı felç olur. 6. Canlı Çeşitliliğinin Azalması: Ekosistemdeki fiziksel ve kimyasal şartların değişmesi canlıların yaşama, yayılış ve üremesini etkiler Bozulan şartlara uyanlar yaşarken diğerleri yok olur. Çevredeki bitki sayısının azalması besin zincirindeki canlı tür ve sayısının azalmasına neden olmaktadır. 2. ÇEVRE KİRLİLİĞİ Çevre; dünya üzerinde yaşamını sürdüren canlılarının hayatları boyunca ilişkilerini sürdürdüğü dış ortamdır. Diğer bir deyişle Ekosistem olarak tanımlanabilir. Hava, su ve toprak bu çevrenin fiziksel unsurlarını, insan, hayvan, bitki ve diğer mikroorganizmalar ise biyolojik unsurlarını teşkil etmektedir. Doğanın temel fiziksel unsurları olan, hava, su ve toprak üzerinde olumsuz etkilerin oluşması ile ortaya çıkan ve canlı öğelerin hayati aktivitelerini olumsuz yönde etkileyen cansız çevre öğeleri üzerinde yapısal zararlar meydana getiren ve niteliklerini bozan yabancı maddelerin hava, su ve toprağa yoğun bir şekilde karışmasına Çevre Kirliliği adı verilmektedir. Gelişen teknolojinin yaşamımıza getirdiği konfor yanında, bu gelişmenin doğaya ve çevreye verdiği kirliliğin boyutu her geçen gün hızla artmaktadır. Çeşitli kaynaklardan çıkan radyoaktif, katı, sıvı ve gaz halindeki kirletici maddelerin hava, su ve toprakta yüksek oranda birikmesi çevre kirliliği oluşmasına neden olmaktadır. 2011 yılında Japonya' da gerçekleşen deprem felaketi ve ardından yaşanan nükleer santral kaynaklı radyoaktif tehlike, nükleer enerji ve nükleer santraller ile ilgili güvenlik tedbirlerinin uluslararası düzeyde tekrar ele alınması gerekliliğini ortaya çıkartmıştır. Günümüzde çevre kirliliği etkilerinin artması ve bu etkilerin doğrudan insan sağlığı üzerinde yarattığı olumsuz sonuçlar nedeni ile çevre kirliliğinin önlenmesi ve bu yönde yapılması gereken çalışmalara verilen önem artmıştır. Çevre, özellikle çevre kirliliğinin artmasına neden olan sanayileşmiş ülkelerin gündemlerinde ilk sıralarda yer almakta, alternatif enerjiler ve enerji verimliliği konularında yapılan çalışmalar artmaktadır. Çevreye zarar vermeyen üretim teknolojilerinin geliştirilmesi, çevreci motorlara sahip otomobiller, planlı şehirleşme çevre kirliliği konusunda alınabilecek önlemlerden bazılarıdır. Teknolojinin ilerlemesi ile birlikte artan cep telefonu kullanımı ve 3G teknolojisi, televizyonlar, dizüstü bilgisayarlar, mikrodalga fırınlar, fotokopi makineleri elektromanyetik kirlilik kaynakları olarak hayatımızı etkilemeye başlamıştır. Yakın geçmişte Meksika Körfezinde petrol sızıntısı ve Macaristan'da alüminyum fabrikasından kaynaklı çok büyük çevre felaketleri yaşanmıştır. Ülkeler ve büyük firmalar, önlem almakta gecikmişler ve oluşan çevre kirlilikleri karşısında yapılan çalışmalar yetersiz kalmıştır. 4
29/04/2009 tarihli ve 27214 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik kapsamında 01/04/2010 tarihinden itibaren olumsuz çevresel etkileri olan faaliyet ve işletmeler için, bütüncül yaklaşım çerçevesinde kirliliğin önlenmesi, azaltılması ve kontrolü için tek bir Çevre İzni verilmesi uygulaması başlatılmıştır. Elektronik ortamda online olarak yapılan Çevre İzin ve Lisansları / e-çevre uygulaması Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yürütülen en önemli e-devlet projelerinden birisidir. 2.1. KÜRESEL ÇEVRE PROBLEMLERİ Küresel ısınma ve iklim değişikliklerine neden olan sera etkisi Asit yağmurları Hava Kirliliği Orman alanlarının azalması Biyolojik çeşitliliğin azalması Su kaynaklarının azalması Enerji kaynaklarının azalması Ozon tabakasının incelmesi Atık çeşitliliğinin ve miktarının artması 2.2. ÇEVRE KİRLİLİĞİ ÇEŞİTLERİ Çevre kirliliği çeşitleri genel olarak; hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, gürültü kirliliği ve görüntü kirliliği olarak sınıflandırılır. Çevre kirlilikleri doğaya zarar vererek doğrudan veya dolaylı olarak doğada yaşamını sürdüren tüm canlıların zarar görmesine neden olmaktadır. Günümüzde görüntü kirliliği ve ışık kirliliği de çevre kirlilikleri olarak karşımıza çıkmakta, bu çevresel kirlilikler yine insanlar tarafından oluşturularak insanların ve diğer canlıların zarar görmesine neden olmaktadır. Çevrenin kirlenmesi, ekosistemin dengelerini bozarak iklimsel değişikliklere sebep olmaktadır. 2.2.1. Hava Kirliliği Atmosferde toz, duman, gaz, koku ve saf olmayan su buharı şeklinde bulunabilecek kirleticilerin, insanlar ve diğer canlılar ile eşyaya zarar verebilecek miktarlara yükselmesi, Hava Kirliliği olarak nitelenmektedir. Havayı kirleten maddelerin sınır değerleri (havada zararlı olmayacak derecedeki en yüksek değerleri), her ülkenin ilgili kuruluşları tarafından yönetmeliklerle belirlenir. Kirletici maddelerin niteliğine göre, canlılara vereceği zarar şekil ve dereceleri de değişir. Hava kirliliğine karşı alınabilecek önlemler, kirlilik kaynağına göre (fabrika, termik santral, konutlar, taşıt araçları) çeşitlidir. Hava kirliliğindeki artışlar canlıların sağlığını olumsuz yönde etkileyerek özellikle insanlarda çeşitli akut sağlık sorunlarına neden olmaktadır. Kirleticilere uzun süreli maruz kalınması sağlıkta kronik etkilerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Hava kirliliğinin sağlık etkisi öksürük ve bronşitten, kalp hastalığı ve akciğer kanserine kadar değişmektedir. Kirliliğin olumsuz etkileri sağlıklı kişilerde bile gözlenmekle birlikte, bazı duyarlı gruplar daha kolay etkilenmekte ve daha ciddi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Hava kirliliği kaynaklarına göre 3'e ayrılır; 1. Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliği Ülkemizde özellikle ısınma amaçlı, düşük kalorili ve kükürt oranı yüksek kömürlerin yaygın olarak kullanılması ve yanlış yakma tekniklerinin uygulanması hava kirliliğine yol açmaktadır. 2. Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği Nüfus artışı ve gelir düzeyinin yükselmesine paralel olarak, sayısı hızla artan motorlu taşıtlardan çıkan egzoz gazları, hava kirliliğinde önemli bir faktör oluşturmaktadır. 3. Sanayiden Kaynaklanan Hava Kirliliği 5
Sanayi tesislerinin kuruluşunda yanlış yer seçimi, çevre korunması açısından gerekli tedbirlerin alınmaması (baca filtresi, arıtma tesisi olmaması vb.), uygun teknolojilerin kullanılmaması, enerji üreten yakma ünitelerinde vasıfsız ve yüksek kükürtlü yakıtların kullanılması, hava kirliliğine sebep olan etkenlerin başında gelmektedir. Emisyonların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Akciğer Kanseri Bronşit Raşitizm Eklem Romatizması Kalp Hastalıkları Göz Yanmaları Nefes Darlığı Romatizma Kan zehirlenmesi Alınabilecek Önlemler Sanayi tesislerinin bacalarına filtre takılması sağlanmalı, Evleri ısıtmak için yüksek kalorili kömürler kullanılmalı, her yıl bacalar ve soba boruları temizlenmeli, Pencere, kapı ve çatıların izolasyonuna önem verilmeli, Kullanılan sobaların TSE belgeli olmasına dikkat edilmeli, Doğalgaz kullanımı yaygınlaştırılarak, özendirilmeli, Kalorisi düşük olan ve havayı daha çok kirleten kaçak kömür kullanımı engellenmeli, Kalorifer ve doğalgaz kazanlarının periyodik olarak bakımı yapılmalı, Kalorifercilerin ateşçi kurslarına katılımı sağlanmalı, Yeni yerleşim yerlerinde merkezi ısıtma sistemleri kullanılmalı, Yeşil alanlar arttırılmalı, imar planlarındaki hava kirliliğini azaltıcı tedbirler uygulamaya konulmalı, Toplu taşım araçları yaygınlaştırılmalı, Kurşunsuz benzin kullanımı arttırılmalı, Motorlu araçların egzoz gazı ölçümlerinin yapılması gereklidir. Hava Kirliliğinin Uzun Vadede Etkileri Sera Etkisi ve Küresel Isınma Ozon Tabakasının Delinmesi Asit Yağmuru SERA ETKİSİ VE KÜRESEL ISINMA Atmosferin, ışığı geçirme ve ısıyı tutma özelliği vardır. Atmosferin ısıyı tutma yeteneği sayesinde suların sıcaklığı dengede kalır. Böylece nehirlerin ve okyanusların donması engellenmiş olur. Bu şekilde oluşan, atmosferin ısıtma ve yalıtma etkisine sera etkisi denir. CO 2 ve ısıyı tutan diğer gazların miktarındaki artış, atmosferin ısısının yükselmesine sebep olmaktadır. Bu da küresel ısınma olarak ifade edilir. Bu durumun, buzulların erimesi ve okyanusların yükselmesi gibi ciddi sonuçlar doğuracak iklim değişmelerine yol açmasından endişe edilmektedir. 2.2.2. Su Kirliliği Su kirliliği, istenmeyen zararlı maddelerin, suyun niteliğini ölçülebilecek oranda bozmalarını sağlayacak miktar ve yoğunlukta suya karışma olayıdır. Konutlar, endüstri kuruluşları, termik santraller, gübreler, kimyasal mücadele ilaçları, tarımsal sanayi atık suları, nükleer santrallerden çıkan sıcak sular ve toprak erozyonu gibi süreçler ve maddeler su kirliliğini meydana getiren başlıca kaynaklardır. Bunların hepsi doğrudan doğruya veya dolaylı olarak canlı ve cansız varlıklara zarar vermektedir. SU KİRLİLİĞİNİN NEDENLERİ Kullanılan suların arıtılmadan doğaya verilmesi ile suların doğal kullanım alanlarının bozulması Su kaynaklarının fiziksel, kimyasal özelliklerinin değişmesidir. 6
SU KİRLENMESİNİN ANA KAYNAKLARI Kirletici Kaynak Tipi 1. Doğal Kaynaklar 2. Zirai Menşeli Kaynaklar 3. Kullanılmış sular 4. Biriktirme Yapıları 5. Diğer Kaynaklar Kirleticinin Cinsi Atmosferden oluşan kirleticiler Çözünmüş mineraller Çürümüş bitkiler Yağış suları Su hayatındaki aşırı büyüme Toprak erezyonu Çiftlik hayvanlarının artıkları Gübreler Koruma ilaçları (pestisitler) Evsel atıksular Meskun bölgelerden gelen yağmur suları Sanayi atıksuları Gemilerde kullanılan sular Çökeleklerin sızıntı ile sürüklenmesi Oksijen ihtiyacı Maden işletmeleri Çöp depolama sahaları SU KİRLİLİĞİNİN ZARARLARI Atık sulardaki kimyasal maddeler ve organik bileşikler suda çözünmüş olan oksijenin miktarının azalmasına sebep olur. Bu da suda yaşayan bitki ve hayvanların ölüm oranlarını artırmaktadır. Ayrıca insanlar için de içme ve kullanma suyu sıkıntısına yol açmaktadır. Bu tür sular daha koyu renge ve pis kokuya sahiptirler. Hatta bazı göller veya derelerde aşırı kirlenme sonucu canlı yaşamı sona ermiş ve içerisinde atıklardan meydana gelen adacıklar oluşmuştur Kirlenmemiş bir su kaynağı Dinlenme ve eğlenme için tabii bir ortamdır. Su canlıları için yaşama çevresidir. Kontrol edilmesi gereken bir güç kaynağıdır. Atıkların doğal arıtmasını sağlayan doğal bir alıcı ortamdır. İnsanlar ve diğer canlılar için besin kaynağıdır. Su ortamının bu özelliklerini koruyabilmek için kirletilmelerini önlemek gerekir. Sanayileşen ülkelerin atıklarının %70 i kanalizasyon, % 90 nı doğrudan su kaynaklarına verilmektedir. 1 litre atıksu, 8 litre temiz suyu kirletmektedir. Dünyada temiz suyun kirletilmesi engellenmez ve insanların bilinçsizce su kirletilmesi bu hızla devam ederse, 2050 yılında kirli su oranı %50 daha artacaktır. Temiz suyun kaybedilmesi ile dünya tarım alanlarının %70 i çölleşme tehlikesi altında kalacaktır. 2.2.3. Toprak Kirliliği Toprağın verim gücünü düşürecek, optimum toprak özelliklerini bozacak her türlü teknik ve ekolojik baskılar ve olaylar, toprak kirliliği veya toprak kirlenmesi olarak nitelenir. Toprak kirlenmesi, hava ve suları kirleten maddeler tarafından meydana getirilir. Örneğin, kükürtdioksit oranı yüksek olan bir atmosfer tabakasından geçen yağmur damlacıkları asit yağışları halinde toprağa gelir. Toprak içine giren bu asitli sular ağaç köklerini, bitkisel ve hayvansal toprak canlılarını zarara uğratır. Toprağın reaksiyonunu etkileyerek besin maddesi dengesini bozar, taban sularını içilmez hale getirir. Aynı şekilde çöp yığınlarından toprağa sızan sular, kirli sulama suları, gübre çözeltileri, radyoaktif 7
maddeler, uçucu küller, toprağı kirleten madde ve kaynaklardır. Toprak kirliliğini önlemek için çok çeşitli teknik, ekolojik ve hukuksal önlemler alınır. Toprak kirliliğinin önlenmesi amacıyla; arazi ve doğal kaynaklarla ilgili planlama, uygulama, değerlendirme, kontrol, izleme ve eşgüdüm mekanizmaları güçlendirilmeli; tarım ve orman arazilerinin amaç dışı kullanımı engellenmeli; ormanlaştırma, yeniden ormanlaştırma, erozyon kontrolü ve çayır/mera ıslahı için gerekli finansman sağlanmalıdır. Toprak kirliliğinin ulusal düzeyde tespiti için envanter çalışması oluşturulmalı, belirlenen alanların kayıt edilmesi, izlenmesi ve iyileştirme çalışmaları yapılması gerekmektedir. 2.2.4. Gürültü Kirliliği İnsanlar üzerinde olumsuz etki yapan ve hoşa gitmeyen seslere genel olarak gürültü denir. Özellikle büyük kentlerimizde gürültü yoğunlukları oldukça yüksek seviyede olup, Dünya Sağlık Örgütü'nce belirlenen ölçülerin üzerindedir. Kent gürültüsünü artıran sebeplerin başında trafiğin yoğun olması, sürücülerin yersiz ve zamansız klakson çalmaları ve belediye hudutları içerisinde bulunan endüstri bölgelerinden çıkan gürültüler gelmektedir. Meskenlerde ise televizyon ve müzik aletlerinden çıkan yüksek sesler, zamansız yapılan bakım ve onarımlar ile bazı işyerlerinden kaynaklanan gürültüler insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkilemekte, fizyolojik ve psikolojik dengesini bozmakta, iş verimini azaltmaktadır. Gürültü Hayatı Çekilmez Hale Getiren Çok Önemli Bir Çevre Kirliliğidir. Gürültü insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iç performansını azaltan, çevrenin hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren bir tür kirliliktir. Gürültüyü Yaratan Önemli Etmenler Sanayileşme Plansız kentleşme Hızlı nüfus artışı Ekonomik yetersizliklerdir. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerinde Etkileri 1. İşitme sistemine etkileri: Gürültü işitme sistemi üzerinde, geçici ve kalıcı etkiler olmak üzere iki çeşit etki yapar. Gürültünün geçici etkisi, duyma yorulması olarak da bilinen işitme duyarlılığındaki geçici kayıplar şeklinde olur. Duyma yorulması düzelmeden tekrar gürültüden etkilenilmesi ve etkileşmenin çok fazla olması durumunda işitme kaybı kalıcı olur. 2. Fizyolojik etkileri: İnsanlarda görülen stresin önemli bir kaynağı gürültüdür. Ani olarak oluşan gürültü insanın kalp atışlarında (nabzında), kan basıncında (tansiyonunda), solunum hızında, metabolizmasında, görme olayında bozulmalar yaratır. Bunların sonucunda uykusuzluk, migren, ülser, kalp krizi gibi olumsuz durumlar ortaya çıkar. Ancak en önemli olumsuzluk kulakta yaptığı tahribattır. 3. Psikolojik etkileri: Belirli bir sınırı aşan gürültünün etkisinde kalan kişiler, sinirli, rahatsız ve tedirgin olmaktadır. Bu olumsuzluklar, gürültünün etkisi ortadan kalktıktan sonra da sürebilmektedir. 4. İş yapabilme yeteneğine etkileri: Özellikle beklenmeyen zamanlarda ortaya çıkan gürültü, iş veriminin düşmesi, kendini işine verememe ve hareketlerin engellenmesi şeklinde performansı düşürücü etkiler yapar. Gürültünün öğrenmeyi ve sağlıklı düşünmeyi de engellediği deneylerle saptanmıştır. Gürültü aşağıdaki uygulamalarla önlenebilir Otomobil kullanımını azaltacak önlemler alınmalıdır. Ev ve iş yerlerinde ses geçirmeyen camlar kullanılmalıdır. Eğlence yerleri vb. ortamlarda yüksek sesle müzik çalınması engellenmelidir. Gürültü yapan kuruluşlar, şehirlerin dışında kurulmalıdır. 8
2.2.5. Görüntü Kirliliği İnsanın görme alanına girdiğinde insan tabiatına hoş gelen, onu rahatsız etmeyen görüntülere güzel; insanı rahatsız eden, bir şekilde olumsuz etkileyen görüntülere de çirkin denilebilir. Bu tanıma uygun olarak insanların doğal çevrede yapmış olduğu olumsuz değişikliklerle sağlıklı insanların görüntü alanlarının kişileri rahatsız edici hale getirilmesine "görüntü kirliliği" denilmektedir. Günümüzde sanayileşmenin, nüfusun ve çarpık kentleşmenin hızla artması insanları etkileyen görüntü kirliliklerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Sanayileşme beraberinde görüntü kirliliği ve çevre kirliliğini getirmektedir. Gelişi güzel kurulmuş ve çevresel olarak hiç bir önlem almamış sanayiler aynı zamanda çevrede yaşayan ve o çevrede zorunlu olarak bulunmak zorunda kalan insanların yaşamlarında kötü görüntülerin oluşmasına neden olmaktadır. Nüfusun hızla artması ile birlikte plansız kentleşme sıklığı da artmaktadır. 2.2.6. Işık Kirliliği Yerleşim alanlarının her geçen gün büyümesi, açık alanların güçlü aydınlatıcılarla aydınlatılması, park ve bahçelerin çoğalması ve nüfusun artması dolayısıyla gökyüzüne yayılan ışık miktarı her an artmaktadır. Bütün çevre kirliliklerinde olduğu gibi ışık kirliliğinin çevreye zarar verdiği ve gökyüzünün olağan görüntüsünü bozmaktadır. Gökyüzüne yönlendirilmiş yanlış aydınlatma kaynaklarının atmosferde bulunan toz taneciklerine ve moleküllere çarparak gökyüzünün doğal fonunu bozarak parlak bir hale getirdiği, geceleri görüşü bozduğu, güvenlik ve konforu düşürdüğü, insan sağlığına ve ayrıca ekosistem ve hayvanlara zarar verdiği ve enerji israfına neden olduğu yadsınamaz gerçeklerdir. 3. ÇEVRE YÖNETİMİ Bir firmanın, çevreyle etkileşim içinde olan (yada olabilecek) tüm faaliyet ve süreçlerinin yönetilmesidir. Söz konusu faaliyet ve süreçlerdeki çevre unsurlarının fırsat olarak değerlendirilmesi yada gerekli önlemlerin alınmasıdır. Şekil 1. İş yönetimi ile ilgili konuların çevre merkezli düşünce ile kesiştirilmesi 3.1. ISO 14001 ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİ Bir kurumun yaptığı faaliyetlerde çevreye verdiği zararı bir yönetim sistemi prensibiyle yani sistematik bir şeklide minimize etmeye veya yok etmeye çalışan bir sistemdir. Diğer bir deyişle genel yönetim sisteminin; çevre politikasının geliştirilmesi, uygulanması, başarıya ulaştırılması, gözden geçirilmesi ve idamesi amacını güden, kuruluş yapısı, planlama faaliyetleri, sorumluluklar, uygulamalar, usuller, işlemleri de içine alan parçasıdır. Doğal kaynakların hızla tükenmesi, Atıkların artması, Ozon tabakasının delinmesi, Sera etkisi nedeniyle iklim dengesizlikleri, Yağmur ormanlarının yok olması, Zehirli atıkların doğaya verilmesi çevre bilincinin yükselmesine neden olmuştur. 9
Bu nedenle gönüllü olarak pek çok kuruluş üretirken çevreyi korumayı ilke haline getirmişlerdir. Bu hedefe ulaşmak için 3 temel ilke bulunmaktadır; Kuruluşun çevreye verdiği etkilerin farkında olması, Bu etkilerin sorumluluğunu kabul etmesi, Zararlı etkilerin azaltılması yada bertaraf edilmesi 3.1.1. Çevreyi etkileyen faktörler Tasarım Üretim süreçleri Dağıtım süreçleri Satınalma Enerji Gürültü Koku Görüntü kirliliği Eğitim Atıklar Ekipmanlar İletişim Tehlikeli malzemeler 3.2. TANIMLAR 3.2.1. Çevre: Bir kuruluşun faaliyetlerini içinde yürüttüğü; hava, su, toprak, doğal kaynaklar, bitki (flora) ve hayvan (fauna) topluluğu, insanlar ve bunlar arasındaki etkileşimi içine alan ortamdır. Bu çerçevede ortam, kuruluştan başlayarak bütün arzı içine alacak şekilde genişletilebilir. 3.2.2. Çevre politikası: Kuruluşun kendi çevresel performansı ile bağlantılı, üst yönetim tarafında resmi olarak ifade edilen tüm niyet ve yönleridir. 3.2.3. Kirliliğin Önlenmesi: Olumsuz çevresel etkileri azaltmak amacıyla, herhangi bir atığın veya kirleticinin oluşumunu, emisyonunu veya boşaltımını önlemek, azaltmak veya kontrol etmek için süreçlerin, uygulamaların, tekniklerin, malzemelerin, ürünlerin, hizmetlerin veya enerjinin kullanılması. 3.2.4. Sürekli iyileştirme: Kuruluşun çevre politikası ile uyumlu, tüm çevresel performansında iyileştirme sağlamak amacıyla tekrar eden ÇYS geliştirme sürecidir. 3.2.5. Çevresel performans: Kuruluşun kendi çevresel boyutlarının yönetimi ile ilgili ölçülebilir sonuçlarıdır. 3.2.6. Uygunsuzluk: Bir şartın yerine getirilmemesi 3.2.7. Düzeltici Faaliyet: Saptanan bir uygunsuzluğun sebebinin yok edilmesi için yapılan faaliyet. 3.2.8. Önleyici Faaliyet: Potansiyel bir uygunsuzluğun sebebinin yok edilmesi için yapılan faaliyet. 10
3.2.9. İç tetkik: Tetkik delilini (kanıtını) elde etmek ve bunu, kuruluş tarafından belirlenen çevre yönetim sistemi tetkik kriterlerinin ne dereceye kadar yerine getirildiklerini tayin etmek amacıyla objektif olarak değerlendirmek için, sistematik, bağımsız ve dokümante edilmiş süreçtir. 3.2.10. Tetkikçi: Bir tetkiki yapmak için yetkin olan kişi. 3.2.11. Çevre Boyutu: Kuruluşun faaliyetlerinin, ürünlerinin veya hizmetlerinin çevre ile etkileşime giren unsurlarıdır. 3.2.12. Çevre Etkisi: Çevrede, kısmen veya tamamen kuruluşun faaliyet, ürün ve hizmetleri dolayısıyla ortaya çıkan, olumlu veya olumsuz her türlü değişikliktir. Boyut ve Etki Şekil 2. Boyut ve Etki 3.2.13. İlgili Taraflar Kuruluşun Çevre performansı ile ilgilenen, ya da bu performanstan etkilenen grup veya şahıstır. Şekil 3. Kuruluşun çevre performansı ile ilgili taraflar 3.3. ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİ (ÇYS) MODELİ Çevre yönetim sistemi modeli 5 bölümden oluşmaktadır: 11
1. Çevre politikası 2. Planlama Çevre boyutları (yönleri) Yasal ve diğer yükümlülükler Amaçlar, hedefler ve programlar Çevre yönetim programı 3. Uygulama ve İşlem Kaynaklar, görevler, sorumluluklar ve yetkiler Yetkinlik, eğitim ve bilinçlendirme İletişim Dokümantasyon Doküman kontrolü işlem kontrolü Acil duruma hazırlık ve tepki 4. Kontrol İzleme ve ölçme Uygunluğun değerlendirilmesi Uygunsuzluklar, düzeltici ve önleyici faaliyet Kayıtların kontrolü İç tetkik 5. Yönetimin Gözden Geçirilmesi 3.3.1. ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİNİN YARARLARI Şirket faaliyetlerinin çevreye olan etkisi ve çevre riskleri belirlenerek kontrol edilebilir ve bu sayede çevreyi olumsuz etkileyen unsurlar azaltılır. Hammadde ve enerji kullanımındaki azalma ve atık giderim maliyetlerindeki düşüşle beraber toplam maliyetin azalması, Çevre etkilerinden kaynaklanan maliyetler düşer. Çevre ile ilgili yasalara ve mevzuata uyum sağlanır. Uygunsuzluklar ve riskler önlenir, Acil durumlarda meydana gelebilecek çevre etkileri azaltılır veya tamamıyla ortadan kaldırılır Proses veriminin artması sağlanır Yasal kurumlara karşı, mevzuat ve yönetmeliklere uyulduğu dokümante edilmiş çevre yönetim sistemi ve ISO 14001 Belgesi ile gösterilebilir. Gerek ulusal, gerekse uluslararası arenada tanınmışlık sağlanarak kuruluşa prestij kazandırır. Şirket personeline verilen eğitimler sayesinde çalışanlarda çevre bilinci artar. Çevreye zarar vermeyen bir işletmede çalışmak, çalışanları motive eder. 12
Tüketicinin çevre ile ilgili beklentilerine cevap verilir ve bilinçli tüketicilere erişebilme ve onları kazanma sansı artar. Kaynaklar etkin kullanılır (enerji, su, vb. tasarrufu sağlanır). Çevreye bırakılan atıklar azalır. Uluslararası ticarette rekabet edebilirliğin artması sağlanır. Verimli atık bertaraf olur ve kirliliği önleme kabiliyeti artar. Tüm çalışanların kuruluşun çevre üzerindeki olumsuz etkisini azaltıcı yada ortadan kaldırıcı yönde davranmasını güvence altına almak için görev, yetki ve sorumluluklar belirlenir ve dokümante edilir. 3.3.2. ETKİN ÇEVRE YÖNETİMİ NASIL OLMALI? Uygulanması kolay, Yüksek yatırım ve işletme maliyeti gerektirmeyecek, Firmaların öz kaynaklarıyla hayata geçirebilecekleri, Firmanın kendi çevresel önceliklerini belirlemesine ve öz denetim yapmasına olanak verecek, Kısa vadede hem çevresel hem ekonomik fayda sağlayacak, Sorunlardan çok eylemlerin sonucunda elde edilecek olumlu sonuçları vurgulayacak, Firmanın piyasadaki konumunu güçlendirecek gelişmeler sağlayacak tarzda olmalıdır. 3.4. ISO 14001 ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİ BELGESİ NASIL ALINIR? 1. Adım: Yaptığımız faaliyetlerde çevreyi etkileyen faaliyetlerimiz nelerdir? 2. Adım: Çevreyi etkileyen işlemlerimizin sınıflandırılması nasıl yapılacak? (Risk değerlendirme faaliyeti) 3.4.1. Çevre Yönetim Sisteminin (ÇYS) Kurulma Aşamasında Yapılması Gerekenler ve Hastane Örneği 1. Çevre Politikasının Belirlenmesi Çevrenin doğal dengesini bozmadan çevre yönetim prensiplerini benimseyip, uygulayarak, çevrenin korunması için tüm imkanların kullanılması, sürekli gelişme sürecinde kanunların takibi ve uygulanması, doğal kaynakların korunması ve enerjinin daha tasarruflu kullanılması, imkanlar ölçüsünde geri dönüşüm ve yeniden değerlendirme, çalışanların çevre konusunda eğitilmesi amacıyla faaliyetlerde bulunulması amacıyla bir politika belirlemeli ve benimsemelidir. 2. Planlama Planlama aşamasında hastanenin, etkinlikler, ürünleri ve hizmetleri ile ilgili geleceğe yönelik çevre yönlerine bakış gerçekleştirilir. Başlangıç mahiyetinde gözden geçirmeye esas teşkil edecek çevre kaynakları ve boyutları belirlenir. Çevre boyutları; Çevre boyutlarının tanımlanması Faaliyet: Tıbbi atıkların muhafazası Çevre Yönü: Yanlış depolama ya da taşıma aracına aktarılırken dökülme 13
Çevre Etkisi: Çevrenin kirlenmesi Çevre etkisinin önem derecesi belirlenmeli, Yazılı hale getirilmeli ve sürekli güncel tutulmalı, Önemli çevre boyutları dikkate alınmalı ve incelenmelidir. Çevre yönleri; Tıbbi atıklar Hava kirleticileri Atık su kaynakları Gürültü 3. Uygulama Katı atıklardır. Çevre yönlerinin ve etkilerinin uygunsuzluklarının ortadan kaldırılması için bir çevre eylem planı gerçekleştirilmelidir. Çevre Eylem Planı öncelikleri belirleyen dinamik kısa vadeli bir çalışmadır. Çevre kirliliğinde yüksek riske neden olan noktalar için gerekli önlemler alınmalı, insan ve finans kaynakları sağlanmalıdır. 4. Kontrol ve Düzeltici Faaliyetler Hastane personeli içerisinden bir temsilci seçilerek gelişmelerin izlenmesi ve potansiyel uygunsuzluklar ve düzenleyici faaliyetlerin belirlenmesi sağlanır. Böylece herhangi bir acil durumda ya da uygunsuzlukta bir problem yaşanmaz. Şekil 4. Kontrol ve Düzeltici Faaliyetler 5. Yönetimin Gözden Geçirmesi: Kuruluşun üst yönetimi, uygunluğunun, yeterliliğinin ve etkinliğinin devam ettiğini teminat altına almak için kendisinin tayin ettiği aralıklarla ÇYS ni gözden geçirmelidir. Yönetimce yürütülen gözden geçirme işlemi yönetimi iyi bir değerlendirme yapabilmesi için gerekli bilgilerin toplanmasını sağlamalıdır. Bu gözden geçirme işlemi belgeye bağlanmalıdır. Şekil 5. Yönetimin Gözden Geçirmesi 14
3.4.2. ÇEVRE YÖNETİMİ ANA ELEMANLARI Kaynak Yönetimi Atık Yönetimi ÇEVRE YÖNETİMİ ANA ELEMANLARI KAYNAKLAR Yenilenebilir Canlı kaynaklar İnsan ve insan gücü Yenilenemez Maden Petrol Fosil yakıtlar Kömür ATIKLAR Sıvı Gaz Katı (Tehlikeli atıklar, gürültü, radyoaktif atıklar, tıbbi atıklar) PUKÖ DÖNGÜSÜ Planlama Çevre politikası Çevre Boyutları Yasal ve Diğer Şartlar Amaçlar, hedefler ve programlar Uygulama Kaynaklar, görevler, sorumluluk ve yetki 15
Yetkinlik, eğitim ve farkındalık İletişim Dokümantasyon Dokümanların kontrolü Operasyonun kontrolü Acil Durum hazırlığı ve müdahale Kontrol Et İç denetim Kayıtların kontrolü Uygunsuzluk ve DÖF Uygunluğun Değerlendirilmesi İzleme ve Ölçme Önlem Al Yönetimin Gözden Geçirmesi 4.1. Genel Gereklilikler Kuruluş 14001 standardının şartlarına uygun olarak bir çevre yönetim sistemi oluşturmalı, dokümante ÇEVRE etmeli, uygulanmalı, devamlılığını sağlamalı, sürekli iyileştirmeli ve bu şartları nasıl karşıladığını belirtmelidir. Bir kuruluşun faaliyetlerini yürüttüğü hava, su, toprak, doğal kaynaklar, flora, fauna ile insanları da ihtiva eden ortam ve bunlar arasındaki ilişkidir. Kuruluştan küresel sisteme kadar genişletilebilir. ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİ Bir kuruluşun çevre politikasının geliştirilmesi, uygulanması ve çevre boyutlarının yönetilmesinde kullanılan, kuruluşun yönetim sisteminin bir parçasıdır. Kuruluşun yapısını, planlanan faaliyetleri, sorumlulukları, uygulamaları, prosedürleri süreçleri ve kaynakları içerir. Bütünlüğü, uygunluğu, uyumluluğu ve uygulanması sağlanmış olmalıdır. Bütünlük: Kurulmuş sistemin ÇYS nin temel elemanlarını içermesidir.( ref: ISO 14001: 2004 ) Uygunluk: Hedeflere ve mevzuata uygunluk ve kontrolü Uygulanması: ÇYS nin bütünlüğünü sağlayan elemanların kurulan sistemin bir parçası olarak uygulanması ve sonuçlarını gösteren kayıtların tutulmasıdır. 16
Uyumluluk: Kurulan sistemin uygunluğu sağlayacak şekilde çalıştırılması ve buna yönelik elemanları içermesi (atık yönetimi, enerji yönetimi ) ve diğer sistemlerle olan uyumudur. 4.2. Çevre Politikası Bir kuruluşun resmi olarak üst yönetimi tarafından beyan edilen, çevre performansıyla ilgili genel niyetlerini ve yönlenmesini anlatan ifadedir. Faaliyet ve çevre amaçlarının ve çevre hedeflerinin belirlenmesi için bir çerçeve sağlar. Kuruluşun faaliyetlerine uygunluk Sürekli gelişme ve kirliliğin önlenmesine ilişkin taahhüt içermesi Yasal yükümlülüklere uyum taahhüdü Çevre amaç ve hedefleri için bir çerçeve Dokümante edilmesi, uygulanması ve devamının sağlanması Tüm çalışanlara duyurulması Halkın erişimine açık olması Sürekli gelişme Kirliliği Önleme Yasalara uyma 4.3. Planlama Kuruluşun kendi faaliyetlerinin, ürünlerinin ve hizmetlerinin çevre boyutunun tanımlanması Boyutların belirlenmesi 4.3.1. Çevre Boyutu Bir kuruluşun çevre ile etkileşime girebilen faaliyetlerinin veya ürünlerinin veya hizmetlerinin bir elemanı Kontrol edilebilirlik ve etkilenebilirlik esastır. Çevresel Etki Kısmen veya tamamen, bir kuruluşun çevre boyutlarından kaynaklanan, çevreye yaptığı olumlu veya olumsuz herhangi bir değişik 4.3.2. Yasal ve Diğer Şartlar Kuruluşun kendi çevre boyutları bakımından yürürlükteki yasal şartları ve kuruluşun uymayı kabul ettiği diğer şartları belirlemesi ve bunlara erişebilir olması Bu şartların kendi çevre boyutlarına nasıl uygulanacağını belirlemesi 1. Ulusal / uluslararası yasal şartlar 2. Merkezi/bölgesel / il düzeyindeki yasal şartlar 3. Yerel yönetimlerin yasal şartları 17
4.3.3. Amaçlar, hedefler ve programlar Kuruluş gerekli seviyelerde çevre amaçlarını ve hedeflerini oluşturmalı, uygulanmalı ve devamını sağlamalıdır. Program amaç ve hedeflerin gerçekleştirilmesi için sorumlulukları belirlemeli Bunların gerçekleştirilmesi için gerekli yöntemler ve zaman çizelgesi Çevre Performansı: Bir kuruluşun çevre boyutlarını yönetmede elde ettiği ölçülebilir sonuçlar 4.4. Uygulama ve Operasyon 4.4.1. Kaynaklar, görevler, sorumluluk ve yetki Kuruluşun yönetimi, çevre yönetim sisteminin oluşturulması, uygulanması, sürekliliğinin sağlanması ve iyileştirilmesi için gerekli kaynakların bulunduğunu garanti etmelidir. Bu kaynaklar, insan kaynaklarını, uzmanlık becerilerini, kurumsal alt yapıyı, teknolojik ve mali kaynakları içermelidir. 4.4.2. Uzmanlık, eğitim ve farkında olma Kuruluş, kendisi için veya kendisi adına, kuruluş tarafından tanımlanan önemli bir çevresel etkiye veya etkilere sebep olacak potansiyele sahip görevleri yerine getiren kişinin veya kişilerin uygun öğretim, eğitim veya tecrübe bakımından yeterli olduğunu veya olduklarını sağlamalı ve kayıtları saklamalıdır. Eğitim ihtiyaçları belirlenmeli, giderilmeli ve kayıtları saklanmalıdır. Çalışanların farkındalığını sağlayacak prosedürler oluşturulmalı, uygulanmalı ve sürdürülmelidir. 1. Çevre politikası ve prosedürler ve ÇYS ile uygunluğun önemi 2. Çalışmalarına dair önemli çevre boyutları 3. ÇYS ye uymada görev ve sorumluluklar 4. Prosedürlerden sapmanın olası sonuçları 4.4.3. İletişim Dahili iletişim Harici iletişim yol ve yöntemlerini, uygulama ve sürekliliğini sağlayacak prosedürler oluşturmalıdır. 4.4.4. Dokümantasyon Çevre politikası, amaç ve hedefleri ÇYS nin kapsamını tarifi ÇYS nin ana unsurlarının ve bunlar arasındaki ilişkilerin tarifi ve ilgili dokümanlara yapılan atıf Standartta istenen dokümanlar ve kayıtlar Çevre boyutlarıyla ilgili süreçlerin etkin planlamasını, işletilmesini ve kontrolünü sağlamak için gerekli tüm dokümantasyon içermelidir. 18
4.4.5. Dokümantasyonun kontrolü Yeterliliğinin onaylanması Gözden geçirme, güncelleme ve yeniden onaylanması Güncel ve revizyon durumunun açık olması İlgili yerlerde güncel kopyasının bulunması Okunaklı, tanınabilir Dış kaynaklı dokümanların tanımlanması ve kontrollü dağıtımı Güncelliğini yitirmiş dokümanla ilgili işlemler 4.4.6. Faaliyetlerin Kontrolü Dokümante edilmiş prosedürlerin oluşturulması, uygulanması ve sürekliliğinin sağlanması Prosedürlerde işletme kriterlerine uyulması Kuruluş tarafından kullanılan mal ve hizmetlerin de çevre boyutlarıyla ilgisi sebebiyle tedarikçileri de uygulanabilir prosedürlerin bildirilmesi 4.4.7. Acil Duruma Hazır Olma ve Müdahale Kuruluş çevreye etkisi veya etkileri olabilecek muhtemel acil durumları ve kazaları ve onlara nasıl müdahale edileceğini belirleyecek prosedürleri oluşturmalı, uygulamalı ve sürekliliğini sağlamalıdır. Acil durumlara Müdahale etmeli, etkileri azaltılmalı, hazır olmalı, müdahale prosedürleri gözden geçirilmeli ve belirli zaman aralıklarıyla denenmelidir. 4.5. 4.5 Kontrol Etme 4.5.1. İzleme ve ölçme Kuruluş, önemli bir çevresel etkiye sahip olabilen faaliyetlerinin başlıca karakteristiklerini düzenli aralıklarla izlemek ve ölçmek için prosedürler oluşturmalı, uygulamalı ve sürekliliğin, sağlamalıdır. Kalibrasyon ve doğrulama ile ilgili kayıtlar saklanmalıdır. 4.5.2. Uygunluğun Değerlendirilmesi Kuruluş, yasal şartlara uygunluğunu periyodik olarak gözden geçirmeli ve kayıtlarını saklamalıdır. Kuruluş, taahhüt ettiği diğer şartlara uygunluğunu değerlendirmelidir. 4.5.3. Uygunsuzluk, düzeltici faaliyet ve önleyici faaliyet Uygunsuzlukların belirlenmesi, düzeltilmesi, yeniden oluşmasını önleyici ve çevresel etkilerini azaltmak için önlemlerin alınması ve gerekli faaliyetlerin uygulanması DÖF faaliyetlerinin sonuçlarının kaydedilmesi ve ilgili faaliyetlerin etkinliğinin gözden geçirilmesi 19
4.5.4. Kayıtların kontrolü Kuruluş, kayıtların oluşturulması, korunması, düzeltilmesi, bekletilme süresi ve bertaraf edilmesi için prosedür oluşturmalı, uygulamalı ve sürekliliğini sağlamalıdır. 4.5.5. İç Tetkik Kuruluş, ÇYS için planlanan düzenlemelere uyup uymadığını ve ÇYS nin uygun şekilde uygulanıp, sürekliliğinin sağlanıp sağlanmadığını belirlemek için bir prosedür hazırlar ve uygular. 4.6. Yönetimin Gözden Geçirmesi İç denetim sonuçları ve uyulması gereken yasal şartlara uygunluğun değerlendirilmesi Şikayetler ve kuruluş dışı bildirimler Çevre uygulamalarındaki başarı derecesi Amaçlara ve hedeflere ne dereceye kadar ulaşıldığı DÖF'lerin durumu Önceki YGG ait faaliyetlerin izlenmesi Kuruluşun çevre boyutlarına ilişkin yasal ve diğer şartlardaki gelişme ve değişmeler İyileştirmeyle ilgili tavsiyeler ÇYS STANDARTLARI BELGELENDİRME Kurulmuş ve uygulanmakta olan bir ÇYS nin, Standartlara uygunluğunun akredite bir kurum tarafından belgelendirilme prosesidir. (ISO 14001 Belgesi) Türkiye Akreditasyon Kurumu nun (TÜRKAK) bu alanda akredite etmiş olduğu kurumlar (ör: TSE) tarafından verilen ISO 14001 belgesinin uluslararası düzeyde geçerliliği bulunmaktadır. ÇYS STANDARTLARI/ ISO 14000 SERİSİ STANDARTLAR ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemleri - Özellikler ve Kullanım Kılavuzu. ISO 14004 Çevre Yönetim Sistemleri - Çevre Yönetim Prensipleri Kılavuzu - Sistemler ve Destekleyici Teknikler ISO 14010 Çevre Denetim Kılavuzu - Çevre İle İlgili Denetimin Genel Prensipleri ISO 14011 Çevre Denetim Kılavuzu Denetim Usulü ISO 14012 Çevre Denetçilerinin Haiz Olması Gereken Özellikler ISO 14020 Çevre İle İlgili Etiketlemenin Temel Prensipleri ISO 14021 Çevre İle İlgili Etiketleme - Çevre İle İlgili İddiaların Özbeyanı - Terimler ve Tarifler. ISO 14040 Hayat Boyu Değerlendirme (HBD) Genel Prensipler ve Uygulamalar. ISO 14060 Mamullerin Çevre Veçhelerinin Mamul Standartlarına Dahil Edilmesiyle İlgili Kılavuz. 20
ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİ ŞARTLARI 4.1 GENEL ŞARTLAR(ISO 9001) 4.2 ÇEVRE POLİTİKASI(ISO 9001) 4.3 PLANLAMA(ISO 9001) 4.3.1.Çevre Boyutları 4.3.2 Yasal ve Diğer Şartlar 4.3.3 Amaçlar, Hedefler ve Programlar(ISO 9001) 4.4 UYGULAMA VE FAALİYETLER 4.4.1 Kaynaklar, Görevler, Sorumluluk ve Yetki(ISO 9001) 4.4.2 Uzmanlık, Eğitim ve Farkında olma(iso 9001) 4.4.3 İletişim(ISO 9001) 4.4.4.Dokümantasyon(ISO 9001) 4.4.5 Dokümanların Kontrolü(ISO 9001) 4.4.6 Faaliyetlerin Kontrolü 4.4.7 Acil Durumlara Hazır olma ve Müdahale etme 4.5 KONTROL ETME 4.5.1 İzleme ve Ölçme(ISO 9001) 4.5.2 Uygunluğun Değerlendirilmesi 4.5.3 Uygunsuzluk, Düzeltici faaliyet ve Önleyici Faaliyet 4.5.4 Kayıtların Kontrolü(ISO 9001) 4.5.6 İç Tetkik(ISO 9001) 4.6 YÖNETİMİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ(ISO 9001) 21
ÇEVRE POLİTİKASI (ÖRNEK) ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİ ŞARTLARI Her yeni tedarikçiyi Çevre yönetimi yönünden bilgilendirmek, Yasal yükümlülüklerimize, yürürlükteki Çevre mevzuatlarına ve üyesi olduğumuz kuruluşların şartlarına uymak, Ekolojik dengeye zarar vermeden çalışmak, Atıkların kaynağında en aza indirilmesi mümkün olduğunda yeniden kullanılması ve geri dönüştürülmesi, değerlendirilemeyen atıkların uygun yöntemlerle bertaraf edilmesini sağlamak, Çalışanlarımızla birlikte sürekli gelişirken Çevreyi daha etkin koruyacak metotların geliştirilmesi ve uygulanmasını sağlamak Genel Müdür 4.3 PLANLAMA 4.3.1 ÇEVRE BOYUTLARI Kuruluş; aşağıdaki hususlar için prosedür veya prosedürleri oluşturmalı, uygulamalı ve sürekliliğini sağlamalıdır: a) Kuruluşun planlanan veya yeni gelişmeleri, yeni veya değiştirilmiş faaliyetleri, ürünleri ve hizmetleri dikkate alarak, kontrol edebildiği ve etkileyebildiği tanımlı çevre yönetim sisteminin kapsamı dahilinde, kendi faaliyetlerinin, ürünlerinin ve hizmetlerinin çevre boyutlarının tanımlanması, b) Çevre üzerinde önemli etkisi veya etkileri olan veya olabilen bu boyutların belirlenmesi (önemli çevre boyutları gibi) 4.3.2 YASAL VE DİĞER ŞARTLAR Kuruluş, aşağıdaki hususlar için prosedür veya prosedürleri oluşturmalı, uygulamalı ve sürekliliğini sağlamalıdır: a) Kuruluşun kendi çevre boyutları bakımından yürürlükteki yasal şartları ve kuruluşun uymayı kabul ettiği diğer şartları belirlemesi ve bunlara erişebilir olması b) Bu şartların kendi çevre boyutlarına nasıl uygulanacağını belirlemesi. Kuruluş kendi çevre yönetim sistemini oluşturmada, uygulamada ve sürdürmede, yürürlükteki yasal şartların ve kuruluşun uymayı kabul ettiği diğer şartların dikkate alındığını göstermelidir. 22
LOGO ÇEVRE BOYUT TANIMLAMA FORMU - ÖRNEK Doküman No P16-F02 Yayın Tarihi 23.09.2008 Revizyon Tarihi -- Revizyon No 00 Sayfa No 1 / 1 FAALİYET ADI GİRDİLER ÇIKTILAR FAALİYETLERİN ETKİLEDİĞİ EKOLOJİK ELEMENT Bilgisayara veri girişi Cd, disket, hard-disk, klavye, monitör, elektrik Cd, disket, hurda bilgisayar, elektromanyetik kirlilik Toprak, Çalışma Ortamı Evrakların printerda yazdırılması Kağıt, kartuş, elektrik Kağıt, hurda kartuş, hurda printer Toprak Arşivleme Klasörler, kağıt, defter, dolap, cd, disket Kağıt, hurda klasörler, hurda cd ve disketler, hurda Toprak dolaplar Fotokopi çekilmesi,ozalite işlemleri Elektrik, kağıt, toner, kartuş, elektrik Hurda makine, atık kağıt Toprak, Çalışma Ortamı Evrakların kaşelenmesi Kağıt, mürekkep, kaşe Atık kağıt, atık kaşe Toprak Otomobil kullanımı Akaryakıt, yağ, motorin Emisyon, atık yağ, gürültü, filtre Toprak, hava, Çalışma Ortamı Delgeç ve zımba kullanımı Kağıt, zımba teli, delgeç, zımba Atık zımba teli, atık kağıt Toprak Evrak ve dokümanların imhası Kağıt Atık kağıt Toprak Temizlik Deterjan, su, paspas, elektrik süpürgesi, kova, Atık su, atık deterjan, atık bez Toprak, doğal kaynak tüketimi, temizlik bezi, sabun Su Mutfak faaliyetleri Gıda maddeleri, doğalgaz, elektrik Evsel atıklar ve CO gazı Hava, Toprak, Su Tadilat işlemleri Elektrik malzemeleri, boyalar, tesisat malzemeleri, Hurda ahşap, hurda elektrik ve tesisat malzemeleri, atık Çalışma ortamı, Toprak ahşap malzemeler boya, gürültü Sebilden su içilmesi Elektrik, su, plastik bardak Plastik bardak Toprak Yangın tatbikatı Kum, yangın tüpü, su CO gazı, kirli su, atık kum, yanmış malzeme, duman, Hava, Toprak, Çalışma Ortamı köpük Nebati toprak kazısı Akaryakıt, motor yağı, makina Emisyon, gürültü, atık yağ, üstüpü, filtre Hava, Toprak Platform kazısı (Yol) Akaryakıt, motor yağı, makine Emisyon, gürültü, atık yağ, üstüpü, filtre Hava, Toprak 23
Çevre hedefi olarak değerlendirilebilecek konular Atık miktarının azaltılması Elektrik tüketiminin azaltılması Su tüketiminin azaltılması Çevre ile ilgili kamuoyunun bilinçlendirilmesi için çalışmalar yapılması Kimyasal tüketiminin azaltılması Tehlikeli atık oluşturan malzemelerin alternatiflerinin kullanılması Daha az enerji kullanan ekipman kullanımı Çalışanların ve müteahhitlerin eğitilmesi Ağaç dikilmesi Geri dönüşüm yapılması ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİ ŞARTLARI Özel Ölçülebilir Ulaşılabilir Gerçekçi Zamanla sınırlandırılmış olmalıdır. HEDEF EGZERSİZİ 2012 Yılında Üretimde oluşan Atık miktarını oldukça azaltılmak (Hedef-Hedef Değil) 2012 yılı içerinde Elektrik tüketimini üretim kapasitesini düşürmeden aylık 160.000 kw tan 80.000 kw a düşürmek (Hedef-Hedef Değil) 1 yıl içerisinde Kimyasal tüketimini azaltmak (Hedef-Hedef Değil) 1 Yıl içerisinde üretim sahasında 10 yaşından büyük enerji sarfiyatı yüksek 10 makinenin yerine A Plus enerji tasarruflu 8 makine almak (Hedef-Hedef Değil) 2012 yılı içerisinde atık işleme personelinin yıllık 10 saat olan eğitimini 15 saate çıkarmak (Hedef-Hedef Değil) 4.4 UYGULAMA VE FAALİYETLER 4.4.3 İLETİŞİM 24