ÖABT/TÜRK HALK EDEBİYATI DERS NOTLARI- Anonim Halk Edebiyatı-11-12 Hidayet AYDIN Seyirlik Türler: Geleneksel Türk Tiyatrosu (Karagöz-Orta Oyunu-Köy Seyirlik Oyunu- Meddah-Kukla) KARAGÖZ Karagöz ün, Cava ve Hindistan dan Çingene oynatıcılar aracılığıyla Anadolu ya geldiği ileri sürülür. Karagöz hakkındaki en güçlü tez, bu gölge oyununun, Yavuz Sultan Selim in hükümdarlığı döneminde Osmanlıya girdiğine ilişkindir. Yavuz Sultan Selim in, Mısır seferinde (1517) astırdığı Memlûk Sultanı II. Tumanbay ın asılış sahnesini gölge oyunuyla gösteren oyuncuyu çok beğendiği, oğlunun da görmesi için İstanbul a getirdiği belirtilir. Karagöz ün ve Hacivat ın gerçekten yaşamış olduğuna dair çeşitli söylentiler de vardır. Bunlardan biri Sultan Orhan döneminde, diğeri de Yıldırım Beyazıt döneminde yaşadığıdır. Hacivat ın duvarcı, Karagöz ün demirci olarak çalıştığı rivayet edilmektedir. Rivayete göre Ulucami nin yapımında demirci ustası Kambur Bâli Çelebi (Karagöz) ile duvarcı ustası Halil Hacı İvaz (Hacivat) çalışmışlardır. Günümüzde de Karagöz perdesine Şeyh Küşterî Meydanı denir. Şeyh Küşterî Karagöz oyununun kurucusu kabul edilir Karagöz oyununda yazılı bir sabit metin yoktur. Karagözcüler ramazanın ilk gecesi Mandıra oyunuyla başlarlar ve arife gecesi Meyhane oyunuyla bitirirlerdi. Karagöz: Sanatı demircilik olan, tahsil görmemiş, neşeli, şakacı, nüktedan, açık kalpli, bazen kaba bir insandır. Hacivat: Medrese kültürü ile yetişmiş, sofu, Osmanlı kibar zümresinin görgüsüne sahip, afyon tiryakisi bir şahıstır. Karagöz, 2009 yılında UNESCO nun Somut Olmayan Kültürel Mirası Listesi ne dahil edilmiştir. Hayâlî/Hayalbaz: Karagöz ustasına verilen isim. Yardak: Karagöz oyunun icrası sırasında şarkı ve türküleri okur. 1
Çırak: Perdenin hazırlanması, fasılda oynatılacak olan tasvirlerin seçilip sıralanması gibi görevleri yapar. Sandıkâr: Karagöz ustasının çırağı. Dayrezen: Oyun esnasında tef çalan yardımcı. Hamal: Tasvirler ve perdenin konulduğu sandığı taşır. Tasvir: Karagöz oyununda iki boyutlu kuklalar, saydamlaştırılabilen, sıcağa dayanıklı ve kolayca eğilip bükülmeyen derilerden yapılan suretlerdir. Nevrekân: Deriler üzerine kalıplar yardımıyla tasvirleri çizmeye yarayan sivri uçlu bıçak. Karagöz de Yer Alan İkincil Tipler Kadınlar (Zenneler ve Gacolar): Meddah, Karagöz ve Ortaoyunlarındaki bütün kadınlar olumsuz, ahlâk kurallarına pek aldırış etmeyen, yosmalıkları ve uygunsuzluklarıyla nam salmış kadınlardır. Çelebi: Belli bir işi olmayan, züppe tiplerdendir. Onun işsizliği ve boş gezmesi kendi tercihidir. Tiryaki: Boşta gezen bir tiptir. Afyon yutup pineklemekle ömrünü geçirir. Beberuhi: Cüceliğinden ötürü özürlü tiplere de girebilir. Geveze, yaygaracı bir tiptir. Tuzsuz Deli Bekir: Perdede görülen zorba bir tiptir. Kaba, argo konuşmaları ve attığı naralar ile tanınır. Kabadayılar (Sarhoşlar, Külhanbeyleri, Zeybek ve Efe): Bu tipler oyunlardaki çatışmaları birden bire sonlandıran ve tüm karmaşıklığı çözümleyen tiplerdir. Zorbalıklarıyla, güçleriyle düzeni sağlayan kişilerdir. Zımnî (Müslüman Olmayan) Tipler: Osmanlı uyruğunda yaşayan azınlıklara mensup tiplerdir. Yahudi ye Cûd da denilir. Oyunlarda tefeci ve sarraf olarak görülür. Yahudi tipinin en önemli özelliği hesapçı, pazarlıkçı ve kurnaz olmasıdır. Anadolu Dışından Gelen Tipler: Bunlar Acem, Arnavut, Arap, Rumelili (Muhacir), Tatar, Çingene gibi tiplerdir. Acem, İran ya da Azerbaycan dan gelen varlıklı bir tiptir. Cabbar Ağa, Gaffar Ağa, Hüseyin Kehvarî, Tebrîzi, Antikacı Mirza, Ali Ekber Ağa kimlikleriyle de görünür. Hep yüksekten atar. Lâf kalabalığı yapar, palavracıdır. Anadolulu Tipler: Bunlar Türk (Kayserili, Bolulu, Kastamonulu, Karamanlı, Eğinli), Lâz (Karadenizli) ve Kürt tür. Hırbo diye de bilinen Türk tipinin, Bolulu ahçı, yufkacı, kadayıfçı, yoğurtçu, koç bakıcısı, ayakkabı tamircisi, gözlemeci, Kastamonulu oduncu, Kayserili esnaf tiplerdir. 2
Karagöz ün Bölümleri 1. Giriş/Mukaddime Bölümü: Hacivat bir semaî söyleyerek perdeye gelir ve Off! Hay Hak diyerek perde gazeline başlardı. 2. Muhâvere/Diyalog Bölümü: Genellikle Hacivat ile Karagöz ün karşılıklı konuşmalarından oluşan bu bölümde bazen başka kişilerde yer alabilirdi. Muhâvere bölümü genellikle asıl oyunun konusu ile ilgili değildir. Bu nedenle karagözcü bu bölümü, seyircinin verdiği tepkiye göre uzatır veya kısaltabilir. 3. Fasıl Bölümü: Oyunun oynandığı asıl bölümdür. Bu bölümde perdeye gelen Karagöz ve Hacivat la, ikincil tiplerle birlikte yaşanan bir olay ele alınır. 4. Bitiş Bölümü: Oyunun son bölümüdür. Karagözcü bu bölümde yaptığı muhtemel hatalardan dolayı seyircilerden özür diler. Bir sonraki oyunun ne olduğunu ve nerede gösterileceğini seyircilere bildirir. ORTA OYUNU Orta oyunu dört bir yanı seyircilerle dolu bir meydanın ortasında, belli bir konu çerçevesinde fakat herhangi bir yazılı metne bağlı kalmadan, canlı oyuncular tarafından doğaçlama (irticalen/tulûat) olarak oynanan geleneksel seyirlik bir oyundur. Orta oyunu kelimesi XIX. yüzyıl ortalarından itibaren kullanılmaktadır. Orta oyununda, Pişekâr ve Kavuklu rolleri hep Türkler tarafından oynanmıştır. Bunun dışındaki rollerde Yahudi, Rum, Çingene gibi topluluklardan sanatçılar da oynamışlardır. Taklit Oyunu da denilen orta oyunu yerine kullanılan adlardan biri de ortaya çıkıp gelişen anlamında Zuhurî dir. Orta oyunu, oynandığı mekân bakımından Meydan Oyunu ve bu oyunu oynayan takım veya oyuncu topluluğu anlamında da Kol Oyunu olarak da adlandırılmıştır. Kol Oyunu ifadesi aynı zamanda Komedya anlamında da kullanılmıştır. Orta oyunu kollarında usta-çırak temelli geleneksel eğitim verilirdi. Zuhurî Kolu Orta Oyunu: Orta oyununun daha resmî ve kibar bir türüdür. Zuhurî kolu orta oyunları sarayda padişahın doğum günü, tahta çıkışı ve benzeri resmî toplantılarda icra edilirdi. Han Kolu Orta Oyunu: Orta oyunun daha az kibar bir anlatım tutumuyla meydanlarda halka gösterilen daha az resmî ve popüler biçimidir. Palanka/Meydan: Orta oyunun oynandığı mekâna verilen isimdir. 3
Orta Oyunu Meydanı 1. Sandık Odası (Pusat Odası): Oyuncuların kostümlerinin bulunduğu ve giyinip soyundukları çadır ya da perdeyle kapatılmış bir yer. 2. Kapı: Oyuncuların meydana girip çıktıkları kısım. 3. Çalgıcıların Yeri: Orta oyununda genellikle zurna ve çifte-nara gibi müzik aletlerini çalan müzisyenlerin oturduğu yer. 4. Dükkan: Neredeyse bütün oyunlarda Pişekâr ın yardımıyla bir işe başlayan Kavuklu nun dükkan olarak kullandığı 70 cm yüksekliğinde iki kanatlı bir paravana. 5. Meydan: Oyuncuların oynadığı yaklaşık 15x25 metrelik alan. 6. Yenidünya: Oyuna göre ev, hamam gibi mekânlar olarak kullanılan yaklaşık 1,5 m yüksekliğinde tahtadan yapılmış 2-4 kanatlı kafes veya paravanadır. Yenidünya nın içinde 2-3 tane iskemle vardır. 7. Mevki: Erkek seyircilerin oturduğu bölümdür. 8. Kafes: Kadın seyircilerin oturduğu bölümdür. 9. Parmaklık: Çoğunlukla 1,5 m yüksekliğindeki kazıklara çekilen iplerle oluşturulan seyirci kısmı ile oyun meydanını birbirinden ayıran bölümdür. Orta Oyununun Bölümleri 1. Giriş/Prolog Bölümü: Zurnacının çaldığı Pişekâr havası eşliğinde Pişekâr elinde pastav (tahta maşa/şak şak) olduğu hâlde ağır ağır ve ciddi bir havada meydana çıkar, yerle beraber temenna ettikten sonra seyircileri selamlar. 2. Muhâvere/Diyalog Bölümü: Zurnacının Kavuklu havasını çalmasıyla birlikte Kavuklu ve Kavuklu-arkası meydana gelirler. Oyunun muhâvere bölümü arzbar ve tekerleme denilen iki alt bölümden oluşur. Arzbar: Kavuklu ile Kavuklu-arkası nın tıpkı karagözde olduğu gibi çekişmeli konuşmalarından sonra Kavuklu ile Pişekâr konuşurlar ve birbirleriyle tanıdık çıkarlar. Tekerleme: Bu bölümde Kavuklu, olağanüstü bir olayı başından geçmiş gibi anlatır. Pişekâr da bu anlatıma olan inancını çeşitli sorularla ortaya koymaya çalışır. Sonunda Kavuklu nun anlattıklarının bir rüyadan ibaret olduğu anlaşılır. 3. Fasıl Bölümü: Orta oyunlarının asıl ele aldığı konunun anlatıldığı bölümdür. Bu nedenle, orta oyunu geleneğinde oyunlar fasıl bölümünde işlenen konuya göre adlandırılır. Fasıl bölümünde işlenen konuların büyük bir kısmı karagöz geleneğinden alınmıştır. 4. Bitiş Bölümü: Oyunun bu bölümünde Pişekâr, seyirciden yapmış olabilecekleri muhtemel kusurlar nedeniyle af diler, gelecek oyunun nerede ve ne zaman olacağını duyurup iki eliyle yerden yukarıya temenna ederek seyirciyi selamlayıp meydandan çekilir. 4
Orta Oyunundaki Tipler Pişekâr: Orta oyununun yönetmenidir. Pişekâr, Kavuklu dışında oyunun baş oyuncusudur. Oyun, Pişekâr tarafından açılır. Kavuklu: Orta oyununun baş komiğidir. Kavuklu orta oyunundaki iki ana tipten birisidir. Kavuklu başındaki büyük kavuğu bir baş hareketiyle yere düşürmeden oynatmak, biniş (cübbe) eteklerini bele sokmak, arka eteklerini kaldırmak, papuç sektirmek, sendelemek tam düşecekken toparlanıvermek gibi ustalıkla yaptığı gülünç hareketlerle meydanı dolduran ve seyirciyi güldüren bir tiptir. Zenne: Geleneksel seyirlik türlerin tamamında kadın kılığına girmiş erkek oyuncuya zenne adı verilir. Orta oyununda zenne çoğunlukla zevce, kapatma ya da orta-malı kadınları canlandırır. Taklitler: Orta oyununun diğer tiplerine genel bir adlandırmayla taklitler adı da verilir. Diğer Tipler: Kayserili, Boşnak, Karamanlı, Arnavut, Çelebi, Laz, Tatar, Çerkez, Muhacir, Arap, Acem, Ermeni, Rum, Eğinli, Vanlı, Frenk, Şık Bey, Züppe, Mahalle İhtiyarı, Zorba, Cüce, Mirasyedi, Hoca, Tatlısu Frengi, Tiryaki, Esrarkeş, Aşık, Sarhoş/Matiz, Aptal/Denyo, Kambur, Külhanbeyi, Tuzsuz, Efe/Zeybek, Ecnebi Mukallidi, Yeni Zengin, Çingene, Vurdumduymaz, Bobstil, Muhtekir, Tulumbacılar, Simitçi, Oyuncakçı, Susamcı Arap, Yeniçeri Ağası ve Maiyeti, Hokkabazlar olarak sayılabilir. Örnek Soru (ÖABT Edebiyat-2013) Öğretim programında metinler; coşku ve heyecana dayalı, olay çevresinde gelişen edebî metinler ve öğretici metinler olarak sınıflandırılmaktadır. Bu cümleye göre aşağıdaki edebî metinlerden hangisi, diğerlerinden farklı bir metin türü içerisinde yer alır? A) Kerem ile Aslı B) Çoban Çeşmesi C) Vatan yahut Silistre D) Karagözle Hacivat E) Semaver Aşağıda orta oyunuyla ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Herhangi bir metne bağlı kalınmadan doğaçlama olarak oynanır. B) Erkekler tarafından canlandırılan kadın tipine Zenne adı verilir. C) Kavuklu okumuş, orta sınıf şehirliyi temsil eden bir tiptir. 5
D) Asıl konusunun işlendiği bölüme fasıl adı verilir. E) Çelebi, Tiryaki, Ermeni, Kayserili gibi tipler vardır. Hangi seçenekte Karagöz ve Ortaoyununda ortak olan bölümlerin sırasına göre verilişi doğrudur? A) Fasıl-Mukaddime-Muhavere-Bitiş B) Muhavere-Mukkadime-Fasıl-Bitiş C) Giriş-Muhavere-Fasıl-Bitiş D) Giriş-Gelişme-Sonuç E) Mukaddime-Fasıl-Muhavere-Sonuç KÖY SEYİRLİK OYUNU Kırsal bölgelerde, köylerde görülen daha çok tarih öncesine uzanan bolluk (tarım ve çobanlık), eriştirme, canlandırıcılık, atalara tapınım gibi işlevsel kuttörenlere bağlı bir tiyatro geleneğidir. Seyirlik köylü oyunları, belirli metinleri olmayan ve belirli günlerde köy çevrelerinde köylüler tarafından geleneksel bir takım tiyatro kuralları takip edilerek yapılan, gösteriler ve eğlencelerdir. Köylülerin güldürücü, acıklı ve sessiz olarak kümelendirdiği bu oyunların en önemli özelliği anonim oluşlarıdır. Oyunlar kapalı yerlerde veya açık havada oynanırlar Oyuncuların makyajı, aksesuarı ve kostümü de köy imkânlarıyla sağlanır niteliktedir. Göreceli olarak kostüm dekora göre daha önem verilen bir unsurdur. Kostümler gerçek parçalar veya sembolik aksesuarlarla birlikte kullanılırlar. Köy seyirlik oyunlarında efekti oyuncular canlı olarak yaparlar. Müzik ve dans köy seyirlik oyunlarında önemli unsurlardır. Oyunlarda, davul, zurna, keman, tef, çan, zil, tulum, darbuka, daire, teneke ve kaval gibi çalgılar çalınır. Köy seyirlik oyunları, doğanın canlandığı; üreme, hasat gibi olayların gerçekleştiği; mevsim değişikliklerinin yaşandığı zamanlarda oynanmaktadır. A) Ritüel (Kuttören) Oyunlar 1) Yılın Değişmesiyle İlgili Oyunlar: Köse-Gelin Oyunu 2) Mücerret Fikirlerle İlgili Oyunlar: Beylerin Kini Oyunu: 3) Hayvan Kültüne Bağlı Oyunlar: Saya Gezme Oyunu- Tekecik/Koç Katımı Oyunu 4) Bitki Kültüne Bağlı Oyunlar: Cemalcik (Ürün elde edilmesi) Oyunu 6
5) Mezhep Törenleri B) Din Dışı (Profan) Oyunlar 1) Günlük Hayattan Alınan Oyunlar: Tarla Sınırı Oyunu 2) Masallara Bağlı Oyunlar: Keloğlan Oyunu 3) Destanlara veya Âşıkların Hayatlarına Bağlı Oyunlar: Göçebe Oyunu 4) Tarihî Olaylara Bağlı Oyunlar: İstiklâl Savaşı Oyunu 5) Hayvanları Taklit Edici Oyunlar: Kartal Oyunu 6) Samıt veya Lâl Oyunu: Ali ile Fatoş Oyunu KUKLA OYUNU Kukla, konuşmaları ve ses taklitlerini tek bir sanatçının üstlendiği ve kişileri temsil eden yapma bebeklerin oynatıldığı geleneksel bir seyirlik oyundur. Tahta, alçı, mukavva veya bezden yapılmış; elle, iple veya sopayla oynatılan bu küçük bebeklere kukla, bu bebeklerle yapılan gösteriye kukla oyunu veya kukla ve kuklayı oynatan kişiye de kuklacı adı verilir. Kukla oyununun da gölge oyunu gibi Çin ve Hindistan da ortaya çıktığı, önce Endonezya ve Japonya ya daha sonra da Türkistan ve İran yoluyla Batı ya geçtiği görüşü yaygın olarak kabul edilmektedir. Kukla oyununun kaynağında dinsel, ayinsel ve büyüsel amaçlar olduğu düşüncesi hakimdir. Bu konuda en eski Türkçe kaynak olan Dîvânu Lügâti t-türk adlı eserinde Kaşgarlı Mahmut, kız çocuklarının oynadıkları insan şeklindeki yapma bebeklere kudhurcuk denildiğini yazmaktadır. Türk halk kültüründe yaygın olarak kullanılan iki kukla tekniği söz konusudur. Bunlar: El kuklası ve ipli kukladır. Eski Türkçede, el kuklasına kol korçak adı verilirdi. İpli kuklaya ise Çadırhayal denilmekteydi. Kuklalar, el kuklası, ipli kukla, iskemle kuklası, araba kuklası, köy kuklası, dev kukla, ayak kuklası, yer kuklası ve canlı kukla gibi adlar ile anılmaktadır. Kuklacılara da Kuklabaz, Başkuklabaz, Hayalbaz, Suretbaz gibi adlar verilmiştir. Hatta, İstanbul da bir dönem kuklaya Karagöz, Beberuhi, İbiş gibi Türk gölge tiyatrosu kökenli adlar da verilmiştir. 7
İstanbul daki bu tür etkileşimlere karşılık Anadolu da halk arasında kukla ya yaygın olarak korçak, bebek, hemecik, çömçe gelin veya karaçör denilmeye ve geleneksel tekniklerle oynatılmaya devam edilmiştir. Kuklada oyunun baş tipleri İbiş ve İhtiyar dır. Kukla Oyununun Kişileri İbiş: Her zaman uşak rolündedir. Asıl adı Sadık olmasına karşılık çoğunlukla İbiş olarak çağırılır. İhtiyar ın uşağıdır, kurnaz ve hazır cevaptır. İbiş kaba saba, açık saçık ve iki anlamlı sözler söyleyerek oyunun gelişmesini sağlar. İhtiyar: İbiş in efendisidir. Bey veya Beyefendi adı da verilir. İhtiyar mal mülk sahibi zengin bir kişidir. İhtiyarı sevmeyenler ona Tirit, Parçacı, Moruk gibi lakaplar takarlar. Diğer Kişiler: İbiş in karısı hizmetçi kız Fatma, Arap, Şeytan, Dalkavuk, Efe, Yahudi, Laz, genç âşık delikanlı, delikanlının sevgilisi, cadaloz, kötü ve zalim kişi gibi tiplerde kuklada yer alırlar. MEDDAH Meddah, birçok kişinin içinde bulunduğu bir olayı tek başına canlandıran bir oyuncudur. Mimik ve şive taklitleriyle birçok kişinin, bir kişi tarafından canlandırılması demek olan meddahlık en önemli dramatik sözlü sanat türlerimizden birisidir. Meddah ise çok daha zengin kaynaklara dayanan daha çeşitli hikâye dağarcığına sahiptir ve gülmecenin yanı sıra her türlü havayı, mizacı veya değişik anlatım tutumlarıyla işlenen pek çok konuyu ele alabilir. Seçtiği konulara göre seyircide coşkunluk, üzüntü, merak, acıma duyguları yaratır. Meddahın canlandırdığı ve anlattığı kişilerle seyirci arasında bir duygudaşlık bağı ve bir özdeşleştirme ilişkisi kurulabilir. 1616 yılında Bursa da şair Hayalî Ahmed Çelebi, kahvehanede Bediî ve Kasım Hikâyesi ni anlatırken kahvehanede bulunanlar kendilerini hikâyeye öyle kaptırmışlar ki kimi Bediî nin kimi de Kasım ın tarafını tutmuş, kahramanlarının adı geçtikçe coşup bağırıyorlarmış. Bu coşkunluk anında Kasım ı tutan Hayalî Çelebi, karşı tarafı tutan Saçakçızâde adlı bir başka hikâyeciyi bıçaklayarak öldürmüş. Meddah ın Bölümleri 1. Başlangıç Bölümü: Meddah Hak dostum Hak! nidasıyla oyuna başlar. Meddah bir divanî veya bir tekerleme söyleyerek seyircinin dikkatini icrasına çeker. 8
2. Açıklama Bölümü: Meddah bu bölümde ölçülü veya ölçüsüz sözlü kalıp ifadeler kullanarak anlatacağı hikâyenin kahramanlarının ailesi, sosyo-ekonomik durumu, mekânı, zamanı hakkında bilgiler verir. 3. Senaryo Bölümü: Meddah, başlangıç ve açıklama bölümlerinde dikkatlerini çekerek etrafına topladığı seyircilere, bu bölümde asıl anlatacağı hikâyeyi anlatmaya başlar. Meddah bütün ustalığını bu bölümde gösterir. 4. Bitiş Bölümü: Anlatılan hikâyedeki düğümün çözüldüğü ve anlatımın bittiği bölümdür. Birçok sözlü anlatım geleneği türünde olduğu gibi meddahlık geleneğinin anlattığı hikâye de didaktik özellikler taşır. Meddah ı diğer seyirlik türlerden ayıran önemli özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A)Canlı olarak anlatılması B) Jest ve mimiklerden yararlanılması C) Merak ve geciktirim duygusu uyandırarak özdeşim kurmaya dayanması D) Bölümlerinin olması E) Görselliğe yer vermemesi I.Gölge oyununda, oyunu Karagöz açar, semai söyleyerek perdeye çıkar. II. Köy seyirlik oyunu belli bir metne bağlı kalınarak oynanan bir oyundur. III. Karagöz ve Hacivat perde arkasında aynı kişi tarafından seslendirilir. IV. Meddahta müzik ve dans vazgeçilmez unsurlardır. V. Orta oyununda oyunun asıl bölümü muhavere bölümüdür. Yukarıda numaralı cümlelerde verilen bilgilerden hangisi doğrudur? A) I B) II C) III D) IV E) V Aşağıda kukla oyunuyla ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Çeşitli yörelerde çömçe gelin, karaçör, hemecik adlarıyla bilinir. B) Divanı Lügati t-türk te kudhurcuk olarak adlandırılmıştır. C) Oyunun önemli kişileri İbiş ve İhtiyar dır. D) Halk kültüründe yaygın olarak ipli kukla ve köy kuklasıdır. E) Kukla oyununun da gölge oyunu gibi Çin ve Hindistan da ortaya çıkıp oradan dünyaya yayıldığı düşünülmektedir. 9