* Gülfem BAKAN** * Ondokuz Mayıs Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Müh. Bölümü-Samsun ** Ondokuz Mayıs Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Müh. Bölümü-Samsun 1
TEMİZ ÜRETİM Temiz üretim, bütünsel ve önleyici bir çevre stratejisinin ürün ve süreçlere sürekli olarak uygulanması ile insanlar ve çevre üzerindeki risklerin azaltılmasıdır. Temiz üretim, doğal kaynakların daha verimli bir şekilde kullanılmasını, bu sırada oluşan atıkların ve kirliliğin ve bunların insan sağlığına olan olası risklerinin azaltılmasını sağlar. 2
TEMİZ ÜRETİM-2 Çevresel problemleri oluştuktan sonra değil mümkün olduğunca oluşmadan önce çözmeye çalışır. Temiz Üretim, aynı üretim veya hizmet eldesinin daha az kaynak ve enerji kullanarak ve daha az emisyon üreterek gerçekleştirilebilmesinin sağlanması olarak da tanımlanabilir. 3
TEMİZ ÜRETİM-3 Türkiye de temiz üretim kavramı ilk kez 1999 da TÜBİTAK ve TTGV (Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı) tarafından, Bilim- Teknoloji-Sanayi Tartışmaları Platformu, Temiz Üretim-Temiz Ürün Çevre Dostu Teknolojiler Çalışma Grubu Sanayi Sektörü Raporu ile gündeme gelmiştir. Türkiye de ulusal ölçekte yaygınlaşması ise 2008-2011 yılları arasında yürütülen Türkiye nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi adlı Birleşmiş Milletler Ortak Programı ile gerçekleşmiştir. 4
TEMİZ ÜRETİM-4 Ortak Programın sanayiye yönelik ayağı olan Eko-Verimlilik (Temiz Üretim) Programı Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO) sorumluluğunda TTGV tarafından yürütülmüştür. Sanayide su verimliliğine odaklanan program kapsamında tekstil, gıda, içecek, kimyasal madde, metal işleme alanlarında faaliyet gösteren 6 endüstriyel işletmede uygulamalar gerçekleştirilmiştir. 5
TEMİZ ÜRETİM-5 Temi z üreti m/eko-ver imlilik; bi r ürünün üreti mi nde kullanılan hammaddeleri n elde edilmesinden başlayarak üretim, dağıtım, kullanım ve kullanım sonrası ortaya çıkan atıkların bertarafını kapsayan ürün yaşam döngüsünün tüm aşamalarında ortaya çıkan çevresel etki ler ve i nsan sağlığına yöneli k riskleri azaltmak amacıyla uygulanan bi r üret im stratej is idi r. Gıda sanayi temiz üretim konusunda öncelikli sektörlerden birisi olarak kabul edilmektedir. 6
TEMİZ ÜRETİMİN HEDEFLERİ Artan insan nüfusunu doyurma gereği daha fazla üretimi zorunlu kılmaktadır. Kimilerinin ihtiyacından fazla gıda tüketmesi, kimilerinin de yetersiz beslenmesi, tarıma, üretimi daha da artırma görevi yüklemekte, bu durumda bitkilerin ve hayvanların doğal üretim yetenekleri zorlanarak daha fazla üretim gerçekleştirilmektedir. 7
TEMİZ ÜRETİMİN HEDEFLERİ-2 Üretim, bitki ve hayvan ıslahıyla kapasiteleri yüksek canlılar seçilerek sağlanmaktadır. Bunların yüksek verimliliğini sürekli kılmak için de gübreleme, dengesiz besleme gibi çevreyi kirleten bazı tarımsal yöntemler uygulanmaktadır. 8
TEMİZ ÜRETİMİN HEDEFLERİ-3 Kimi zaman mera ve ormanlar tahrip edilmekte, yanlış ve amaç dışı arazi kullanımıyla her yıl 1 milyon hektara yakın tarım alanı yok olmaktadır. Halen yeryüzünde tarım alanı olarak kullanılan toprakların % 40 ı (ABD ve Avrupa ülkeleri) modern tarımsal yöntemlerle işlenmektedir. 9
TEMİZ ÜRETİMİN HEDEFLERİ-4 Günümüzde temiz üretim ile aynı kapsamda kullanılmakta olan eko-verimlilik de, ekonomik ve ekolojik verimliliğin bileşimi olarak açıklanmakta ve temel olarak; daha azla daha fazla olarak tanımlanmaktadır. 10
TEMİZ ÜRETİMİN HEDEFLERİ-5 Eko-verimlilik/temiz üretim; bir ürünün üretiminde kullanılan hammaddelerin elde edilmesinden başlayarak üretim, dağıtım, tüketici tarafından kullanım ve kullanım sonrası ortaya çıkan atıkların bertarafını kapsayan ürün yaşam döngüsünün tüm aşamalarında ortaya çıkan çevresel etkileri ve insan sağlığına yönelik riskleri azaltmak amacıyla uygulanan bir üretim stratejisidir. 11
TEMİZ ÜRETİMİN HEDEFLERİ-6 Temiz üretim olarak ifade edilen girişim, işletmelerin çevreyi korumaya yönelik olarak örgütsel yapılanması ve üretim süreçleri ile ilgili faaliyetlerini kapsamaktadır. Bu yaklaşımla atıkların ve atmosfere yapılan salınımın, su ve enerji kullanımının azaltılması yoluyla üretim süreçlerinin etkinliğinin arttırılması amaçlanmaktadır. 12
TEMİZ ÜRETİMİN HEDEFLERİ-7 Bunu başarmak için atık ve salınımların kaynağında engellenmesi ve sürekli önleyici tedbirler aracılığıyla işletmenin çevre performansının arttırılması bir strateji olarak benimsenmektedir. Temiz üretim stratejilerini, endüstriyel üretim süreçlerinin optimizasyonunda kullanılacak bir yol gösterici ve bütün üretim aşamasına uygulanacak koruyucu ve bütünleşik bir strateji olarak kabul etmektedir. 13
TEMİZ ÜRETİMİN HEDEFLERİ-8 Temiz üretim stratejisiyle; hammaddelerin, enerjinin ve suyun daha etkin kullanımıyla verimlilik arttırılabilir; daha iyi çevre performansı, ortaya çıktığı kaynakta atık ve atmosfere salınımın azaltılmasıyla elde edilebilir; ürünlerin yaşam döngüsü boyunca çevresel etkileri, çevre dostu ve aynı zamanda maliyet açısından etkin ürünler tasarlamakla azaltılabilir. Bu sayede az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki işletmelere daha fazla rekabet avantajı sağlanıp uluslararası pazarlara açılmaları desteklenmiş olacaktır. 14
TEMİZ ÜRETİM KAVRAMI Sürekli Süreçler İnsan Faktörü Önleyici ÇEVRESEL STRATEJİ Ürünler RİSK AZALTMA Bütünsel Hizmetler Çevre Faktörü 15
TEMİZ ÜRETİMİNİN ANA PRENSİPLERİ 1. Malzeme ikamesi: Daha az zararlı hammadde, yardımcı malzeme ve işletme malzemesi kullanımı, daha uzun ömürlü işletme malzemelerinin kullanılması, 2. İşletmenin iyi idaresi: Üretim sürecindeki malzeme ve enerji verimliliği faaliyetlerinin artırılması, fire ve kaçakların azaltılması ve çalışanların bu konuda eğitimi, 3. İşletme içi geri dönüşüm: Su, çözücü vb. gereksinimlerin üretimde yeniden kullanılmasını sağlayabilecek malzeme ve enerji kapalı döngülerinin oluşturulması, malzeme ve enerji akışlarının basamaklı hale getirilerek geri dönüşümün kolaylaştırılması, 16
TEMİZ ÜRETİMİNİN ANA PRENSİPLERİ-2 4. Teknolojik optimizasyon/değişim: Modern ve daha verimli teknolojilerin kullanılması, süreçlerin yeniden tasarlanması ve süreç kontrolünün iyileştirilmesi, zararlı proseslerin ikamesi veya değişikliğe uğraması, 5. Ürünün optimizasyonu: Kullanım ömrünün artırılması, kolay tamir edilebilir ürün üretimi, bileşenlerine ayrıştırılabilen ve geri dönüştürülebilmesi daha kolay ürün üretimi, tehlikesiz maddelerin kullanımı. 17
TEMİZ ÜRETİMİNİN KAZANIMLARI 1. Üretim - Verimlilik seviyesi iyileşir. - Ürünün kalitesi artar. - Verimli hammadde ve enerji kullanımı sağlanır. - Hızlı ve yürütülmesi kolay bir süreçtir. - Görece düşük sermaye yatırımı gerektirir. 2. Finans - Karlılık artar, üretim maliyetleri azalır. - Dış sermaye veya işletme yatırımının hızlı geri dönüşü sağlanır. - Mevzuata uyuma yönelik ekstra harcamaları önler. - Sigorta giderlerinde tasarruf oluşur. 18
TEMİZ ÜRETİMİNİN KAZANIMLARI-2 3. Çalışan - Çalışanın motivasyonu artar. - Fikir üretme ve uygulamada çalışanların aktif katılımı sağlanır. - Çevresel kaza riski düşer. 4. Çevre - Tüketici riskleri minimize edilir. - Çalışanlar, müşteriler, yerel organizasyonlar ve halkın desteği alınır. - Finansal kurumlarda ve yatırımcılardaki sermayeye erişim kolaylaşır. 19
TEMİZ ÜRETİMİN GELİŞİMİ - Temiz üretim kavramı, 1990 lı yıllardan bu yana, pek çok ülkenin gündeminde yer almaktadır. - AB de 1980 li yıllardan beri kirliliğin önlenmesi, vb. kavramlar ile temiz üretim ile ilgili konular gündemdedir. - Özellikle son yıllarda sürdürülebilirlik yaklaşımı ile birlikte üretim boyutu kadar tüketim boyutu da ön plana çıkmış, sürdürülebilir tüketim ve üretim kavramı üzerinde yoğun olarak durulmaya başlanmıştır. - Başta AB olmak üzere pek çok ülkede temiz üretim ve/veya sürdürülebilir tüketim ve üretim, vb. kavramları hedefleyen politikalar, stratejiler, eylem planları hayata geçmektedir. 20
TEMİZ ÜRETİM MEVZUATI Verimlilik Genel Müdürlüğü tarafından temiz üretim konusu ile doğrudan ve dolaylı olarak ilgili olabilecek mevzuat incelenmiş Temiz Üretime İlişkin Mevzuat Envanteri oluşturulması için bir çalışma yapılmıştır. Temiz üretim/eko-verimlilik konusuna ilişkin mevzuat incelenirken ilgili metinler üç ana başlıkta sınıflandırılmıştır. 21
GIDA SANAYİNDE TEMİZ ÜRETİM UYGULAMALARI Gıda sanayinde örnek temiz üretim uygulamaları aşağıda verilmiştir. 22
ET SANAYİ Et işleme tesisleri yüksek miktarlarda su ve enerji kullanır, önemli miktarlarda atık su deşarj eder ve çeşitli yan ürünler üretir. Bu nedenle bu sektöre yönelik temiz üretim olanakları özellikle kaynak (su ve enerji) tüketimi, ürün verimlerinin arttırılması ve üretilen atıkların hacim ve kirletici yüklerinin azaltılması odaklı olarak belirlenmiştir. Büyük ölçekli et işleme tesislerindeki bazı üretim süreçleri otomasyona tabi tutulabilir. Ancak, hayvan karkaslarının şekil ve ağırlıklarındaki farklılıklar nedeniyle, bazı üretim süreçlerinin otomasyonu mümkün olmayabilir. 23
ET SANAYİ-2 Çalışanların çalışma alışkanlıkları tesisin performansı üzerinde çok önemli bir etkiye sahiptir. Bu nedenle burada verilen temiz üretim önerileri teknoloji değişikliğinden çok kaynakların verimli kullanılmasına ve kayıpların azaltılmasına yönelik, ekipmanların düzenli bakımı, işletme verimliliğinin artırılmasına yönelik çevre yönetimi, çalışma prosedürlerinin uygulanması, vb. basit ve yüksek yatırımlar gerektirmeyen uygulamalardan oluşmaktadır. 24
SÜT SANAYİ Süt işleme tesisleri enerji ve su tüketimi yoğun olan üretim süreçlerini kapsar ve bu süreçlerden açığa çıkan atık sularda organik yük fazladır. Bu nedenle temiz üretim olanakları su ve enerji tüketimi odaklı belirlenmiş ve bu yolla üretimde verimlilik ve atık su minimizasyonu hedeflenmiştir. 25
SÜT SANAYİ-2 Büyük ölçekli süt işleme tesislerinin üretim süreçleri, otomasyon donanımı ve kaynak kullanımına yönelik kontrol sistemlerine sahiptir. Dolayısıyla temiz üretim olanakları ile tesislerde kullanılan ekipmanların ve donanımların seçilmesi, tasarımı ve işletimleri, kaynak verimliliği ile örtüşmektedir. Çalışanların çalışma alışkanlıkları temiz üretimi destekleyebilir; örneğin, süt taşıma ve transferi, tesisin bakımı ve genel temizliği, vb. konularda çalışanların performansı kaynak verimliliği için önemli katkı sağlayabilir. Bu nedenle kaynakların üretimde kullanımı, ekipmanların düzenli bakımı ve işletme verimliliğinin arttırılmasına yönelik çevre yönetimi temiz üretime hizmet eden diğer faaliyetlerdir. 26
ŞEKER SANAYİ Şeker fabrikası atık suları, çeşitli organik ve inorganik maddeler içererek, alıcı ortamlar için önemli derecede kirlilik meydana getirmektedir. Fabrikalar şeker pancarını işledikleri kampanya döneminde 1 ton pancar için 14-16 m 3 su kullanırlar. Bu kadar suyun temini ve kullanıldıktan sonra arıtılması önemli bir problemdir. Şeker endüstrisi yoğun biçimde enerji kullanır. Fosil yakıtların kullanımıyla ciddi miktarlarda sera gazı salınımına neden olur. 27
ŞEKER SANAYİ-2 Üretim prosesi, önemli miktarlarda kireç gerektirdiği için, şeker endüstrisi, önemli bir doğal kaynağın tüketicisi konumundadır. Pancardan şeker üretimi prosesinde, doğru değerlendirildiğinde büyük ekonomik getirileri olan değerli yan ürünler ortaya çıkmaktadır. Bütün bu unsurlar göz önüne alındığında Temiz Üretim Yaklaşımı, şeker endüstrisi için hem çevresel yükümlülüklerini yerine getirmek hem de verimliliğini arttırarak, üretim maliyetlerini azaltmak için gerekli görülmektedir. 28
DİĞER GIDA SANAYİ Güney Kore de yemek endüstrisinde pahalı geleneksel arıtma sistemi yerine, tuzlu atık suyun tekrar kullanımı konusunda yapılan çalışmada atık suda oluşan yüksek miktardaki tuz ve ağır metalin giderildiği belirlenmiştir. Türkiye de zeytinyağı endüstrisinde enerji üretimi ve ağır metal döngüsü konusunda yapılan çalışmada, atık oluşumunda %95, enerji kullanımında %9 ve su kullanımında %85 oranında azalma belirlenmiştir. Bosna da et kesim tesisinde, kaynakların etkili bir şekilde kullanımı, kirlilik yüklerinin azaltılması amaçlı yapılan çalışmada kanın ayrı toplanması ve sulama işleminin spreyleme sistemi ile yapılması uygulanmıştır. Çalışma sonucunda ilk üç ayda su tüketiminde %32, BOI oranı %32, tuz tüketimi %40 azalma görülmüş ve yıllık 669 euro kazanç sağlanmıştır. 29
DİĞER GIDA SANAYİ-2 Kanada da yemek endüstrisinde çevre verimlilik göstergeleri ve geri dönme oranları konusunda yapılan çalışmada; endüstride temiz üretim araçları ve gelişimi için yardımcı olması, maliyetin korunması ve ürün yenilenmesi amaçlanmış, bu konuda temiz üretim uygulamalarının büyük ölçüde katkı sağladığı belirtilmiştir. Malezya da meyve suyu üretim tesisinde daha temiz üretim uygulaması konusunda karbondioksit CO 2 emisyonunu azaltmak için yapılan çalışmada temiz üretim uygulamasının meyve suyu üretiminin CO 2 emisyonunu azaltmak için ekonomik olarak uygun bir seçenek olduğu belirtilmiştir. 30
SONUÇ Endüstri, daha çok üretmeyi, ekonomik gelişmeyi ve kalkınmayı hedeflemektedir. Ancak üretimde ortaya çıkan atıkları azaltmak günümüzde önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Dünya da ve Türkiye de Temiz Üretim konusunda bazı çalışmalar yapılmış olmasına rağmen, bu çalışmalar yeterli düzeye ulaşamamıştır. Bu durumun nedenlerinden biri de bu konu hakkında ilgili kuruluşların ve özellikle ilgili kurumların yeterli şekilde bilgilendirilmemesi ve özendirilmemesidir. 31
SONUÇ-2 Halkın firmalar üzerinde sivil toplum kuruluşları vasıtasıyla baskı kurması ancak halkın bilinçlendirilmesi ile mümkündür. Ayrıca halkın çevre dostu ürünlere yönelmesi üreticilerin değişiklikler yapmasını sağlayacaktır. Temiz bir çevre ve gelecek için sadece temiz üretimi özendirmek yeterli değildir. Aynı zamanda işletmeleri ve tüketicileri bu konuda bilinçlendirerek yeşil pazarlama stratejileriyle desteklemeli ve eko etiket uygulaması yaygınlaştırılmalıdır. 32
KAYNAKLAR Alkaya, E., Ergüder, T.H., Demirer, G.N. (2006). Şeker endüstrisinde temiz üretim olanakları. şeker fabrikalarında atıksu problemleri, çözüm yolları, atıksu arıtma alternatifleri, Verimli Su Kullanımı Semineri, 12 Aralık, Ankara. Alpagut., Y,V. (2010). Sürdürülebilirlik kavramı ve işletmeler açısından sürdürülebilir üretim stratejileri. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C:7, Sayı 14, 63-86. Anonim,. Eko-verimlilik programı. T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Verimlilik Genel Müdürlüğü, http://vgm.sanayi.gov.tr, www.temizuretim.gov.tr, (15.12.2016), 17 s. Anonim (2012). Temiz üretim (eko-verimlilik) konusundaki mevcut sektörel önceliklendirme çalışmalarının değerlendirilmesi. 27 s. Anonim (2014). EKOSKOP, Sürdürülebilir rekabetçilik için temiz üretim. Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı, TTGV Yayın No: TTGV T/2014/05, ISBN-978-605-64392-1-6, 1. Baskı, 136 s. Anonim (2015). A dan Z ye iklim değişikliği başucu rehberi. Bölgesel Çevre Merkezi - REC Türkiye, Ajanstürk Matbaacılık A.Ş., 228 s. Anonim (2016a). Et ve et ürünleri imalatı kaynak verimliliği rehberi. Bölgesel Çevre Merkezi - REC Türkiye, Yayın No: 732, 140 s. Anonim (2016a). Süt ve süt ürünleri imalatı kaynak verimliliği rehberi. Bölgesel Çevre Merkezi - REC Türkiye, Yayın No: 731, 140 s. Gürbüz, S., Kıran-Cılız, N., Yenigun, O. (2004). Cleaner production implementation through process modifications for selected SMEs in Turkish olive oil production. J. Clean. Prod. 12, 613-621. http://www.temizuretim.gov.tr/ekoverimlilikprogrami/default.aspx (15.12.2016) http://www.yesilaski.com/tarima-bagli-cevre-kirliligi.html (15.12.2016) Kupusovic, T., Midzic, S., Silajdzic, I., Bjelavac, J. (2007). Cleaner production measures in small-scale slaughterhouse industry e case study in Bosnia and Herzegovina. J. Clean. Prod. 15 (4), 378-383. Maxime, D., Marcotte, M., Arcand, Y. (2006). Development of eco-efficiency indicators for the Canadian food and beverage industry. Journal of Cleaner Production, 14, 636-648. Rahim, R., Raman, A.A.A. (2015). Cleaner production implementation in a fruit juice production plant. J Clean Prod 101:215 221. Ulutaş, F. (2011). Endüstriyel ekoloji. Sürdürülebilir Üretim ve Tüketim Yayınları-VI, Bölgesel Çevre Merkezi- REC Türkiye, 44 s. UNEP (1990). http://www.cep.unep.org/meetings-events/ii-spaw-cop/unep-1990-en/view UNEPIE (UNITEDNATIONS ENVIRONMENTAL PROGRAMME INDUSTRY AND ENVIRONMENT). (1996). Cleaner Production: a training resource package. Paris: United Nations Publication, 134s. Yi, H., Kim, J., Hyung, H., Lee, S., Lee, C.H. (2001). Cleaner production option in a food (kimchi) imdustry. J. Cleaner Prod. 35, 35 41. Yücel, M., Ekmekçiler, Ü.S. (2008). Çevre dostu ürün kavramına bütünsel yaklaşım; temiz üretim sistemi, eko-etiket, yeşil pazarlama. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C.7, S.26, 320-333. 33
Beni dinlediğiniz için teşekkürler 34