TRABZON KENTİNDE HAVA KİRLİLİĞİ VE İNSAN SAĞLIĞINA ETKİLERİ

Hava Kirliliği ve Kontrolü Ulusal Sempozyumu 2008, 22 25 Ekim 2008, HATAY TRABZON KENTİNDE HAVA KİRLİLİĞİ VE İNSAN SAĞLIĞINA ETKİLERİ Yelda Aydın TÜRK 1(*), Mustafa KAVRAZ 2, Mehmet Hakan TÜRK 3 1 Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü TRABZON 2 Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, TRABZON 3 Trabzon Nümune Eğitim ve Araştırma Hastanesi Halk Sağlığı Uzmanı, TRABZON ÖZET Hava kirliliği, atmosferde toz, gaz, duman, koku, su buharı şeklinde bulunabilecek olan kirleticilerin insan ve diğer canlılar ile eşyaya zarar verici miktarlara yükselmesi olarak tanımlanabilir. Yaşamın temel unsuru olan hava, insanlara solunum olanağı yarattığına göre, havadaki kirliliğin insan sağlığı yönünden önemi açıktır. Araştırmalar, akciğer kanserinin meydana gelmesinde ve artmasında da hava kirliliğinin önemli bir rolü olabileceğini göstermektedir. Ülkemizde hava kirliliğinin böylesi önemli bir sorun olduğu ve insan sağlığı üzerinde önemli etkiler bıraktığı yapılan çalışmalardan da anlaşılmaktadır. Yapılan araştırmalar, hava kirliliğinin kronik bronşit,nefes darlığı, amfizem ve akciğer kanseri gibi solunum yolu hastalıklarına neden olabildiğini göstermiştir. Hava kirliliği ve mortalite ilişkisini inceleyen çalışmalar sonucunda, hava kirliliğinin yoğun yaşandığı kış mevsimlerinde solunum sistemi hastalıklarındaki mortalitede artış olduğu ayrıca, hava kirliliğinin artışına paralel olarak solunum sistemi hastalıklarından dolayı hastanede yatış sürelerinde de uzama olduğu saptanmıştır. Çalışma kapsamında çalışma alanı olarak seçilen Trabzon kentinde hava kirliliğinin insan sağlığı üzerindeki etkileri ele alınmıştır. Çalışmada zaman aralığı olarak 2005-2007 yılları arasındaki süreç incelenmiş ve hava kirliliğinin insan sağlığı üzerinde ne gibi etkiler yarattığı ortaya konmuştur. ABSTRACT Air pollution can be defined as the increase in the level of pollutants in the form of dust, gas, fume, smell, and vapor to the degree that it will damage humans, animals and property. Considering the fact that air, which is essential for life, lets people breathe, the danger of air pollution for human health is obvious. Studies made so far indicate the important role of air pollution in the development and increase of lung cancer. Based on the studies made in our country so far, it is seen that air pollution is an important problem and has serious damaging effects on human health. The studies done in this respect show that air pollution can cause to such respiratory problems as chronic bronchitis, dyspnea (difficulty in breathing), emphysema and lung cancer. As a result of the studies which were made to investigate the relation between air pollution and mortality, it is seen that during the * yeldaydin@mynet.com 810

winter times when the rate of the air pollution is increased, the rate of mortality from respiratory system disorder is increased, and also that in parallel to the increase in air pollution, the duration of hospital stays for many patients significantly increased. In the framework of the study, the effects of air pollution on human health were investigated in the city of Trabzon that was chosen as the study area. The time interval of the study was determined to be between 2005 and 2007, and the possible effects of the air pollution on human health during this time interval were recorded and displayed. ANAHTAR SÖZCÜKLER Kentleşme, Hava kirliliği, Sağlık, Hastalık, Solunum, Trabzon GİRİŞ 19. yy dan itibaren endüstrileşmenin hızlı bir şekilde yaygınlaşması, bu süreçte Dünyadaki nüfusun hızlı bir şekilde artması ve buna paralel olarak artan enerji kullanımı bir takım çevresel problemlerin de oluşmasına neden olmuştur(url 4). Çevresel problemler içerisinde en önemli yeri hava ve su kirliliği içermektedir. Hava kirliliğinin oluşumunda değişik etmenler vardır ancak en önemli nedenleri kentleşme ve endüstrileşmedir. Özellikle plansız kentleşmenin neden olduğu yeşil alanların azalması, motorlu araç sayılarının artması, ısınma amaçlı kullanılan yakıtların kalitesiz olması gibi nedenler hava kirliliğinin oluşmasında önemli rol oynamaktadır (Bayram vd., 2006). Türkiye de de özellikle 1950'li yıllardan sonra görülen hızlı kentleşme, hava kirliliğinin artmasında etkili olmuştur. Evsel ısınma amacıyla yakılan kömür ve fuel-oil emisyonlarının alçak bacalardan atmosfere atılması, kullanılan yakıtın yüksek oranda kükürt ve kül içermesi, ısınma sistemlerinde yanmanın genellikle tam olmaması gibi etmenler özellikle kış aylarında kentlerin önemli bir bölümünde hava kirliliğine neden olmaktadır. Ankara, İstanbul, İzmir gibi kentlerin dışında son yıllarda Gaziantep, Bayburt, Trabzon, Kütahya, Erzurum, Niğde, Çanakkale, Isparta, gibi endüstrileşmenin yoğun olmadığı kentlerde de hava kirliliğinde artışlar görülmektedir. Trabzon kentinin özellikle kış aylarında hava kirliliği en yüksek kentler arasında olması dikkat çekicidir. DİE, Çevre İstatistikleri, verilerine göre de hava kirliliğinin göstergelerinden olan SO 2 ve PM değerleri incelendiğinde, Trabzon kentinde ısınmadan kaynaklı hava kirliliği olduğu görülmektedir. Bu çalışmada hava kirliliğinin insan sağlığı üzerinde ne gibi etkiler yarattığı, kentteki hava kirliliğinin yıllar itibariyle nasıl bir değişim gösterdiği, hangi dönemlerde insanları daha çok etkilediği ve hava kirliliğine bağlı olarak hangi hastalıklarda artış olduğu sonuçları ortaya konmuştur. Ayrıca elde edilen sonuçlar bağlamında öneriler geliştirilmiştir. MATERYAL VE METOD Trabzon kentinde hava kirliliğine ilişkin veriler ilgili kurumlar tarafından yapılan hava kalite değerleri ölçümleri dikkate alınarak belirlenmiştir. Bu süreç içerisinde 6 aylık dönemlerde (Kasım-Nisan) kentteki hava kirliliği değerleri ile hava kirliliğinin etkili olduğu hastalıklarından dolayı hastaneye yatan ve tedavi gören hastalar arasındaki ilişki 811

incelenmiştir. Söz konusu zaman dilimi içerisinde Trabzon İl Sağlık Müdürlüğündeki hasta kayıtları dikkate alınmış, elde edilen veriler istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. Hava Kirliliğinin Sağlık Üzerine Etkileri Türkiye de hava kirliliğinin böylesi önemli bir sorun olduğu ve insan sağlığı üzerinde önemli etkiler bıraktığı yapılan çalışmalardan da anlaşılmaktadır. Yapılan araştırmalar, hava kirliliğinin kronik bronşit,nefes darlığı, amfizem ve akciğer kanseri gibi solunum yolu hastalıklarına neden olabildiğini göstermiştir. Hava kirliliği ve mortalite ilişkisini inceleyen çalışmalar sonucunda, hava kirliliğinin yoğun yaşandığı kış mevsimlerinde solunum sistemi hastalıklarındaki mortalitede artış olduğu ayrıca, hava kirliliğinin artışına paralel olarak solunum sistemi hastalıklarından dolayı hastanede yatış sürelerinde de uzama olduğu saptanmıştır. Bir insanın günde ortalama 13.000-16.000 litre, hayatı boyunca ortalama 400-450 milyon litre hava soluduğu göz önüne alındığında havanın kalitesinin insan sağlığı için önemi daha iyi anlaşılmaktadır (Öztürk, 2005). Hava kirliliğinin doğrudan insan sağlığına etkileri, kirliliğe maruz kalınan süre ve yoğunluk ile ilgili nüfusun genel sağlık durumuna bağlı olarak değişir. Hava kirliliğinin olumsuz etkileri sağlıklı kişilerde de gözlenmekle birlikte, duyarlılığı fazla olan bazı gruplarda etkisi daha yüksek sorunlar oluşturmaktadır (Tablo 1) (URL 5). Çocuklar ve yaşlılar, solunum ve kardiyovasküler hastalığı olanlar, alerjik olanlar ve egzersiz yapanlar daha çok risk altındadır. Yapılan çalışmalarda, hava kirliliğinin çocuklarda akut solunum yolu enfeksiyonu riskini artırdığı, kardiyorespiratuar morbidite ve mortalitede artışa neden olduğu belirtilmektedir (Bayram vd., 2006). Tablo 1. Hava kirliliği ve risk grupları (URL 5) Bebekler ve gelişme çağındaki çocuklar Gebe ve emzikli kadınlar Yaşlılar Kronik solunum ve dolaşım sistemi hastalığı olanlar Endüstriyel işletmelerde çalışanlar Sigara kullananlar Düşük sosyoekonomik grup içinde yer alanlar Hava kirliliğinin sağlık üzerindeki olumsuz etkileri sonucu, Akciğer kanser vakalarında artış, Kronik astım krizi sıklığında artış, Göğüs daralması sıklığında artış, Öksürük/balgam sıklığında artış, Üst solunum sistemi akut bozukluğunda artış, Göz, burun ve boğaz tahribatında artış, Soluk alma kapasitesinde düşüş, Artan ölüm, İş veriminde ve üretimde düşüş, Sağlık tedavi masrafında artış olduğu gözlenmiştir. 812

Hava kirliliği dünyada her yıl yaklaşık 3 milyon insanın yaşamını yitirmesine neden olmaktadır. Dünyadaki toplam ölüm miktarının (yaklaşık 55 milyon) %5 i hava kirliliği nedeniyle gerçekleşmektedir. Bu ölümlerin %90 ı gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir (Öztürk, 2005). Londra da 1952 yılında yaklaşık 4000 kişinin ölümü, tarihi süreç içerisinde hava kirliliği nedeniyle meydana gelen en büyük toplu ölüm olarak değerlendirilmektedir. Sağlık Üzerinde Önemli Etkiler Yapan Hava Kirleticileri Kükürtdioksit (SO 2 ). Burun, geniz ve boğazdaki nemle reaksiyona giren kükürt dioksit solunum sistemindeki sinirleri tahrip ederek insan sağlığına zarar vermektedir. Kükürt dioksit konsantrasyonu DSÖ nün standartlarında belirtmiş olduğu sınır değerinin üzerinde olduğu zaman özellikle astımlı, bronşitli, kalp ve akciğer hastalarının sağlığını olumsuz etkilemektedir (Öztürk, 2005). Yapılan araştırmalarda, akciğer kanserinin meydana gelmesinde ve hastalığın ilerlemesinde hava kirliliğinin önemli bir rolü olduğu gösterilmiştir (URL 3). Bunun yanı sıra, hava kirliliğinin özellikle çocuklarda akut solunum yolu enfeksiyonu riskini artırdığı, kardiyorespiratuar morbidite ve mortalitede artışa neden olduğu ortaya konmuştur (Bayram vd., 2006). Her türlü faaliyet sonucu atmosfere yayılan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol halindeki emisyonları kontrol altına almak; insanı ve çevresini hava alıcı ortamındaki kirlenmelerden doğacak tehlikelerden korumak; hava kirlenmeleri sebebiyle çevrede ortaya çıkan umuma ve komşuluk münasebetlerine önemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya çıkmamasını sağlamak olan ve 02.11.1986 tarihinde 19269 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği çeşitli hava kirleticileri için uyulması gereken uzun ve kısa vadeli sınır değerleri vermektedir. Bu yönetmeliğe göre aşılmaması gereken sınır değerler Tablo 2 de gösterilmektedir(öztürk, 2005). Partiküler madde. Partikül maddenin sağlık üzerindeki olumsuz etkisi çapı küçüldükçe daha da artmaktadır. Özellikle 10 μm den küçük boyutlu partiküler maddelerin sağlık üzerindeki olumsuz etkileri çok büyüktür. Bu büyüklükteki partiküller akciğere kadar ulaşmakta ve bazıları kana karışabilmektedir. Özellikle PM konsantrasyonu yüksek olan alanlarda spor yapan insanlar diğer insanlara göre daha sık aralıklarla derinden nefes aldıklarından bu maddeler akciğere daha kolay ulaşabilmekte ve birikebilmektedir (Öztürk, 2005). Trabzon Kenti nin Genel Tanımı Trabzon kenti, Türkiye nin kuzeyinde yer almaktadır (Şekil 1). Trabzon ili, Doğu Karadeniz Dağlarının oluşturduğu yayın ortasındaki Kalkanlı dağlık kütlesinin kuzeye bakan yamaçlarında 38 30' - 40 30' doğu meridyenleri ile 40 30' - 41 30' kuzey paralelleri arasında yer almaktadır (Uzunali, 2004). Kentin alanı yaklaşık 4.664 km 2 ve toplam nüfus 293.000 kişidir. Nüfus yoğunluğu yaklaşık kilometrekareye 5.000 kişidir.trabzon da iklim yazları serin ve kışları ılık, her mevsim yağışlı geçmektedir. Güneye dağlık bölgeye gidildikçe iklim sertleşmektedir. Bol yağış alan Trabzon da gür bir bitki örtüsü vardır. (Akkoyunlu ve Erturk, 2002). 813

Tablo 2. Kükürtdioksitin insan sağlığı üzerine etkisi (Öztürk, 2005) SO 2 Maruz (ppm) Kalma Süresi Etkileri Yıllık 185 μg m -3 duman konsantrasyonu ile birlikte, solunum yolları ve akciğer 0,037-0,092 ortalama hastalıklarında artışlar. 0,007 Yıllık ortalama Yüksek partikül konsantrasyonu ile birlikte, çocuklarda solunum yolları hastalıklarında ilerleme. 0,11-0,19 24 saat Düşük partikül konsantrasyonunda, yaşlı kimselerde solunum yolları hastalıklarında artış. 0,19 24 saat Büyüklerde kronik solunum yolları hastalıklarında ilerleme. 0,19 24 saat Düşük partikül konsantrasyonunda, ölüm oranlarında artış görülebilir. 0,25 24 saat 750 μg m -3 duman konsantrasyonu ile birlikte, günlük ölüm oranlarında artış görülebilir (İngiltere). Hastalanmalarda ani artış. 0,5 10 dakika Astım hastalarında egzersiz (hareket) halinde solunum direncinin artması. 5 24 saat Sağlıklı kimselerde solunum direncinin artması. 10 10 dakika Bronkospasm. 20 Göz tahrişi, öksürme. Türkiye, Dünya Sağlık Teşkilatı ve A.B. nin kükürtdioksit için koyduğu sınır değerler Tablo 3 de verilmiştir (Öztürk, 2005). Tablo 3. Kükürtdioksitle ilgili sınır değerleri (Öztürk, 2005) Koruma Ortalama Limit Ülkeler Gerekçesi Süre Değer Türkiye 24 400 µg m -3 Avrupa Topluluğu (A.B.) Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) İnsan Sağlığını Korumak Halk sağlığını Korumak Ekosistem Marjinal Tolerans 1 saat 350 µg m -3 Bir yıl içinde 24 defadan fazla olamaz 24 saat 125 µg m -3 Bir yıl içinde üç defadan fazla bu değer aşılamaz Yıllık Kış ayı 10 dakika 24 saat yıllık 20 µg m -3 500 µg m -3 125 µg m -3 50 µg m -3 A.B.D. EPA Yıllık 24 saat 80 µg m -3 365 µg m -3 814

Trabzon'da yılın her ayı yağış olmasına rağmen, Eylül ayından sonra en yüksek seviyesine ulaşmakta ve Haziran ayı sonuna kadar yoğunluğunu sürdürmektedir (URL 7). Yıllık ortalama yağış miktarı 800-850 kg m -2 olup yılın yaklaşık 152 günü yağışlı geçmektedir. Deniz seviyesinden başlayarak güneye doğru artan yükseklik bölgede 3000 metreyi bulmaktadır. Yıllık ortalama hava sıcaklığı 14.57 0 C.dir (Uzunali, 2004). Bölgede hakim rüzgar yönleri Aralık ayında güney-güneybatı; Nisan'da güneybatı; Haziran'da güney; diğer aylarda ise batı-kuzey olarak belirlenmiştir. (URL 7) Nisan ve özellikle Mayıs ayı oldukça sisli geçmektedir (URL 7). Bağıl nem Mayıs ve Haziran aylarında %79 ve %76 ile en yüksek değerlerine ulaşmaktadır. Yaz aylarında düşmeye başlayan nem Aralık ayında %67 ile minimum değerini bulur (URL 7) Havadaki nem oranı bazen % 99'a kadar çıkmaktadır. Kentte hızlı kentleşme sonucunda oldukça yoğun bir yapılaşma görülmektedir. Konut alanları kentin kıyı kesiminde özellikle batı yönünde yoğunlaşmaktadır (Şekil 1). Son yıllarda kentin güneyine doğru vadi alanlarını da kapsayan yüksek yapılaşmalar artarak devam etmektedir. BLACKSEA Şekil 1. Trabzon kent haritası Trabzon Kentinde Hava Kirliliği Türkiye nin diğer bazı kentlerinde olduğu gibi Trabzon kentinde de SO 2 ve partiküler madde oranı kış sezonu boyunca özellikle Kasım-Nisan ayları arasında artış göstermektedir (Şekil 2, Şekil 3). Bir kıyı kenti olan Trabzon da kıyı boyunca batı yönünde yapılaşmış konut alanlarında yüksek düzeyde hava kirliliği olduğu saptanmıştır. Kentin bu alanlarında yüksek yapılaşma hakimdir. Dolayısıyla kentte ortaya çıkan hava kirliliğinin hakim rüzgarlar tarafından taşınmasını engellemektedir (Uzunali, 2004). Kirliliğin hava akımı yardımıyla kent dışına taşınamaması sonucunda kış aylarında kentin üzerinde kirlilik bulutları gözle görülebilir derecede yoğunlaşmaktadır. 815

ORTALAMA SO2 DEĞERLERİ 120 100 80 60 2000-2005 2005-2007 40 20 0 Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Şekil 2. Trabzon kentinde kış sezonunda SO 2 değerlerinin değişimi ORTALAMA PM DEĞERLERİ 180 160 140 120 100 80 2000-2005 2005-2007 60 40 20 0 Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Şekil 3. Trabzon kentinde kış sezonunda PM değerlerinin değişimi Hızlı kentleşen diğer kentlerde olduğu gibi, Trabzon kentinde de son yıllardaki nüfus artışı, düzensiz ve yoğun yapılaşmalar, kentin hava koridorları sayılabilecek vadi alanlarında yapılaşmaların artması, taşıt sayısındaki artış gibi birçok etken hava kirliliğine neden olmaktadır. Yıl boyunca özellikle Kasım-Nisan ayları arasında sözü edilen kentteki yoğun hava kirliliği konutlardaki ısınma amaçlı kullanılan yakıtlardan meydana gelmektedir. Uzunali (Uzunali, 2004) tarafından yapılan çalışmada da hava kirliliğine neden olan esas unsurun PM olduğu ve bunun konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan kömür yakıtından kaynaklandığı ortaya konmaktadır. Kentte yıllar itibarıyla ısınma amaçlı tüketilen kömür miktarları (Kg.) incelendiğinde yıldan yıla artış olduğu görülmektedir (Şekil 4). 816

1.400.000.000 1.200.000.000 amount of coil 1.000.000.000 800.000.000 600.000.000 400.000.000 200.000.000 0 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 year Şekil 4. Trabzon kentinde yıllar itibariyle tüketilen kömür miktarı(kg) Bunun yanı sıra kentte hava kirliliğine neden olabilecek hafif endüstri tesisleri kentin doğusunda yer almaktadır. Bu alanda bulunan çimento fabrikasının çevresinde hava kirliliği yüksek düzeydedir fakat kentin batısındaki kirlilik düzeyinden daha düşüktür. Çünkü bu alanda konut türü yapılaşma fazla yoktur (Uzunali, 2004). Kentte henüz yakıt amaçlı doğal gaz kullanılmamaktadır. Ancak, bu tür bir uygulama için altyapı çalışmaları hazırlıkları devam etmektedir. Gelecek yıllarda doğal gazın aktif olarak kullanılması kentteki PM kirliliği açısından olumlu katkılar sağlayacaktır. Akkoyunlu ve Ertürk (Akkoyunlu ve Ertürk, 2002) yaptıkları çalışmada, konut alanlarında kullanılan doğal gazın hava kirliliği üzerindeki etkilerini ortaya koymuşlardır. Bu çalışmayla ortaya konan kirlilik haritası sonuçlarına göre, doğal gaz kullanımının hava kalitesini önemli ölçüde artırdığı saptanmıştır. Kentteki Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri Trabzon kentinde, 2005-2007 yılları arasında toplam 212 kişi hava kirliliğine bağlı hastalıklar nedeniyle hayatını kaybederken, 9111 kişi de yataklı hasta olarak tedavi görmüştür. 153 ölüm ve 5303 yataklı hasta ile tanımlanmamış kronik obstrüktif akciğer hastalığı en etkili hastalık olarak dikkat çekmektedir. Bunu; 19 ölüm ile akciğer ödemi, 14 ölüm ile kronik obstrüktif akciğer hastalığı (akut alt solunum yolu enfeksiyon ile), 11 ölüm ile kronik obstrüktif akciğer hastalığı (akut alevlenmelerle) izlemektedir. Hava kirliliğinin etkili olduğu hastalıklar nedeniyle meydana gelen ölüm vakaları Tablo 4 de verilmektedir. Hava kirliliğinin etkili olduğu hastalıklar nedeniyle hastanede yatarak tedavi gören ve taburcu olan hasta sayıları ise genel olarak Tablo 5 de verilmektedir. Hava kirliliğinin etkili olduğu hastalıklarda; ölen hastalar ile aynı hastalıktan taburcu olan hastalar arasındaki yüzdelik değerler Şekil 5 de belirtilmektedir. 817

Tablo 4. Hava kirliliğinin etkili olduğu hastalıklar nedeniyle meydana gelen ölüm vakaları HASTALIKLAR 818 ÖLÜM SAYISI Sinir sisteminin dejeneratif hastalıkları 1 Alzheimer hastalığı 2 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (akut alt solunum yolu enfeksiyon ile) 14 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (akut alevlenmelerle tanımlanmamış) 11 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (tanımlanmamış) 153 Astım 3 Astım (tanımlanmamış) 4 Akciğer ödemi 19 Intersitisyel akciğer hastalığı (fibrozisli) 2 Intersitisyel akciğer hastalığı 1 Akut solunum yetmezliği 1 Solunum bozuklukları (tanımlanmamış) 1 Tablo 5. Hava kirliliğinin etkili olduğu hastalıklar nedeniyle hastanede yatan ve taburcu olan hasta sayıları TABURCU HASTALIKLAR OLAN Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (tanımlanmamış) 5303 Astım (tanımlanmamış) 1327 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı, akut alevlenmelerle (tanımlanmamış) 803 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (akut alt solunum yolu enfeksiyon ile) 514 Astım 240 Akut üst solunum yolu enfeksiyonu (tanımlanmamış) 186 Astım (Intrensek,alerjik olmayan) 151 Akciğer ödemi 104 Akut üst solunum yolu enfeksiyonları (birden fazla ve tanımlanmamış) 97 Solunum bozuklukları (diğer, tanımlanmamış) 87 Solunum bozuklukları (başka yerde sınıflanmış diğer hastalıklarda) 59 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (tanımlanmamış) 45 Alzheimer hastalığı 27 Intersitisyel akciğer hastalığı (fibrozisli) 27 Intersitisyel akciğer hastalığı (diğer) 26 Akut üst solunum yolu enfeksiyonları (diğer birden fazla yerlerin) 21 Allerjik rinit (tanımlanmamış) 21 Astım (karma) 16

35 30 Ölüm Oranı (%) 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Hastalıklar Şekil 5. Ölüm vakalarının taburcu hasta sayılarına göre yüzdelik değerleri Lejand KOD HASTALIKLAR 1 Sinir sisteminin dejeneratif hastalıkları 2 Alzheimer hastalığı 3 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (akut alt solunum yolu enfeksiyon ile) 4 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (akut alevlenmelerle tanımlanmamış) 5 Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (tanımlanmamış) 6 Astım 7 Astım (tanımlanmamış) 8 Akciğer ödemi 9 Intersitisyel akciğer hastalığı (fibrozisli) 10 Intersitisyel akciğer hastalığı 11 Akut solunum yetmezliği 12 Solunum bozuklukları (tanımlanmamış) SONUÇLAR Trabzon kentinde 2005-2007 yılları arasında özellikle kış aylarında hava kirleticilerinin oranlarında artış olduğu görülmektedir. Trabzon kenti için farklı yıllarda yapılmış olan çalışmalar ve bu çalışma birbirinin devamı niteliğinde kabul edilebilir ve yıllara göre Trabzon kentindeki hava kirleticilerinin değişimini ortaya koyması açısından önemlidir. Sözü edilen çalışmalar (Çuhadaroğlu, 1994-1995; Topbaş vd., 1994-2000) ve bu çalışma sonucunda görülmektedir ki, özellikle kış aylarında SO 2 ve PM (partikül madde) değerleri artmaktadır. 819

Kentte kış aylarında yoğun derecede hava kirliliğinin en önemli nedeni, konut alanlarında ısınma amaçlı düşük kaliteli kömür kullanımıdır. Kentteki hava kirliliğinin insan sağlığı üzerinde de önemli etkiler bıraktığı anlaşılmaktadır. Çalışmanın kapsadığı yıllarda (2005-2007) kentte, hava kirliliğine bağlı hastalıklar nedeniyle hayatını kaybeden ve yataklı hasta olarak tedavi gören hastaların olduğu saptanmıştır. Ayrıca, bu tür vakaların oluşumunda kronik obstrüktif akciğer hastalığı (akut alt solunum yolu enfeksiyon ile), akciğer ödemi gibi bazı hastalıkların en etkili hastalık olması dikkat çekicidir. Hava kirliliği problemi disiplinler arası bir yaklaşımla çözülebilir. Isınma amaçlı yakıt olarak doğal gaz kullanımı kentteki ilgili kurumlar tarafından teşvik edilmelidir. Kısa dönemli çözüm olarak konutlarda ısınma amaçlı fuel-oil ve yüksek kaliteli kömür kullanılmalıdır. Buna ek olarak, kentteki yapılaşmaların planlanması ve tasarlanmasında rüzgar yönü dikkate alınmalıdır. Rüzgar sirkülasyonunu artırmak için, yapıların, sokak ve caddelerin ve yapı yüksekliklerinin planlanması ve tasarımlarında rüzgar yönünü kesmeyecek düzenlemeler yapılmalıdır. Özellikle ısınma amacı ile katı ve sıvı yakıtların kullanıldığı takdirde, kış aylarında yüksek basınç şartlarının hüküm süreceği günler içinde rüzgar hızı ve açık hava durumu meteorolojiden alınmalıdır. Olumsuz meteorolojik şartların hüküm süreceği günler önceden tahmin edilerek ısınmada kullanılacak yakıtlar ve yakma sistemleri ile ilgili düzenlemeler yapılmalıdırlar. Halk bu konuda bilgilendirilmelidir. Kentlerdeki ısınma amaçlı kullanılan katı ve sıvı yakıt satış yerleri denetlenmelidir. Bütün bunların yanı sıra, eksersiz esnasında derinden ve sık aralıklarla soluk alındığından, özellikle hava kirliliğinin yoğun olduğu bölgeler ile trafiğin yoğun olduğu cadde, yol ve meydanlarda spor amaçlı faaliyetler yapılmamalıdır. Bu sayede vücuda daha fazla kirletici madde girişi önlenebilir. Ayrıca, Hava Kalitesi Kontrolü Yönetmeliğindeki kirleticilerle ilgili değerler yeniden düzenlenmeli ve kademeli olarak A.B. standartları ile uyumlu hale getirilmelidir.hava kirliliği özellikle çocukların ve solunum şikayeti olan yaşlıların sağlılığını ciddi şekilde olumsuz şekilde etkilemektedir. Bunun için, hava kirliliği ölçüm değerleri halka sürekli olarak duyurulmalıdır. Herkes soluduğu havanın kalitesini bilmelidir. KAYNAKLAR Akkoyunlu, A. ve Erturk, F. Evaluation of air pollution trends in İstanbul, International Journal of Environment and Pollution, 18 (4), 388-398, 2002. Bayram, H., Dörtbudak, Z., Fişekçi, F. E. Kargın, M. ve Bülbül, B. Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığına Etkileri, Dünyada, Ülkemizde ve Bölgemizde Hava Kirliliği Sorunu, Dicle Tıp Dergisi, 33, 105-112, 2006. Çuhadaroğlu B. Influence of some meteorogological factors on air pollution in Trabzon City, Energy and Buildings, 25, 179-184, 1997 Evyapan, F. Türkiye de Kava Kirliliği Sorunu ve Solunum Sistemi Sağlığı Üzerine Etkileri, Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı. Öztürk, M. Şehir İçi Bölgelerde Hava Kirliliğinin Sağlık Üzerine Etkileri, Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara, 2005 820

Topbaş M., Can G. ve Kapucu M. Effects of local decisions on air pollution in Trabzon, Turkey during 1994-2000, Turkish Journal of Public Health 2 (2), 80-84, 2004 Topu, Z. ve Numanoğlu, N. Hava Kirliliginin Akciger Etkileri, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, Ankara Uzunali, D., 2004, Air pollution maps based on the data collected between 1998 and 2002 for the center of Trabzon City, M. Sc. Thesis, Department of Mechanical Engineering, Karadeniz Technical University, URL-1: Genel Çevre Sorunları, 2008http://www.yozgatcevreorman.gov.tr/haber_detay.asp?haberID=101 URL-2: Hava Kirliliği, Etkileri ve Alınacak Tedbirler Sebepleri Nelerdir?, 2007 http://www.cesurturk.org/index.php?ind=kureselisinma&op=kureselisinma_show_single&ide =58 URL-3: Kalkan, O., Hava Kirliliği, 2001 http://www.bsm.gov.tr/makale/20013.asp?donem=mart%202001&sayi=20013#03 URL-4: Hava Kirliliği, 2008 http://www.webhatti.com/liseler/29954-hava-kirliligi-nedenlerive-onlemleri.html URL-5: Uçku, R., Karababa, A. O., Ergör, A., Sarıkaya, Ö., Civaner, M., Demiral, Y., Hava Kirliliği, Türk Tabipleri Birliği Yatağan da Hava Kirliliğinin Değerlendirilmesi Raporu, 2000 http://www.ttb.org.tr/eweb/yatagan/icin.html URL-6: Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği, www.bcm.org.tr/pdf/hava_kalyon.doc URL-7: World Health Organization, Air quality guidelines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulfur dioxide, Summary of risk assessment, 2006 http://www.whqlibdoc.who.int/hq/2006/who_sde_phe_oeh_06.02_eng.pdf - 821