2011
Telif Hakkı Sahibi: TC Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2011 Tüm hakları TC Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü ne aittir Kaynak gösterilmeksizin alıntı yapılamaz 5446 sayılı yasa gereği Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün onayı olmaksızın tamamen veya kısmen çoğaltılamaz ISBN NO Baskı : : 978-975-590-419-1 AG DESIGN Tel :: 0312 427 1977 Faks:: 0312 427 1978 info@agtanitimcom wwwagtanitimcom Grafik Tasarım : Kapak Tasarım : Efe ALPAY ANKARA - 2011 2
TÜRKİYE DE MEDİKAL TURİZM HAZIRLAYANLAR Dr Dursun AYDIN Prof Dr Nevzat AYPEK Yrd Doç Dr Cemalettin AKTEPE Yrd Doç Dr R Pars ŞAHBAZ Öğr Gör Sıddık ARSLAN EDİTÖR Enginer BİRDAL 3
4
İÇİNDEKİLER / INDEX ÖNSÖZ 9 SUNUŞ11 YÖNETİCİ ÖZETİ 13 ÖZET 17 GİRİŞ 19 TÜRKİYE DE MEDİKAL TURİZMİNİN GELİŞİMİ 22 EN ÇOK HASTA ÇEKEN BRANŞLARA GÖRE MEDİKAL TURİZMİN GELİŞİMİ 23 TÜRKİYE DE MEDİKAL TURİZM ENVANTERİ 29 TÜRKİYEYE GELEN SAĞLIK TURİSTLERİNİN ÜLKELERİNE GÖRE DAĞILIMI 30 YABANCI HASTALARA SAĞLIK HİZMETİ SUNUMUNDA KAMU HASTANELERİNİN ROLÜ 39 TURİZM VE SAĞLIK SEKTÖRÜNDE DEVLETİN ARTAN GÖREVLERİ 41 BAZI İLLERE GÖRE HİZMET BİRİMLERİNE GELEN ÜCRETLİ HASTA DAĞILIMLARI 54 SONUÇ 57 KAYNAKÇA 59 MEDICAL TOURISM IN TURKEY 61 FOREWORD 63 PRESENTATION 65 EXECUTIVE SUMMARY 67 ABSTRACT 71 INTRODUCTION 73 DATA ON HEALTH TOURISM IN TURKEY 77 DEVELOPMENT OF MEDICAL TOURISM BY THE LEVEL OF BRANCHES ATTRACTING PATIENTS MOST 78 MEDICAL TOURISM IN TURKEY 83 THE RANGE OF HEALTH TOURISTS COMING TO TURKEY BY COUNTRIES 84 5
CONCLUSION 93 REFERENCES 95 MEDIZINISCHER TOURISMUS IN DER TÜRKEI 97 VORWORT 99 PRÄSENTATION 101 MANAGER ZUSAMMENFASSUNG 103 ZUSAMMENFASSUNG 107 EINFÜHRUNG 109 DIE ENTWICKLUNG DES MEDIKALISCHEN TOURISMUS IN DER TURKEI113 DIE ENTWICKLUNG VON MEDIKALISCHEN TOURISMUS NACH DER ABTEILUNGEN, DIE AM MEISTEN PATIENTEN ANZULOCKEN114 DER BESTAND DES MEDIKALISCHEN TOURISMUS IN DER TURKEI 121 DIE VERTEILUNG DER GESUNDHEITSTOURISTEN IN TÜRKEI NACH LÄNDERN 122 DER ABSCHLUSS 131 DIE REFERENZEN 133 МЕДИЦИНСКИЙ ТУРИЗМ В ТУРЦИИ 135 ПРЕДИСЛОВИЕ 137 ПРЕДИСЛОВИЕ 139 РЕЗЮМЕ 141 ПРЕДИСЛОВИЕ 145 ВВЕДЕНИЕ 147 РАЗВИТИЕ МЕДИЦИНСКОГО ТУРИЗМА В ТУРЦИИ 150 РАЗВИТИЕ МЕДИЦИНСКОГО ТУРИЗМА ПО НАИБОЛЕЕ ВОСТРЕБОВАННЫМ ПАЦИЕНТАМИ МЕДИЦИНСКИМ СПЕЦИАЛЬНОCТЯМ 151 НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКАЯ ИНВЕНТАРИЗАЦИЯ МЕДИЦИНСКОГО ТУРИЗМА В ТУРЦИИ 157 6
РАСПРЕДЕЛЕНИЕ МЕДИЦИНСКИХ ТУРИСТОВ ПО 158 ВЫВОДЫ 167 ИСТОЧНИКИ 169 171 173 175 177 179 181 184 185 191 201 203 7
8 Prof Dr Recep AKDAĞ Sağlık Bakanı
ÖNSÖZ Sağlık Bakanlığımız tarafından 2003 yılında açıklanan Sağlıkta Dönüşüm Programı nda yer alan en önemli hedeflerden biri de güçlendirilmiş temel sağlık hizmetleridir Bu çerçevede Türkiye deki sağlık kuruluşları; alt yapı, teknoloji, hijyen, egitimli personel, hekimsel yeteneklerde her geçen gün standardlarını yükseltmektedir Medikal turizm, henüz tüm dünyada yeni olduğu gibi, Türkiye için de yeni bir kavram ve yeni bir çalışma alanıdır Kısa bir geçmişi olmasına rağmen, sektörün tüm paydaşlarının dikkatini çeken medikal turizm, Türkiye nin önüne yeni fırsatlar sunmaktadır Bu fırsatların değerlendirilmesi ve ülke ekonomisine kazandırabileceklerini göz ardı etmeden, bu alanda gerek akademik, gerekse de kamu ve özel sektörün ilgisini canlı tutmak önemli bir adım olarak değerlendirilmelidir Bu anlamda, Sağlık Bakanlığı nın ilgili birimlerinin elde ettigi verilere dayalı olarak yapılan bu ilk çalışma, Türkiye de medikal turizmin geleceğini aydınlatması ve yönlendirmesi amacıyla da önemli bilgiler sunmaktadır Türkiye, turizm çeşitliliği anlamında; tarihsel, dinsel, alışveriş, spor, iş olanakları, eğlence, tatil, sağlık gibi bir çok turizm birleşenini yaygın olarak hizmete dönüştürmüş ve bu alanların birçoğunda da dünyada bir marka değeri oluşturmuştur Günümüzde en çok turist çeken ülkeler arasında 7 sırada olmamız tesadüf değildir Doğru aktörlerle, zamanı, eforu ve ekonomik imkanları boşa harcamadan güç birliği ile hareket edilmesi medikal turizmde de başarının yolunu açacaktır Bu çalışmada da görüleceği üzere; saç ekimi ve estetik operasyonlar, göz tedavileri, tüp bebek uygulamaları medikal turistlerin ülkemizi tercih ettikleri tedavilerde ilk 3 sırayı oluşturmaktadır Bunların dışında; plastik ve estetik cerrahi, açık kalp ameliyatı, deri hastalıkları, check-up, kanser tedavileri, kulak burun boğaz, diyaliz ve kalp-damar cerrahisi, jinekoloji, tümör ameliyatları, beyin cerrahisi, ortopedi ve diş gibi hemen her branşta gelen yabancı hastalar, gerek düşük maliyet, gerekse yüksek kalite ve teknoloji standardları nedeniyle Türk hastanelerini tercih etmektedirler Ülkemizdeki sağlık kuruluşlarının sunduğu reel sağlık hizmetlerinin dünyadaki tıp turizmi hareketinde payını yaratmak ve geliştirmek için devlet kuruluşları, sivil toplum örgütleri, aracı kuruluşlar ve medikal turizmi geliştirilmesinde rol oynayacak tüm kuruluşlar ile ortak bir çalışma platformu oluşturmak ve bu platformu her geçen gün adım adım genişletmek en önemli hedefimiz olmalıdır Sayısal olarak ülkemizdeki tıp turizminin genel bir özetini yapan ve ilk olma özelliği ile de büyük önem arz eden bu çalışmada emeği geçen tüm arkadaşlara teşekkür ederim Prof Dr Recep AKDAĞ Sağlık Bakanı 9
10 Prof Dr Nihat TOSUN Müsteşar
SUNUŞ Ülkemizde; Sağlıkta Dönüşüm Programına paralel olarak sağlık turizmi hızla gelişmeye başlamıştır Bugün özel ve kamu hastanelerimizde, batıyla rekabet edebilecek seviyede kaliteli sağlık hizmeti sunulmakta Birçok hastanemiz yüksek teknoloji ve nitelikli insan gücüyle hizmet vermektedir Ülkemizde özellikle de Ankara, Istanbul, Izmir, Antalya ve Adana gibi illerimizdeki sağlık kurumlarımız yurtdışından çok sayıda yabancı hasta kabul etmekte ve tedavilerini yapmaktadır Özel sağlık sektörü son yıllarda hızla gelişmiş ve mükemmel tesisler açılmıştır Bugün 45 sağlık kuruluşumuz uluslararası akreditasyona sahiptir Ülkemizde her yıl 100 000 i aşkın yabancı hasta hastanelerimizde tedavi olmaktadır Sağlık Bakanlığımızın başlattığı Sağlıkta Dönüşüm Programı na parelel olarak kaliteli, uzmanlaşmış, hızlı ve ekonomik sağlık hizmetlerimiz sınırlarımızı aşmış farklı ülkelerdeki doktor ve hastaların dikkatini çeker hale gelmiştir Bir zamanlar ülkemizden batı ülkelerine her yıl binlerce insan tedavi olmak amacıyla giderken günümüzde bu rakam neredeyse yok denecek kadar azalmıştır Bu çalışmada da görüleceği üzere ülkemize özellikle Kardiyovasküler Cerrahi, Onkoloji, Beyin Cerrahi, Ortopedi, Plastik ve Estetik Cerrahisi, Göz ve Diş Tedavileri çok ön plandadır Batı ülkelerinde hasta bekleme süresinin çok uzun olması, sağlık hizmetlerinin pahalı ve sigorta kapsamları daralmaya başlaması bu alanda Türkiye yi cazip ve avantajlı konuma taşımıştır Afrika ve doğudaki komşu ülkelerimizin bir çoğunda kaliteli sağlık hizmeti, yetişmiş insan kaynağı ve ileri teknoloji yok denecek kadar azdır Bu sebeplerle ülkemize sözünü ettiğimiz yakın coğrafyadan birçok hasta tedavi amaçlı olarak gelmektedir Medikal turizmde özel sağlık sektörü lokomotif bir rol almaktadır Medikal turizm hizmetlerinin %95 ini özel sağlık sektörü sunmaktadır Ancak kamu hastanelerine de yabancı hasta gelmektedir Özellikle Turistin Sağlığı Kapsamında, Acil Sağlık Hizmetini özel sektörden alamadıkları bölgelerde ve süreçlerde kamu hastanelerinin rolü çok önem arz etmektedir Bunun yanı sıra Sağlık Kampüsleri nin faaliyete geçmesiyle birlikte özellikle Ankara ve Istanbul da birçok yabancı hasta başvurusu kaçınılmaz olacaktır Bu çalışmadaki sonuçlara ve süreçlere baktığımızda ülkemizde tıp turizminin hızla geliştiğini görüyoruz Sağlık Bakanlığı olarak gerekli her türlü altyapı ve mevzuat çalışmalarımızı gelişen bu yapıya uygun hale getirmek üzere başlatmış bulunuyoruz Sağlık Turizmi Koordinatörlüğü de bu amaçla kurulmuştur Sağlıkta Dönüşüm Programı sonrasında hem kendi vatandaşlarımıza hem de dünyanın her yerindeki hastalara en mükemmel ve ekonomik sağlık hizmetini sunarak Türkiye yi tıp turizminde ön sıralara taşıyacağız Şunu da belirtmeliyiz ki, sağlık turizmi alanında bugüne kadar ne dünyada ne de Türkiye de profesyonel anlamda sağlık turistini takip edecek kayıtlar tutulamamıştır Bu yıldan itibaren Sağlık Turizmi Koordinatörlügümüz bu konuda kayıt ve istatistiki çalışmalarını itina ile yapacak, elde edilecek veriler eşliğinde sağlık hizmet kalite stantardları her geçen gün yükselecektir İlk olma özelliği taşıyan bu çalışmada sadece tıp (medikal) turizmi değerlendirilmiştir Önümüzdeki günlerde, benzeri şekilde termal turizm ve yaşlı turizminde de araştırma ve çalışmalar yapılacağını şimdiden söyleyebiliriz Sağlık Turizmi Koordinatörlüğümüze ve emek veren tüm arkadaşlara teşekkür ederim Prof Dr Nihat TOSUN Müsteşar 11
12
YÖNETİCİ ÖZETİ Büyük bir potansiyele sahip olduğuna inandığımız medikal turizmin son üç yılındaki gelişmeyi ortaya koymayı amaçlayan bu çalışma Türkiye deki sağlık turizmini de anlamamıza ışık tutacaktır Sağlık turizminin bir alt dalı olarak da değerlendirilen, bazı çalışmalarda medikal turizm olarak adlandırılan tıp turizminin dünyadaki potansiyeline ve gelişme sürecine bakıldığında, ilerleyen yıllarda önemli düzeyde küresel bir rekabet ortamının olacağı düşünülmektedir Bu doğrultudan hareketle, Türkiye ye gelen sağlık turistlerinin tedavi amaçlı geldiği branşlar, bu branşların toplam içinde aldığı oranlar, hangi ülkelerin daha çok Türkiye yi tercih ettikleri çalışmada ele alınmıştır Ayrıca, medikal turizm sektörü içinde kamu sektörünün ve özel kesimin toplam içinde aldıkları paylar yıllar itibariyle analiz edilmiştir Özetle, Türkiye de medikal turizminin bir envanteri çıkarılmıştır Diğer ülkelerde olduğu gibi özel sektörün liderliğinde gelişen medikal turizm, uzmanlaşmış hekim sayısının artışı ve çalışma şartlarının yeni gelişmelere adaptasyonu süreciyle, her geçen gün artacak olan medikal turist talebini karşılayacak seviyede olacağı çok açıktır Özellikle özel sektör sağlık kuruluşlarının boş kapasitelerinin de kullanılacağı düşünülürse, bu hastanelerde bir verimlilik artışının olması da muhtemeldir Sektörde küçük bir payla var olmayı amaçlayan kamu hizmetleri ise yeterli hekim, hastane ve alt yapısıyla sektörü destekleyici olarak varlığını hissettirecektir Başta göz hastalıkları olmak üzere önemli bir medikal turizm süreciyle karşı karşıya olduğumuz açıktır Özellikle Göz tedavi ve operasyonlarının sosyal güvenlik kurumları ve özel sağlık sigortalarınca ödenmemesi nedeniyle, önemli bir büyüme potansiyeline sahip göz tedavisi amaçlı gelen sağlık turistlerinin önemini gözden kaçırmamak gerekmektedir Diğer taraftan bazı hizmetlerin kendi ülkelerinde sigorta kapsamında olmaması ve kendi ülkelerindeki uzun bekleme listeleri medikal hastaların Türkiye yi tercih etmelerinde önemli etkenlerdendir Medikal turizm hastalarının hastane tercih etme nedenleri incelendiğinde ise hastanenin ünü ve fiyat faktörlerinin en çok etkileyen faktörler olduğu, önceki hastaların tavsiyesi ve tutundurma faaliyetlerinin etkinliğinin de üst sıralarda yer aldığı ifade edilmektedir Mevcut nedenler olarak sayılan; Türkiye de sunulan Sağlık hizmetlerinin kalitesi, maliyetlerin diğer ülkelere oranla ekonomik olması, iklim koşullarının uygunluğu, tatil fırsatlarının çokluğu, kısa bekleme süreleri, uzman hastane ve yeterli teknolojik donanım sahipliği gibi etkenlerin, günün değişen şartları da dikkate alınarak akademik açıdan geçerliliği ilerleyen çalışmalarda yeniden test edilmesinde yarar sağlayacaktır Özellikle bazı branşlarda gelişen teknolojinin ve alt yapı olanaklarının takip edilip, gelen hastalara sunulması önem arz etmektedir Bu doğrultuda yabancılara sunulan acil sağlık hizmetleri açısından altında kamu sağlık birimlerinin daha etkin rolü gereklilik arz etmeye başlamıştır Devlet, sağlık turizmi alanında zaten bir düzenleyici olarak vardır Bu varlığını daha etkin ve standart hale getirmelidir Bu amaçla yeni düzenlemeleri ve standardları bir an önce oluşturmalı ve takipçisi olmalıdır Sadece özel sektörün değil, kamu hastane ve diğer birimlerinin hizmet ettiği hasta sayısı her geçen gün artmaktadır Mevcut düzenlemelerin, standartların ve mevzuatın yeni eğilimler çerçevesinde güncellenmesi ve geliştirilmesi sektördeki kamu hizmetlerinin varlığının bir gereğidir 13
Yabancıların, özel hastanelerin yanı sıra kamu hastanelerinde de artan sağlık hizmeti talebi, devletin sosyal devlet olmasından kaynaklanan görevlerini de artırmaktadır Özellikle kamu hastane ve diğer birimlerine acile başvuran yabancı uyruklu hasta olarak artan girişlerin varlığı, devletin bu alanda hizmet sunucu olarak da bulunmasını zorunlu kılan önemli bir nedendir Çeşitli amaçlarla Türkiye de bulunan ve her geçen yıl ülkemizde kalış süresi artan yabancı turistlerin sağlık sorunlarını karşılamak devletin bir görevidir Dolayısıyla ister turist olarak, ister tıbbi bir hizmet alma amacıyla yurdumuzda bulunan her yabancının ihtiyaç duyduğu sağlık hizmeti sosyal devlet olma ilkesine bağlı olarak verilmelidir Zaten çeşitli ikili ve çok taraflı uluslararası anlaşmalar gereği yabancı ülkelerden sayıları sınırlı da olsa yabancı hastalar kamu hastanelerine gelmektedir Riskli, karmaşık tıbbi vakalarda gerekli olan teçhizat ve hekime sahip olan kamu hastaneleri, gelen bu hastalara cevap verebilecek kapasitede olmalıdır Gelen bu hastaların sayılarındaki artış Türkiye nin küresel anlamda artan önemine paralel olarak yükselme eğiliminde olacaktır Türkiye de tedavi olmak isteyenlerin sayısındaki bu yükselmede, kamuda sunulan sağlık teknolojik ve hekimsel hizmet kalitesindeki artışın önemli bir payı vardır İlerleyen süreçte Türkiye nin sağlık turizminde önemli bir cazibe merkezi olması hedeflenmektedir Bu amaçla hareket edildiğinde talep edilen noktalarda kamu hizmetlerinin yeterli ve yetkin olması zorunluluktur Bunu sağlamak için şimdiden gerekli önlemlerin alınması ve yatırımların gerçekleştirilmesi sağlanmalıdır Sağlık yatırımların gerçekleştirilmesinde devletin ayırdığı kamu kaynaklarının yanı sıra, Türkiye ye sağlık hizmeti almak amacıyla gelen yabancı turistlerin ödedikleri tedavi ücretlerinin de katkısının sağlanması gerekmektedir Her geçen gün artan kamu sağlık harcamalarını karşılayabilmek ve aynı zamanda yeni yatırımların finansmanını sağlayabilmek için sağlık turizmi geliri de ilave bir kaynak olacaktır Bu amaçla Sağlık Bakanlığı yabancılara sunulan sağlık hizmetlerinin fiyatlandırma politikalarını değiştirerek karlılık odaklı çalışmaları yapmaktadır Yıllar itibariyle tıbbi turizmin gelişimi Türkiye için umut verici olarak değerlendirilebilir Gerek özel sektör için gerekse de kamu hizmetleri için dünya pazarında rekabet gücü elde edebileceğimiz bir sektör olarak yatırımlarımızın devamı önem arz etmektedir Bazı dallarda (Göz, kardiyoloji ve onkoloji -cerrahi operasyonları) Türkiye nin maliyet avantajı nedeniyle uluslararası rekabet düzeni içinde bir adım önde olmamızı sağlamaktadır Bütün bunlara rağmen Sağlık turizmi yarışına yeni başlıyor olmamız, almamız gereken önlemler, gerekli standartların oluşturulması ve hemen yapmamız gerekli faaliyetler için çok zamanımızın olmadığı gerçeğini de beraberinde getirmektedir Özel sektör yatırımlarının özellikle ülkenin belirli bölümlerinde gerçekleşmesi, diğer bölgelerde kamu hizmetlerini yalnız bırakmaktadır Halbuki sınır kapısı olan her ilde ve yabancı girişleri ve konaklamaları olan diğer illerde kamu hastane ve sağlık birimleri sağlık hizmetini veren tek birim olmaktadır Bu durum her yerde gezip tatilini geçiren yabancıya sunulacak sağlık hizmeti açısından çok önemli bir güvencedir Diğer yandan, mevcut kapasite kullanım oranlarımızı ya da yatak doluluk oranlarımızı artırmanın bir başka yolu da yine yurt dışından gelen hasta sayısının artmasıdır Gerekli yatırımların olması ve artan talebe bağlı olarak ortalama kalış sürelerinde ve yatak devir hızındaki artış, mevcut maliyetlerimize olumlu etki yapacak ve gelirlerimizde kısmen de olsa katkı sağlamak mümkün olabilecektir 14
2008 yılından bugüne kadar geçen sürede artan sağlık turizmi potansiyelimize parelel olarak, toplam yabancı hastaların kamu hastanelerinde tedavi olan toplam popülâsyona oranı 2008 yılında 0,0003, 2009 yılında 0,0004 ve 2010 yılında ise 0,0005 olarak hesaplanmıştır Başka bir ifadeyle kamu hastanelerine toplam başvuru içinde yabancı hasta başvuruları dikkate alınmayacak kadar küçük bir oranda olsa da artış eğilimindedir Bu artan yüzdenin toplam gelire etkisinin yükselmesi için de yeni politika, yatırım ve standartlara ihtiyaç bulunmaktadır Kişi başına düşen yabancı hastadan elde edilen gelirin, yerli hastaya göre karlılığı daha yüksektir Bu fark, aynı hizmeti veren bir sağlık kuruluşu için daha karlı ve etkin bir sağlık hizmeti sunumu demektir Bunun içinde yabancıya sunulan sağlık hizmetini ayırmak ve farklı süreçlerde takip etmek yararlı olacaktır Bu çalışmamızda elde ettiğimiz verilerden haketle, sağlık turizmi ve yabancıya sunulan sağlık hizmeti kapsamında Türkiye nin bir görüntüsünü çıkarmayı hedeflerken, kamu sektörünün sağlık turizmi alanında yeni açılımlara ihtiyaç duyacağını vurgulayacağız Sağlık Bakanlığı nın 16 il merkezinde oluşturacağı Sağlık Şehirleri Projesi çerçevesinde, dev sağlık kampusleri faaliyete geçtiğinde sağlık turizmi kapsamında, sağlık hizmeti sunumunda kamunun görevi daha da artacaktır Kamu hastanelerinin yabancı uyruklu hastalara sağlık hizmeti vermesi uzun vadede özel hastanelere özellikle sağlık turizminin tanıtımı açısında da olumlu yönde etki edecektir Medikal turizmi alanında dünyadaki artan talep ve bu talebin yarattığı ekonomik hacmin yanında Türkiye de mevcut potansiyelini artırmak suretiyle bu pazardan aldığı payın üstüne çıkma isteğindedir Bu anlamda özel sektör yatırımlarının ve ilgisinin yanı sıra kamu kaynaklı sağlık birimlerimizin de belirli bir düzeyde sektöre desteği gerekmektedir Kamu hastanelerinin sahip olduğu kaynaklara ve imkanlara bakıldığında kapasitemizin bu alanda kullanmaya yeterli olacağı görülmektedir İşte bu çalışma, kamu hastanelerine ücreti karşılığı gelen yabancı uyruklu hastalarla ilgili bir analiz olup bunun gerçekten değerlendirilmesi gereken yeni bir yaklaşım olduğunu göstermektedir Sağlık Bakanlığı nın ilgili biriminin elde ettigi verilere dayalı olarak yapılan ilk çalışma olması nedeniyle sonraki çalışmalar için de aydınlatıcı olacaktır Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlık Turizmi Koordinatörlüğü nün 16 Eylül 2010 tarih ve B-10-0-TSH-0-09-00-00 sayılı yazıya istinaden 2008-2009- 2010 yıllarına ait verilerin kullanılmasıyla gerçekleştirilmiştir Bu çalışmada verilerin toplanmasında desteğini esirgemeyen Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürümüz Sayın Dr Seracettin ÇOM a teşekkürlerimizi sunarım Dr Dursun AYDIN Sağlık Turizmi Koordinatörü 15
16
TÜRKİYE DE MEDİKAL TURİZM Dr Dursun Aydın (*) Prof Dr Nevzat Aypek (**) Yrd Doç Dr Cemalettin Aktepe (***) Yrd Doç Dr R Pars Şahbaz (****) Öğr Gör Sıddık Arslan (*****) ÖZET Büyük bir potansiyele sahip olduğuna inandığımız medikal turizmin son üç yılındaki gelişmeyi ortaya koymayı hedefleyen bu çalışma, Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlık Turizmi Koordinatörlüğü nün 16 Eylül 2010 tarih ve B-10-0-TSH-0-09-00-00 sayılı yazıya istinaden 2008-2009- 2010 yıllarına ait verilerin kullanılmasıylagerçekleştirilmiştir Sağlık turizminin bir alt dalı olarak değerlendirilen, bazı çalışmalarda medikal turizm olarak adlandırılan tıp turizminin dünyadaki potansiyeline ve gelişme sürecine bakıldığında, ilerleyen yıllarda önemli düzeyde küresel bir rekabet ortamının olacağı düşünülmektedir Bu doğrultudan hareketle, Türkiye ye gelen sağlık turistlerinin tedavi amaçlı geldiği branşlar, bu branşların toplam içinde aldığı oranlar, hangi ülkelerin daha çok Türkiye yi tercih ettikleri bu çalışmada ele alınmaya çalışılmıştır Ayrıca, sağlık turizmi sektörü içinde kamu sektörünün ve özel kesimin toplam içinde aldıkları paylar yıllar itibariyle analiz edilmeye çalışılmıştır Özetle, Türkiye de sağlık turizminin bir envanteri çıkarılmıştır Çalışma, sağlık turizmi alanında, Sağlık Bakanlığı nın ilgili biriminin elde ettiği verilere dayalı olarak yapılan ilk çalışma olması nedeniyle sonraki çalışmalar için de aydınlatıcı olacaktır Diğer taraftan çalışma kapsamında medikal turizm ve tıp turizmi nin eş anlamlı olarak kullanıldığı ifade edilmelidir Anahtar Kelimeler: Sağlık turizmi, medikal turizm, tıp turizmi, sağlık turisti *Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlık Turizmi Koordinatörü **Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dekanı *** Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi **** Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi ***** Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Öğretim Görevlisi Bu çalışma, Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi ile Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlık Turizmi Koordinatörlüğü işbirliği ile gerçekleştirilmiştir 17
18
GİRİŞ Tüm dünyada turizm hareketleri önüne geçilmez biçimde artmaya devam etmektedir Dünya Turizm Örgütü (WTO) verilerine göre 2010 yılında dünya turizminin % 67 olduğu ifade edilmektedir Geçen yıl içinde yaklaşık 935 milyon insan farklı nedenlerle turizm hareketleri içinde yer almıştır Bu arada insanoğlunun farklı amaçlarla yaptığı turizm faaliyetlerinin çeşitleri de artış göstermektedir Harcanabilir gelir düzeyindeki artış, ticaret hadlerinin bir çok negatif gelişmeye rağmen artması, kapalı siyasi ve ekonomik sistemlerin dünya ile entegrasyona yönelmeleri dünya turizminin önünün açık olduğunu ispatlar niteliktedir Aşağıda verilen tabloda, dünya turizminin gidişatını görmek mümkündür 2008-2009 yıllarında görülen mali ve iktisadi krizlere rağmen artış dikkat çekici niteliktedir Şekil 1: Uluslararası Turizm Hareketleri, (Kaynak: WTO Annual Report, 2010) Uluslararası Turizm Hareketleri, 1995-2010 1000 935 900 894 913 877 839 800 755 795 Milyon 700 600 561 586 602 626 675 675 605 684 528 500 400 1995 2000 2005 2010 Tarihin her çağında, farklı nedenlerle turizm faaliyetlerini gerçekleştiren insanoğlu, iktisadi büyümesi ve zenginleşmesine bağlı olarak, turizm faaliyetlerine ayırdığı payı da beraberinde büyütmektedir Bu gelişen sektör içinde, Türkiye de her geçen büyüyen bir pazar payına sahip olarak ağırlığını hissettirmeye başlamıştır Aşağıda verilen tablo Türkiye nin turizmde lider bir ülke olduğunu belgelemektedir Buna göre, dünyada en çok turist çeken 7 ülke olarak sektörün önemli bir oyuncusu olmayı hak etmektedir 19
DÜNYADA TURİZM 2009 (GELEN YABANCI TURİST SAYILARI İLK 10) MİLYON 1 FRANSA 74,2 2 ABD 54,9 3 İSPANYA 52,2 4 ÇİN 50,9 5 İTALYA 43,2 6 İNGİLTERE 28,0 7 TÜRKİYE 25,5 8 ALMANYA 24,9 9 MALEZYA 22,1 10 MEKSİK 21,5 Kaynak : World Tourism Organization Report (UNWTO) İnsanları uluslararası turizm hareketlerine yönelten nedenlerden biri de hiç şüphesiz sağlıktır Her ne kadar sağlık amaçlı uluslararası seyahatler günümüzün güncel konusu olsa da aslında bunun temelleri çok eskiye dayanmaktadır İnsanoğlunun tarihin her devrinde şifa aramak adına başka ülkelere veya bölgelere seyahat ettiğine ilişkin bir çok kanıt bulunmaktadır Ancak, günümüzde sağlık amaçlı turizm hareketlerinin geldiği boyut, bu konuya ilişkin çalışmaların detaylandırılmasını gerekli kılmaktadır Dünyada da sağlık amaçlı turizm hareketlerinin yukarıda bahsedilen büyümeye paralel bir seyir izlediğini söylemek doğru bir tespit olacaktır 90 lı yıllardan itibaren dikkat çekici bir şekilde arttığı görülen sağlık turizminin altında yatan gerçek neden tedavi kalitesinin artmasının yanısıra farklı ülkelerdeki uygun tıbbi hizmet fiyatlarıdır 2010 yılında sağlık turizminin pasta büyüklüğü 100 milyar dolar olduğu ifade edilmektedir (Deloitte, Global Survey of Health Care Consumers, 2010) Bu büyük pastayı yaklaşık 30 a yakın ülke paylaşırken, adı geçen çalışmada belirtildiği üzere, yaklaşık 22 milyon insan yaşadığı yerden bir başka ülkeye sağlık amacıyla seyahat etmektedir Burada dikkat çekilmesi gereken bir başka nokta ise, ilgili literatürün incelenmesiyle ortaya çıkmaktadır Cornell (2006), Mugomba ve Danell (2007) yıllarında yayınlanan araştırmalar da sağlık turizminin tüm dünyada büyüklüğünün yaklaşık 20 milyar $ dolaylarında olduğu vurgulanmaktadır Farklı rakamların varlığını kabul etmekle birlikte, 2010 yılında bu rakamın ikiye katlanacağını vurgulamışlardır Halbuki, yukarıda verilen rakamlara bakıldığında güvenilir araştırma kuruluşlarının 2010 yılında sağlık turizmi cirosunun 100 milyar $ olduğunun altını çizmektedirler Başka bir ifadeyle, tahmin edilen artışın yaklaşık 25 katı bir büyüklüğe ulaşılmıştır Dolayısıyla, son beş yıldaki artış beklentilerin oldukça ötesindedir Bu rakamlar sağlık turizminin artış potansiyelinin tahmin edilenden daha büyük olduğu sonucunu hatırlatmaktadır 20
Başta bir yönden, sağlık turizminin diğer turizm çeşitlerine göre önemli bir üstünlüğü de ülkeye kazandırdığı katma değerin, ortalama diğer turizm çeşitlerine göre 25 kat fazla getiriye sahip olmasıdır Bu çarpıcı rakam, ilerleyen dönemde bu alandaki rekabetinde habercisi olmaktadır Sağlık turizmi literatürü sağlık amaçlı seyahatleri üç başlık altında toplamaktadır Termal ve spa-wellness turizmi, İleri yaş ve engelli turizmi, ttt Medikal turizm Sağlık turizminin alt başlıklarında biri olan termal ve spa-welness turizmi ile ileri yaş ve engelli turizmi ilerde başka çalışmaların konusu olarak ele alınacaktır Çalışmanın ana konusu olan medikal turizme geçmeden, sağlık turizminin çok önemli bu iki alt başlığına kısaca değinmekte fayda görülmektedir Turizm Bakanlığı (1993), Termal Turizm i; termal suların, çamurların, kaynağın çevresindeki iklim ve doğa şartlarının beraberinde getirdiği faktörlerin, uzman hekimler eşliğinde, fizik tedavi, rehabilitasyon ve egzersiz, psikoterapi, diyet gibi tedavilerle koordineli yapılan kür uygulamalarını kapsayan turizm hareketi olarak tanımlamıştır Bu tanım kapsamında oldukça geniş bir tedavi süreci ifade edilmektedir Dinlenme, kendini daha rahat ve iyi hissetme ihtiyacı nedeniyle aynı zamanda otelcilik hizmetlerini de kapsayacak şekilde termal kaynaklardan yararlanmak adına sağlık turistinin bir başka ülkeye seyahatini ifade etmektedir Diğer taraftan, daha önce teşhisi yapılmış olarak, tedavi olmak, kaplıca ve termal kaynakları kullanmak amacıyla gelen ikinci tür sağlık turistinden ve termal turizminden bahsedilmektedir Termal ve spa-wellness turizmi belki en eski sağlık turizmi çeşidi olarak kayıtlarda rastlanmaktadır İnsanlar şifa bulma için termal su kaynaklarının bulunduğu yerlere gitmişler ve tedavi olmuşlardır 2006 yılı verilerine göre sadece Almanya da yılda 8 milyon insan termal kaynaklarda tedavi veya spa-wellness amaçlı olarak yurtiçi veya yurtdışı seyahat etmektedir Aynı dönemde Kültür ve Turizm Bakanlığı verilerine göre yurt dışından Türkiye ye termal turizm amacıyla gelenlerin sayısı 10000 dolayındadır 46 ilde, 200 termal kaynağa sahip tesisle bu rakamların tatmin edici olması mümkün olmadığı gibi, önündeki potansiyeli göstermesi açısından da oldukça dikkat çekici bir durumdur Yaş ortalaması oldukça yüksek, sağlık harcamalarında zorunlu harcamaların arttığı Avrupa ülkeleri bu açıdan potansiyeli yüksek bir pazar olarak karşımızda durmaktadır Bu potansiyelin kullanılması için klimatik avantajlarımızın da sürece dahil olmasıyla ciddi bir ilerleme kaçınılmaz olarak değerlendirilebilir İleri yaş ve engelli turizmi ise, özellikle 65 yaş ve üzeri insanların son 20-30 yılda artan yaş ortalamalarına paralel olarak bakım gerektiren tedavileri kapsayan bir sağlık turizmi çeşididir Özellikle Batı Avrupa ülkelerinde görülebilecek yaşlı nüfusun toplam nüfusa oranındaki artış bu turizm çeşidi açısından dikkat çekicidir Öyleki, bazı ülkelerde 65 yaş üstü grubun toplam nüfusa oranı %25 lerin üzerine çıkmaktadır Bu gelişme, ileri yaş insanlarının farklı sağlık harcamalarını ve farklı tedavi süreçlerini beraberinde getirmektedir İleri yaş turizmi içinde gezi turları, rehabilitasyon hizmetleri, çeşitli terapiler, bakım evlerinde yaşlıların bakımı ve engelliler için özel geziler ve bakıma dönük tedaviler bu sağlık turizmi çeşidinin alt başlıklarıdır Engelli ve ileri yaşlı nüfusun sağlık amaçlı seyahatleri de daha önce ifade edildiği gibi bu başlık altında ayrıca incelenecektir 21
Medikal turizm ise insanların uzun mesafedeki ülkelere, tıbbi bir tedavi alabilmek için seyahat etmesini (belki bunun yanı sıra bir de tatil yapmasını) ifade eden bir kavramdır Uzmanlaşmış cerrahiye ve diğer tedavi şekillerine ihtiyaç duyan hastaların turizm faaliyetlerinin bir kısmını da kapsayacak şekilde düzenlenen özel tıbbi tedaviler olarak ifade edilen medikal turizm, hekimin ön planda olduğu sağlık turizmi çeşitlerinin başında yer almaktadır Özellikle son dönemlerde, insanların tatilleri süresince dinlenme, egzersiz yapma, kaplıcalara gitme sayesinde daha sağlıklı olma girişimleri, beraberinde turizm endüstrisi içerisinde medikal turizm şeklinde yeni ve farklı bir alanın ortaya çıkmasını getirmiştir Medikal turizmde, turist öncelikle tıbbi tedavi olma amacını taşımakta bununla birlikte turistik yerlerde dinlenme, boş zaman değerlendirme gibi geleneksel turizm amacını da taşımaktadır Medikal turizm, turizm endüstrisi içerinde hızla büyümekte olup insanların uzun mesafedeki ülkelere medikal tedavi olabilmek için seyahat etmesini ve aynı zamanda birer tatilci olmalarını ifade eden bir kavramdır Medikal turizm veya medikal seyahat, sağlık amaçlı başka ülkelere yapılan seyahati ifade etmektedir Diğer yandan uluslararası medikal seyahat kavramı sadece kaliteli sağlık hizmetiyle sınırlı kalmayıp bunun yanı sıra tekrar ülkeye dönmeden kontrollü gözetimlerle iyileşmeyi de kapsamaktadır Medikal turizm kapsamında ilerleyen kısımlarda da belirtileceği gibi başta göz olmak üzere, estetik operasyonlar, küçük cerrahi müdahaleler ve büyük potansiyele sahip olduğunun vurgulanması gereken dental müdahaleye dönük operasyonlar, onkoloji, ortapedi, kardiyoloji ve beyin cerrahisi medikal turizminin öne çıkan alt başlıklarını ifade etmektedir Öne çıkan tüm bu branşların hekim odaklı olduğunu vurgulamak gerekmektedir Bahsi geçen bu tip tıbbi turizm hareketlerinin desteklediği sağlık turizminin de önü açık görülmektedir Yine WTO nun raporunda ifade edildiği üzere, tüm dünyada global mali krizin etkisinin görüldüğü 2008 yılının ikinci yarısına rağmen bu alanda %21 büyüme sağlanmış ancak 2009 yılının tümünde sektördeki %4 lük küçülme engellenememiştir Takip eden 2010 yılı ise negatif etkinin tamamen ortadan kalktığını gösteren rakamlar ortaya koymaktadır %67 lik bir büyüme, kriz sonrası bir yıl için başarılı bir performans olarak değerlendirilmektedir Buna bağlı olarak 2011 sonrası için yeni hedeflerin konması kaçınılmazdır TÜRKİYE DE MEDİKAL TURİZMİNİN GELİŞİMİ Dünya turizm hareketlerinde önemli bir pay sahibi olan Türkiye, alternatif turizm çeşitlerini artırmak suretiyle turizm sektöründeki rekabet gücünü de artırmaktadır Özellikle sağlık turizmi alanında önemli sayılabilecek bir alt yapının kurulması, gerek termal kaynakları gerekse de yetişmiş personelin varlığı, Türkiye nin sağlık turizmi sektöründe önemli bir rol oynayacağına işaret etmektedir Medikal turizm başlığı ise henüz tüm dünyada yeni olduğu gibi, Türkiye için de yeni bir kavram ve yeni bir çalışma alanıdır Kısa bir geçmişi olmasına rağmen, sektörün tüm paydaşlarının dikkatini çeken medikal turizm, Türkiye nin önüne yeni fırsatlar sunmaktadır Bu fırsatların değerlendirilmesi ve ülke ekonomisine kazandırabileceklerini göz ardı etmeden, bu alanda gerek akademik, gerekse de kamu-özel sektörün ilgisini canlı tutmak önemli bir adım olarak değerlendirilebilir Medikal turizmin Türkiye deki alt yapı olanakları, insan gücü kaynağındaki yüksek kalite, yeterli ilgi ve destekle birleştirildiğinde son üç yıldaki gelişmelerin çok ötesinde bir konuma ulaşacağı açıkça ortadadır Ancak, bu amaç doğrultusunda çaba gösterilirken, tamamlanması gereken eksikliklerimizi görmek ve bunları dünya standartlarında yerine getirmek hayati önem arz edecektir 22