GENOM PROJESİ VE AHLAKİ DEĞERİ Öğrenciler: Metin BARIŞ Göksenin KARAHAN Fulya AVCI Göksel ALTINDİŞ Ders Öğretmeni: Fatma KARAALP
İÇİNDEKİLER 1)Teşekkür... 2)Özet... 3) Genom Projesi Ve Ahlaki Değeri... I) Bilim Felsefesinin Tanımı Ve Amaçları... II)Genom Projesinin Özellikleri... A)Kök Hücreleri Ve Klonlama... B)Genlerin İşleyişine Dair... C)Projeyi Destekleyen Ve Geliştiren İlkeler... D)Uygulama Aşamasındaki Sorunlar... III)Bilim Adamlarının Projeye Yaklaşımlarını Özetleyen Makaleler ve Yazılar... IV)Ahlaki Kaygılar... -1-
TEŞEKKÜR İlk olarak bu projenin hazırlanmasında emeği geçen felsefe öğretmenimiz Fatma Karaalp a ve çalışma süresince bize destek olan öğretmenlerimize teşekkür ederiz. -2-
ÖZET GENOM PROJESİNİN ÖZELLİKLERİ VE AMAÇLARI Genom Projesi, 250 milyon dolarlık maliyeti ile bugüne dek gerçekleştirilen en pahalı, en kapsamlı bilimsel çalışmadır. Bu bilim dalı herkesin sandığı gibi,sadece genetik olarak değiştirilmiş tahıllar, büyük somon balıkları ve koyunların kopyalanması demek değildir. Projenin esaslı amaçları kanseri tedavi etmek, hastalıklarla baş etmek, vücudumuzun çevreyle nasıl bir etkileşim içerisinde çalıştığını kavramak anlamına gelmelidir. GENOM PROJESİ VE AHLAKİ DEĞERİ I)BİLİM FELSEFESİNİN TANIMI VE AMAÇLARI A) Felsefenin tanımı Felsefe, yeni gerçeklere açık olan, onları irdeleyen, eleştiren, her konuyu kökten ele alarak açıklık kazandırmaya çalışan derinlemesine düşünme çabasıdır. -3-
B) Felsefenin amacı Felsefenin amacı,doğa, toplum ve insan, giderek evren üstüne tutarlı,sistemli, ve bütünlüğüne bir görüşe varmak ; insanlara sonsuz bilgilerin kapılarını açmak değil,sonsuz yanlışın kapılarını kapamaktır. Olaylardan ders çıkarmak, onları birbirine yaklaştırıp, bir bütün içinde ele alarak anlamak! Ne için ama? Doğa, toplum ve insan, giderek evren üstüne sistemli, bütünlüğüne bir görüşe, varmak için. O kadar mı? Dağınık ve çoğu zaman tutarsız düşüncelerden sıyrılıp böylesine bir görüşe varmak pek önemlidir. Ancak olayları giderek dünyayı sadece yorumlamakla yetinebilir miyiz? Doğası, toplumları insanlarıyla dev sorunların içine gelip girmiş olan bir dünyada, onları çözmek, felsefeye daha başka görevler yükler.felsefeye yüklenen görevler onu bilim ve sanata yönlendirmiştir.bilimin bilgi yi elde etmesi ve buna yoğunlaşmasıyla belirli bir sisteme ihtiyaç duyulmuş,bu ihtiyaç bilim felsefesinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. -4-
Bilim Felsefesi, bilimsel kesinlik ve bilimsel sistem düzeyine erişen bir bilgiyi inceler.bilim felsefesinin inceleme alanına bilimin yanında bilimin özel yöntemleri, düşünce biçimleri, bilimin hangi ana gruplara girebileceği gibi problemler girer.bilim felsefesinin amacı bilimin mantıksal yapısını, niteliğini, işleyişini incelemek ve aydınlatmaktır.o, bunu felsefeye özgü düşünme ve çözümleme yönteminden yararlanarak gerçekleştirmeye çalışır. C) KÖK HÜCRELERİ VE KLONLAMA Bir organizmanın kendisiyle aynı genetik yapıya sahip organizmalara üretmesine,yani kendisini kopyalamasına KLONLAMA deniliyor. Eşeysiz üremeyle çoğalan bakteri gibi organizmalar,mutasyona uğramadıkları takdirde sonsuza dek birbirlerinin kopyalarını yaratabiliyorlar. Ancak hayvanların çoğu eşeyli çoğalıyor. Yani genetik şifrenin yarısı anneden,yarısı babadan geliyor. Böylece genetik şifresi hem anneden hem de babadan farklı bir çocuk meydana geliyor. Çiftleşmeden sonra ilk 4-5 gün içerisinde oluşan hücrelerin her biri tek başına bir organizma oluşturabilecek güce sahip. Bu hücreler anne karnında birbirinden ayrılırsa genetik olarak benzer organizmalar oluşuyor. Yani doğal bir klonlama gerçekleşiyor. Bu klonlama yaklaşık olarak 75 doğumun birinde oluyor. Oluşan bu çocuklara,sayısına göre tek yumurta ikizi,üçüzü veya dördüzü deniliyor. -5-
Bu düşünceyle yola çıkıldığında genetik test erken teşhise yardım edecek ve hastalığın belirtilerinden ziyade bu hastalığa yol açan nedenleri ortadan kaldırmaya dönük yeni ilaçlar oluşturacaktır. Genlerin, hastalıkları henüz ortaya çıkmadan önce, moleküler düzeyde tedavi eden bir ilaç olarak kullanımı için vakit henüz erken olabilir, ama daha şimdiden bu yeni keşifler tıbbı devrimcileştirebilir. Klonlama ve Genom Projesi Uygulamaları na karşı olanlar ise, insan yaşamında gizliliğin sona ereceğinden, iş ve çalışma hayatında genetik ırkçılığın başlayacağından kaygı duyuyor. Projenin tamamlanmak üzere olduğu şu günlerde kesin olan tek şey, bitiş çizgisini göğüslemenin en çok biyotek endüstrisinin işine yarayacağıdır. Projede Darvinizm ve Evrim Kuramına karşı olanlara bir cevap niteliği taşıyan bazı başlıklar da var. İnsan yaşamının temel yasaları belirlenecek; Homo Sapien'lerin yaşam kaynağının gizi, gün ışığına çıkacak. Açıklanan bilgiler sonucunda, insan genlerinin % 98 inin şempanzeyle benzerlik göstermesi, madde aleminin son halkası olan insanın belli bir tekamül neticesinde bu noktaya geldiğini ve Evrimleşme modelinin mantıklı nedenlere dayandığını gösteriyor. -6-
D) GENLERİN İŞLEYİŞİNE DAİR İnsanlarda ortalama seksen bin gen bulunur ve aramızdaki benzerlik, yüzde 99.9 oranındadır. Bu da şu anlama gelmektedir: Bin kimyasal harfin içinden bir tanesi, Woody Allen' i Bruce Willis 'ten ayıran genomu oluşturur. Ayrıca genler tarafından açığa çıkartılan proteinler, davranışı belirler ya da denetler. Yanlış bir gen türüne mi sahipsiniz, yandınız, artık hastalık derecesinde saldırgan veya şizofren olmanız kesindir. Oysa hemen hemen hiçbir gen bu şekilde işlemez. Gerçekte genler ve çevre etkileşim içindedir; beslenme doğal etkileri güçlendirip zayıflatabilir... Belli bir gen çevreye bağlı olarak farklı etkilere sahip olabilir. Genetik etkilere açık olmak diye bir şey vardır ama kaçınılmazlık diye bir şey yoktur... DNA nın büyük bir bölümü genlerin etkinliğini düzenleyen açma kapama anahtarlarından oluşur. Bu anahtarları kontrol eden şey nedir? Bazı durumlarda, hücrenin diğer bölümlerinden gelen kimyasal mesajcılar. Bazı durumlarda, vücudun diğer hücrelerinden gelen mesajcılar (birçok hormonun çalışma şekli budur). Ve bazı durumlarda da, genler çevresel etkenler tarafından açılıp kapatılırlar... Genleri açıp kapayan çevre faktörünü genlerden ayıramazsınız. -7-
Proteinlerin kendi etkilerini uyguladıkları çevreyi de genlerin etkilerinden ayıramazsınız. Genetik araştırmalar asla, tıptan sosyolojiye kadar her konuyu yiyip yutacak şekilde her şeyi kapsayan bir şey haline gelmeyecek. Tersine, bilim genler hakkında daha fazla şey öğrendikçe, çevrenin önemi konusunda daha fazla şey öğreneceğiz. Gerçek hayatta da bu böyledir, genler temeldir ama hikâyenin tümü değildir. E) PROJEYİ DESTEKLEYEN VE GELİŞTİREN ÜLKELER Canlı hücre içindeki bütün bilgilere ait genlerin toplamını (genom) teşkil eden ve bir alfabenin harfleri hükmündeki nükleotid adı verilen ve üç milyar kadar olduğu tahmin edilen birimlerin, dizilişindeki anlamları çözmeyi hedefleyen, İnsan Genom Projesi, 16 kurumun aktif olarak katıldığı milletlerarası bir konsorsiyumla gerçekleştirilmektedir. Proje ABD, İngiltere, Japonya ve Avrupa Birliği başta olmak üzere, gelişmiş ülkelerin belli enstitüleri, üniversiteleri ve özel şirketleri tarafından yürütülmektedir. 1990'da resmen yürürlüğe konulan ve Amerika Enerji Bakanlığı ile Milli Sağlık Enstitüsü tarafından desteklenen projeye, hem devlet bütçesinden, hem de özel sektör tarafından tahsisat sağlanmaktadır. 1990-2005 yılları arasında 15 senelik bir zaman dilimine yayılan projenin toplam maliyetinin üç milyar dolar civarında olduğu bilinmektedir. Proje üzerinde yaklaşık 1.000 bilim adamı çalışmıştır. Üç milyar yüz milyon civarında harften oluşan genomun harflerinin sırasının büyük ölçüde tamamlanması bazı insanlarda büyük heyecan doğurdu. Şu ana kadar bilim adamları; günde 24 saat ve haftanın yedi günü nöbetleşe çalışarak 22,1 milyar harfin dizilimini tespit ettiler. Bu rakam, ortalama bir insan genomunda bulunan DNA dizisinin, yedi defa tayin edildiği anlamına gelir. Büyük bölümü tamamlanan insan gen haritasının % 85'inin doğru şekilde sıralanması başarılmıştır. 8-
Milletlerarası bir ekip tarafından yürütülen bu çalışma;elde edilecek bilgilerin sahibinin kim olduğu, kimlerin bu bilgilere giriş izninin bulunması gerektiği, bu haritanın potansiyel değeri, kimlerin bu bilgileri bir ekonomik kazanca ve yeni ürünlere dönüştüreceği ve karşılaşılacak ahlâkî sıkıntılara ait soruları da, bilim dünyasının önüne koymuştur. F) UYGULAMA AŞAMASINDAKİ SORUNLAR Genom projesinin başlamasıyla sigorta ve insan kaynakları şirketlerinin genetik bilgileri insanların aleyhine kullanacakları doğrultusunda kaygılar gittikçe tırmanıyor. Sistematik kamu araştırmaları şimdilik ufukta çok büyük tehlikelerin olmadığını varsaysa da, dedikoduların önünü almak mümkün değil. Pek çok insan, ölümcül bir hastalığın genini taşıdığı için sigorta şirketleri tarafından aforoz edilebilir. Başka bir kişi, işvereni tarafından aynı gerekçeyle işten atılabilir. Şu anda ABD'nin otuz dokuz eyaletinde genetik testlere dayanarak sigorta poliçesini düzenlemek; on beş eyalette de genetik testlerden elde edilen sonuçlara göre işten çıkartmalar yasaklandı. Ne var ki yasalardaki açıklardan yararlanan işveren ve sigortacılar, genetik testleri gizliden gizliye incelemeyi sürdürüyor. 1999'da yapılan bir araştırmaya göre ABD'de orta ve küçük ölçekli şirketlerin yüzde otuzu terfi ve işten çıkartmalarda çalışanlarının genetik testlerinden yararlanıyor. İnsan Genom Projesi'nin tamamlanması başka bir sorunu daha getirecek. İnsanlar genlerinin işlevselliğini öğrendikleri anda kendileri hakkında ne düşünecek? Büyük bir olasılıkla başlarına gelen tüm olumsuzlukların suçunu genlerine yükleyecekler. -9-
İnsanlarda kaderciliğe karşı büyük bir eğilim olduğunu söyleyen Collins, ''Genom projesi işte bu kolaycılığı sağlayacak. Genler günah keçisi görevini yüklenecek'' diyor. Şu anda genomik bilimi doğuş aşamasında. Perde tümüyle kalktığı zaman, çocuklarımızın neyle karşılaşacağı henüz bilinmiyor. Bugün mistik çevreler bile gen konusundaki gelişmeler karşısında şaşkınlığını gizleyemiyor. Her şeye rağmen, gen konusu dikkâtle izlenmeye değer. II) BİLİM ADAMLARININ PROJEYE YAKLAŞIMLARINI ÖZETLEYEN MAKALELER VE YAZILAR Tıpta çığır açacak son gelişmeleri etik açıdan tartışan tüm kesimleri ürperten bir haber geldi. Haber, aslında herkesin düşündüğü ancak sesli olarak dile getiremediği şeydi; ya insan klonlama teknolojisi, örneğin, tarihte insanlığın yaşadığı en büyük yıkımın nedeni olan salt ari ırk yaratmak isteyen çılgın bir zihniyetin eline geçerse ne olurdu, sorusunun bir hezeyan olmadığını doğrular nitelikteydi. Almanya ve Fransa insan klonlamaya karşı girişim başlatmış, ABD'de, embriyo hücrelerinden alınacak genlerle alzheimer ve şeker gibi yaygın hastalıklarla mücadele amacıyla laboratuvarlarda insan kopyası yetiştirilip bu yapay embriyonun sonradan imha edilmesine 'dur' denilmişti. -10-
Etik komisyonlardaki, medyadaki tartışmalar birden ivme kazanarak klonlamanın yararlarından çok ''klonlamanın terörizmin ve genel çılgınlığın malzemesi'' olmaya yatkınlığı endişeli bir ''Orwel'' retoriği ile konuşulmaya başlandı. Würzburg Üniversitesi öğretim üyesi jinekolog ve doğumbilimci Profesör Aleksander Teichmann, Cumhuriyet'in klonlama ve etik ile ilgili sorularını yanıtladı. Bilim adamı olarak tedavi veya diğer amaçlarla insan klonlanmasına etik açıdan nasıl bakıyorsunuz? Öncelikle, hiç şüphesiz gelecek moleküler tıbbın olacak. Çünkü ilaç, neşter ve ışın tedavisi devri son bulmakta. Gelecekte, insandaki genetik risk faktörlerini saptayarak hastalıkların önlenmesi en büyük ilgi alanı olacak. Bu nedenle tıbbi araştırmaların genlere yönelmesi hiç şaşırtmamalı. Tedavi amaçlı vücut hücrelerinin çoğaltılması ile insan kopyalamak için hücrelerin çoğaltılması yöntemi neredeyse aynı olsa da, gelişmeler tıbbi araştırmaların hedefinin insan kopyalamak olduğu anlamına gelmemektedir. Gen araştırmaları kendi başına tıpta geleceğin bilimsel faaliyetlerinin merkezini oluşturacak. Darwin 'in Türlerin Evrimi teorisindeki ''hayatta kalma kriteri 'güçlü' olmaktır'' bağlamında bakıldığında, günümüzde bilim ve teknolojinin biyolojik evrimi saf dışı bıraktığı görülmekte. Teoride söz edilen ''hayatta kalma'' artık sosyal anlamda ''güçlü oluş'' u ifade ediyor. İnsanın biyolojik yapısı, genetik donanımı artık bu ayıklanmanın konusu değil. -11-
Kültür, evrimin rolünü üstlenmek zorundadır ve bunun kaçınılmaz sonucu da insan genlerinin temelden araştırılmasıdır. Araştırmanın üç teması var: İnsan embriyolarından kazanılacak kök hücreler, Göbek kordon kan hücrelerinden elde edilen kök hücreler, Adult (yetişkin) hücrelerin yeniden programlanması. Etik değerler açısından baktığımızda çok kolay maniple edilebilen embriyon hücrelerden elde edilmiş kök hücreler, aynı kalitede olmamasına karşın kamuoyunda tartışılmayan göbek kordonundan elde edilmiş kök hücreler de ahlaken aynı şekilde tartışılmalı. Bu hücrelerde karaciğerin ve diğer organların, merkezi sinir sisteminin ön safhalarına dek çok kolay programlanabilmekte. En az sorunlu yöntem adult (yetişkin) hücrelerden kök hücreler kazanılması. Fakat burada komple programlama süreci henüz tam geliştirilemediğinden biyokimyasal teknik sorunlar içermekte. Bu anlamda ortaya çıkan soru kök hücre araştırmasının eksperimentel yönünden ziyade, gelecekte preemplantasyon diyagnozu (döllenmiş yumurtanın done'ye nakli öncesini içeren genetik teşhisler) yalnızca öjeni perspektifi (kalıtımsal sağlıklı ve belirli özellikteki hücreler) öne çıkarılarak sağlanacak yumurta ve sperma hücrelerinin çocuk veya bireylerin oluşumu için birleştirilmesine ne dereceye kadar izin verileceğidir. Böylesine bir tasarım son derece sakıncalı, buna karşılık preemplantasyon diyagnostiği sadece teorik değil somut hastalık risklerini önleme olasılığı açısından bakıldığında prenatal diyagnostiğin (doğum öncesi teşhisleri) mantıki bir uzantısı olarak görülebilir ki bu da tüm Batılı ülkelerde büyük itiraza uğramadan yerleşik konuma gelmekte. Genteknik laboratuvarlarında homongoloz yaratılmak isteniyor. İnsan, kendisine büyük -12-
zararlar verebilecek çok tehlikeli bir müdahalede bulunmuyor mu? Bunun insanlığa zararı olduğu konusundaki fikrinizi tamamıyla paylaşıyorum. Fakat Dolly, 270 denemeden sonra klonlandı ve her şeyin öyle kolay olmadığı sonucu ortaya çıktı. İnsan embriyosunun genetik sistemi erken safhalarda yapılacak müdahalenin her türünde önceden hesaplanamayan riskler içermekte. Kopyalama süreci, insan kalıtımında sonucun ne olacağı başından kestirilemeyen değişiklikleri içermekte. İnsan istenildiği gibi kreasyona tabi tutulabilir ve onun genetik enformasyonları her önemli parçasında maksatlı, hesaplı biçimde etkilenebilir düşüncesi safdilliktir ve gerçekleri içermemektedir. Politikanın insan kopyalanmasını yasaklamasının sadece yararlı değil aynı zamanda insan türünün korunması için hayati öneminin olduğuna inanıyorum; ne var ki yasaklama hücredeki her türlü araştırmayı engelleme anlamına gelmemeli. Bilim adamı olarak tavsiyem; her ülke kendi yasaları ile araştırma malzemesi olarak göbek kordonu hücrelerinin yalnızca genetik değişimler sonucu hastalanan organların terapisinde kullanılmak kaydı ile klonlanabilmesini düzenlemelidir. Sizce, baş döndürücü bir hızla gelişen böyle bir teknoloji sadece insanlığın hizmetine mi sunulacak? Örneğin; bakterilerle mücadele amacıyla geliştirilen antibiyotik daha sonra biyolojik kitle imha aracı olarak karşımıza çıktı... En basit örnekten hareket edelim; cerrahın neşterinden insanlar şifa bulurken neşter bir cinayet aleti olarak da kullanıldı ve toplumun yaptırımlarına uğradı. Gen teknolojisinde durum karşılaştırılamayacak kadar kompleks ve iyi ile kötü arasına çekilecek set çok -13-
daha büyük titizliği gerektirmekte. Prensipte tüm kültürel kazanımlar, kötüye kullanılma riskini de içermekte. İnsanın etik sorumluluğu iyi ve kötü ayrımından başlar. Günah işleme olasılığı olmasaydı etik davranış ortaya çıkmazdı. Bir enstrümanın nerede, nasıl kullanılacağına dair kavrayıştaki çelişki insan türüne has bir olgu ki, bu onun ahlaki tarafının temelini oluşturmakta. İnsanın ahlak yönünün ağır bastığını kabul edelim, buna rağmen tüm bu teknoloji onun kontrolünden çıkamaz mı? Ve bu da insani bir olgu olmaz mıydı? Üstelik burada, 'yaratılış' da diyebiliriz, insanın 'özyaşam kaynağı' ile oynanılıyor olması söz konusu. Vurgulamak istediğiniz ikazı anlıyorum. İnsan yaratılışın bir parçasıdır, yaratıcı bir misyonu var. Yaratılış ile oynadığı oranda, tekamülü ile ilgili misyonunu yerine getirir. İnsanlığın tarihinde Âdem ve Havva'nın cenneti terk etmelerinden bu yana 'iyi' ve 'kötü' var (!) İnsanoğluna bu ikisi arasındaki ayrımı yapmak gibi kaçınılmaz bir görev düşmekte... Uygulanamayacak kategorik yasaklar değil; bir yandan araştırma, geliştirme dürtüsünün tatmin edilmesi, diğer taraftan olumsuz temel risklerin en aza indirgenmesi akıllıca düşünülmüş, düzenleyici etik modellerin geliştirilmesi gerekmektedir. -14-
AHLAKİ KAYGILAR Araştırmacılar, hastalığı erken teşhis ve tedavi etme yollarını geliştirmek için İnsan Genom Projesinden elde edilen bilgileri kullanmakla meşguller. Bazıları genleri ilaç olarak kullanma yollarını arıyor. Diğerleri hastalıklı genleri değiştirmeye veya eleyerek yok etmeye çalışıyorlar. Göğüs kanseri üzerinde,bazı antikor çeşitleriyle yapılan deneyler,ölümcül hastalıkların yenilmesinde umut verici bir ışığa işaret ediyor. Ama her şeyden önce, bilimi kârın hizmetindeki bir iş olmanın boyunduruğundan kurtarıp, yalnızca bir avuç açgözlünün değil tüm insanlığın hizmetine koşabilmek için çevremizi, yani toplumumuzu değiştirmek zorunda kalacağız. Yaşam kitabını deşifre etmek ne yazık ki, ahlaki sorunları da beraberinde getiriyor. Genetik kodlarımızın anlaşılması, insan türünün insan eliyle şekillendirilmesi olasılığını da güçlendiriyor. Biyologlar genomik biliminden yararlanarak yedek parça listesi hazırlayabilirler; ana baba adayları doğmamış çocuklarını ''ısmarlayabilir'', bilim adamları ellerindeki bilgilerle, istenilen karakterde, vücut yapısında ve bilişsel yetenekte insanlar üretebilir. -15-
Bu durum, pratikte pek çok sorunu da beraberinde getiriyor. Çocuklarımızı ve kendimizi değiştirmek kolaylaştıkça, değişiklik geçirmemiş olanları kabul etme hoşgörüsünde de azalma görülebilir. Kent Üniversitesi Hukuk bölümünden Lori Andrews, genetik testler yardımıyla zekâ kusurlarının, şişmanlığın, kısa boyun (ve diğer istenmeyen özelliklerin) önceden bilinmesi durumunda, toplumlar, anne ve babası tarafından kusurlarıyla doğmasına izin verilen çocukları küçük görmeye başlar mı? sorusunu soruyor. Şimdiden bazı doktor ve hemşirelerin, doğumdan önce teşhis edilebilen kusurlarla dünyaya gelen çocukların anne ve babalarını, ne durumda olacağını bile bile çocuklarını dünyaya getirdikleri için eleştirdikleri ve kınadıkları görülüyor. Dünyadaki bütün ana baba adaylarının çocuklarını ısmarladığını varsayarsak, bunların bir araya gelmesinden ne gibi bir dünya oluşur, şimdiden bilinmez. Bu arada bazı hastalık genlerinin başka hastalıklara karşı vücuda direnç sağladığı biliniyor. Örneğin, orak hücre anemisi olarak bilinen bir anemi türü, sıtmaya karşı direnç oluşturuyor. Bu durumda anemiyi yok etmek için genini ortadan kaldırmak, sıtma salgınına yol açar mı? Bu soruyu daha da genişletirsek, ''kötü'' genleri nakavt etmek, evrimi nasıl etkiler? İşte üzerinde durulması gereken en önemli konulardan biri de budur. -16-
KAYNAKÇA #ARTHUR,C. ve Laurence,(J.1998) Cloning:http.www.independent.co.uk # TANİLLİ,Server Yaratıcı Aklın Sentezi,1. Basım(Ekim,1997) Adam Yayınları #Cumhuriyet,(10 Eylül 2001) #Okumuş,(1997).Genetik Kopyalama Ve Uygulaması.Prognoz.Cilt 1,Sayı 2.S 81-82 -17-