Hugh Collins Marksizm ve Hukuk Çeviri Umre Deniz Tuna dipnot yayınları
Hugh Collins'in Marksizm ve Hukuk kitabının Türkçeye çevrilmesi Taner Yelkenci'nin önerisi üzerine gerçekleşti. 20 Mayıs 2013'te aramızdan ayrılan Taner Yelkenci'yi saygıyla hatırlayacağız.
İçindekiler Önsöz 7 1 HUKUKA MARKSİST YAKLAŞIM 9 Marksizm Nedir? 11 Marksist Bir Hukuk Teorisi Var mıdır? 20 2 SINIFSAL BASKI ARACI OLARAK HUKUK 31 Tarihsel Materyalizmin Unsurları 32 Kaba Materyalizm ve Sınıf Araçsalcılığı 38 Sınıf Araçsalcılığma İtirazlar 50 3 İDEOLOJİ VE HUKUK 57 Marksist İdeoloji Teorisi 58 Sınıf İndirgemeciliği 71 Göreli Özerklik 74 Sınıf İçi Çatışma ve Kalıntıları 81 Hukuksal Düşüncenin Özerkliği 94 İdeolojik Hegemonya Eleştirisi 113 4 ALTYAPI VE ÜSTYAPI 117 Maddi Altyapıda Hukuk 117 Cohen'in Savunması 124 Üretim İlişkilerindeki Kurallar 129 Hukuk Kavramı 136
5 HUKUKUN SEYRİ 141 Hukuk Fetişizmi 142 Hukukun Sönmesi 151 Bilimsel Sosyalizm 151 Pasukanis 161 Yabancılaşma 166 İnsan Doğası 171 6 SINIF MÜCADELESİ VE HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ 183 Radikallerin Açmazı 183 Hukukun Biçimi 189 Hukuka Uygunluk ve Özgürlük 208 KAYNAKÇA 217
ÖNSÖZ Marksist hukuk teorileri üzerine bir kitap yazma fikri, ilk olarak, öğrenciliğim sırasında konu hakkında titiz ve kolayca anlaşılabilir çalışmaların olmaması karşısında yaşadığım şaşkınlıktan sonra doğdu. Hukuk felsefesi ile uğraşmaya başlamamın üzerinden bir on yıl geçmesine rağmen bu durum pek değişmemişti. Bu nedenle, bu kitabı yazmaktaki amacım, Marksist bir bakış açısından hukuka ilişkin kolay anlaşılabilir bir açıklama yapmaktır. Bu kitap, öncelikle hukuk öğrencileri ve hukukçulara yöneliktir; ama aynı zamanda sosyologlara, siyaset bilimcilere ve genel olarak Marksizm ile ilgilenen herkese hitap etmeyi hedefliyor. Bu çalışma, bir giriş niteliği taşıdığından, kaçınılmaz olarak konunun bazı yönleri kısaca ele alınmıştır ve kitabın sonundaki kaynakça, daha ileri okuma ve araştırmalara yardımcı olmak için her bölümde ele alman konular etrafında düzenlenmiştir. Tartışmada açıklık sağlamak adına Marksizmin kurucuları Marx ve Engels'ten ve daha yeni yazarlardan alınü yapılmamıştır; ancak ilgili metinlere olan referanslar, kaynakça ve dipnotlarda görülecektir ve bu yazarlara borçlu olduğum çok açıktır. Yaklaşımım, Marksistler tarafından ileri sürülmüş hukuka ilişkin en tutarlı olduğuna inandığım görüşleri ortaya koymak ve ardından bunları eleştirmek şeklinde oldu. Bu nedenle, eli-
8 Marksizm ve Hukuk nizdeki kitap Marksist hukuk analizlerinin pek çoğunu sonuç olarak reddeder veya ciddi şekilde yetersiz bulur; ancak umarım ki bu süreç içinde söz konusu bakış açısının güçlü ve zayıf yönleri netlik kazanmıştır. Bu kitabm ilk taslaklarına yararlı eleştiriler sunan ve bana yardım eden öğretmenlerime, meslektaşlarıma ve arkadaşlarıma minnettanm. Özellikle C. Böyle, P. Cameron, D. Galligan, Y. Onuma, C. Sampford, E. Simonoff, D. Sugerman ve J. Willmot'a şükran borçluyum. Ayrıca, bu projeye başlamak konusunda bana cesaret veren ve kitabın tamamlanmasını göremeden aramızdan aynldığı için büyük üzüntü duyduğum Sir Otto Kahn-Freund'a müteşekkirim. R. Unger, bana sosyal teori ve hukuk konusunda ilk dersi verme sorumluluğunu üstlenmiştir ama başından beri sürekli karşı önerilerde bulunduğu için bu kitap özelinde sorumluluktan azadedir; umarım bana işaret ettiği pek çok tuzaktan kaçabilmişimdir. British Academy'ye beni finansal olarak desteklediği için teşekkür ederim. Son olarak, hepsinden önemlisi, H. L. A. Hart'a önerileri, eleştirileri ve cesaret verdiği için sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarıyla ilham kaynağı olduğu için teorik hukuk araştırmaları ile meşgul olan başkalarıyla birlikte, kendisine minnettarım. Hiç şüphesiz beni pek çok ciddi hatadan kurtardı. Onun ve diğerlerinin işaret ettiği yanlışlıklan bertaraf edebilmiş olmayı umuyorum; ama korkanm ki, itiraz ettiklerinin bir kısmı hâlâ mevcut. Doğal olarak, yine de hataların sorumluluğu bana aittir.
1 HUKUKA MARKSİST YAKLAŞIM Marksist hukuk sisteminin temel ilkesi, liberal siyaset felsefesinin merkez noktası olan, Hukukun Üstünlüğü olarak adlandırılan ideali eleştirmektir. Bu girişim, Marksist eleştirel toplumsal teori geleneğinin küçük bir parçasını oluştursa da, bugün yaşamsal bir unsur olarak kabul edilmektedir. Marksistler, bugüne kadar, hukuk sistemlerinin işlevlerini ve doğasını incelemeye bu kadar enerji harcamamışlardı. Bu çabalan, modern toplumda mevcut iktidar örgütlenmelerine karşı sürekli bir saldınya girişmek olan Marksizmin genel amacı içinde kayboldu. Marksistler, tahakküm yapılarını açığa çıkararak ve bu yapılan besleyen inançlan ve değerleri alt üst ederek devrimci bir toplumsal dönüşüme giden yolun taşlarını döşemenin yollarmı aradılar. Bu programda, hukuk teorisi önemli bir yer tutar. Marksistler, hukukun gerçek doğasını, iktidar örgütlenmeleri içindeki işlevlerini ifşa etmek ve modern endüstriyel toplumlarda Hukukun Üstünlüğü olarak bilinen yaygın meşrulaştincı ideolojiyi zayıflatmak için inceler. Marksist hukuk sisteminin bu inatçı amacı, kendisini diğer modern hukuk felsefesi okullarından ayn bir yere koyar. Hukuk fakültelerinde verilen tipik hukuk teorisi, hukukun tanım-
10 Marksizm ve Hukuk lan, hukuki kavramların analizlerinden oluşur ve modern hukuk sisteminin kurumlan aracılığıyla icra edilen meşru iktidar otoritesi ile ilgili varsayımlara dayanan adalet taleplerini araştırma konusu yapar. Ne var ki Marksizm gücünü mevcut tahakküm aygıtlarım alaşağı etmeye yönelttiği için hukuk araştırmaları alanındaki hedefleri gözle görülür bir biçimde faklılaşır ve sonuç olarak Marksist hukuk sisteminin bütün boyutlan, meselenin standart tanımları tarafından çepeçevre sanlamaz. Bununla birlikte, Marksistlerin, diğer hukuk felsefelerinin ele aldığı, hukuk fenomeninin yorumlarına karşı sunduklarının yeterli bir ortak zemin vardır. Belki de politik bakış açısının altında yatan farklılıklar, Marksizm ve diğer hukuk okulları arasında çatişmalı bir ilişkinin gelişmesini kaçınılmaz olarak neden olmuştur 1. Maalesef, bu teorinin görüşleri Marksist hukuk teorisine yönelik acı saldırılarla, sıklıkla çarpıtılmıştır; dolayısıyla buradaki amaçlarımdan biri her şeyi yerli yerine oturtmaya çalışmak. Politik idealler arasındaki bu çatışmaya ek olarak, Marksist hukuk sistemi ile ilgili tartışmanın zorluğuna neredeyse her zaman bir başka etmen daha eşlik etmiştir. Marksizm sıklıkla, Marksizmi kendi resmi ideolojileri olarak ilan eden Komünist hükümetlerle yakından ilişkilendirilmiştir, dolayısıyla Marksist hukuk sistemine yönelik itirazlar, Batı'da, vatanseverlik duygusu ve tek parti devletlerinin yerilmesiyle özdeşleşmiştir. Bununla birlikte, Komünist devletlerin değerleriyle Marksist toplumsal teoriyi böyle yakından ilişkilendirmenin yanlış olduğuna dair inancım ileriki bölümlerde görülecektir. Bu ikisi arasındaki bağlantı sorunludur ve sanıldığının aksine kesinlik- 1 Örneğin, H. Kelsen, The Communist Theory of Law (Stevens, Londra, 1955); F. A. Hayek, The Constitution of Liberty (Routledge and Kegan Paul, Londra, 1960), s. 239-40.
Hukuka Marksist Yaklaşım 11 le çok daha zayıftır. Bu nedenle, Komünist devletlerde geçerli olan yasalara özel bir ilgi göstermeyeceğim. Ne de bu devletlerde görülen hukuk sistemi ile özel olarak ügileneceğim; çünkü bu literatür devasa hacmine rağmen, Marksist hukuk analizine anlamlı bir katkı yapmaktan çok uzaktır 2. Ne var ki eğer Marksizm Komünizm üe aym şey değilse, ya da tam olarak değilse, eğer Komünist devletler, net bir şekilde Marksist ilkelere dayalı olduklarını ikna edici bir biçimde iddia edemiyorlarsa ve bu ilkelerin güvenilir bir yorumlayıcısı değillerse, o zaman Marksizm nedir? Çok açık ki, Marksist hukuk teorisinin ayrıntılarına geçmeden önce bu soruyu kendimize sormak zorundayız. Marksizm Nedir? Marksizm tarihin anlamı üzerine bir teoridir. İnsanlık, diğerlerine, başıboş gezen bir avare gibi görünse de, Marksistler, insanlık durumuna düzenli evrimci bir modelin hükmettiğini fark etmişlerdir. Birbirinden ayrı olayların özellikleri ve karmaşıklığının arkasında, uygarlık tarihin hedefine doğru aşama aşama ilerlemiştir. Önce bu ilerlemenin yönünü ve sosyal değişimin nedenlerini anlamak gerekir, geleceğin gizemleri bundan sonra çözülebilir. Marksizme göre, tarihin anlamı, insanların gerçek özgürlüğün hayat bulduğu daha yüksek bir aşamayı yaşayacakları Komünist toplumun yaratılmasında yatar. Elbette, tarihin evrimci bir modeli temsil ettiği ve geleceğe ilişkin imalar içerdiği bir kavrayış münhasıran Marksist değil- 2 Bu literatürdeki yazıların çevirisi şu kaynaklarda bulunabilir: H. W. Babb ve H. Hazard, (ed.), Soviet Lega! Philosophy (Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1951); M. Jaworskyj (ed.), Soviet Political Thought (Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1967) ve Soviet Law and Government (International Arts and Sciences Press, New York).
12 Marksizm ve Hukuk dir. Pek çok din ve metafizik spekülatif düşünce sistemi de benzer inançlar taşırlar. Ne de ütopik bir toplum varsayımı Marksizme özgü bir öğretidir. Avrupa'da Ortaçağ döneminde ve hatta modern zamanlarda, milenyumun eli kulağında olduğu ve bir azizler toplumunun kuruluşu tekrar tekrar müjdelenmiştir. On dokuzuncu yüzyılda, Marksizmin kuruluş döneminde, filozoflar ve acayip fikirlere sahip olan kişiler, düzenli aralıklarla tuhaf ahlaki kurallara ve komünal yaşama dayalı ütopik toplumlarm yaratılmasını öneren broşürler yayımlıyorlardı. Eğer tarih bir ütopyanın gerçekleşeceğine ilişkin bir tahmin değilse ya da böyle bir anlama sahip değilse, bu idealler dizisi içinde Marksizmi ayn kılan nedir? Tarihin bu yorumunun ana ilkeleri nedir? Bu sorular, hem teorik boyutlan ve hem de politik eylem açısından öngördüğü programla ilgili olarak hukuka Marksist yaklaşımı incelemek konusunda çok uygun bir başlangıç noktasıdır.