ANADOLU ÜNİVERSİTESİ AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ İLKÖĞRETİM ÖĞRETMENLİĞİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI Çağdaş Türk Edebiyatı Ünite 1-12
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO: 1070 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINLARI NO: 593 TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ Çağdaş Türk Edebiyatı Yazarlar: Prof. Dr. Olcay ÖNERTOY Yard. Doç. Dr. Zeliha GÜNEŞ Yard. Doç. Dr. Nurallah ÇETİN Öğr. Gör. Sakine ÖZTÜRK ÇELİK Editör: Yard. Doç. Dr. Canan İLERİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. "Uzaktan öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 1998 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Tasarım: Yrd.Doç.Dr. Kazım SEZGİN ISBN 975-492 - 824 - X
İçindekiler Ünite 1 Türkiye'de Batılılaşma Hareketinin Başlaması Giriş 3, Tanzimat Öncesi Batılılaşma Hareketleri 3, Tanzimat Döneminde Batılılaşma Hareketleri 6, Birinci ve İkinci Meşrutiyet Döneminde Batılılaşma Hareketleri 10, Cumhuriyet Döneminde Batılaşma Hareketi 12 Ünite 2 Eski Türk Edebiyatından Yeni Türk Edebiyatına Geçiş Giriş 17, Tanzimat Edebiyatı (1860-1896) 17, Servet-i Fünun Dönemi Edebiyatı (1896-1901) 24, Servet-i Fünun Edebiyatı Dışında Kalan Edebiyat 28, Fecr-i Ati Dönemi Edebiyatı (1909-1912) 29, Ünite 3 Millî Edebiyatın Doğuşu, Temel Nitelikleri Giriş 37, Türkçülük (Milliyetçilik) Düşüncesi 37, Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi 38, Ziya Gökalp'in Dil Anlayışı 41, Millî Edebiyatın Temel Nitelikleri 42 Ünite 4 Milli Edebiyat Dönemi Türk Edebiyatında Şiir Milli Edebiyat Döneminde Şiir 47, Nayiler 49, Nev-Yunanilik (Havza Edebiyatı) 50, Beş Hececiler 54, Öteki Şairler 62 Ünite 5 Millî Edebiyatta Roman ve Öykü Giriş 69, Millî Edebiyat Döneminde Roman 69, Millî Edebiyatta Öykü 73 Ünite 6 Milli Edebiyat Döneminde Tiyatro ve Öteki Türler Milli Edebiyat Döneminde Tiyatro 81, Milli Edebiyat Döneminde Öteki Türler 90 Ünite 7 Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Şiir Giriş 99, 1920'li Yıllarda Türk Şiiri 99, 1930'lu Yıllarda Türk Şiiri 101, 1940'lı Yıllarda Türk Şiiri 102, 1950'li Yıllarda Türk Şiiri 104, 1960'lı Yıllarda Türk Şiiri 107, 1970'li Yıllarda Türk Şiiri 110, 1980'li Yıllarda Türk Şiiri 111, 1990'lı Yıllarda Türk Şiiri 111 Ünite 8 Cumhuriyet Döneminde Roman Giriş-Roman 117, Cumhuriyetin İlk Yılları 117, 1940'lı Yıllar 120, 1950'li Yıllar 121, 1960'lı Yıllar 124, 1970'li Yıllar 126, 1980'li Yıllar 130, 1990'lı Yıllar 132 ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ iii
Ünite 9 Cumhuriyet Döneminde Öykü Giriş 139, Cumhuriyetin İlk Yılları 139, 1940'lı Yıllar 143, 1950'li Yıllar 146, 1960'lı Yıllar 152, 1970'li Yıllar 158, 1980-1990'lı Yıllar 160 Ünite 10 Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Tiyatro Tiyatro 167, 1950'ye Kadar Türk Tiyatrosu 167, 1950-1970 Arasında Türk Tiyatrosu 168, 1970'ten Sonra Türk Tiyatrosu 175 Ünite 11 Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Öteki Türler Giriş 185, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Deneme 185, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Gezi Türü 188, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Günlük 189, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Anı 190, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Söylev 193, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Görüşme 195 Ünite 12 Çocuk Edebiyatı Giriş 203, Çocuk Edebiyatı 203, Ülkemizde Çocuk Edebiyatının Gelişimi 205, Dünyada Çocuk Edebiyatının Gelişimi 207, Çocuk ve Kitap 208, Çocuk Yayınlarının Nitelikleri 209, Çocukların Yaşlara Göre Okuma Eğilimleri 212, Çocuk Yazını Anlatım Türleri 214 Cevap Anahtarı 218 AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ iv
Başlarken Sevgili Öğretmenler, İlköğretim Öğretmenliği Lisans Tamamlama Programındaki eğitim programları ve öğretim alanına ilişkin derslerden biri Çağdaş Türk Edebiyatıdır. Uzaktan Öğretim yönteminin iki boyutu vardır. Bunlardan birisi ve sizce temel olanı basılı yayındır. Elinizdeki kitap bu gereksiniminizi karşılayacak niteliktedir. İkincisi ise görsel yayındır. Bu da Açık Öğretim Programları arasında verilecektir. Kitabınızda uzaktan öğretim ilkelerine uyuldu. Her ünitenin başına amaçlar ve çalışma önerileri eklendi. Konular içinde size soru, tartışma, araştırıp yazma gibi ödevler yönetildi. Konular ayrıntılı alt başlıklara bölündü. Önemli yerler ayrıca koyu ya da italik olarak belirtildi. Örnek gerektiren ünitelere elverdiğince örnek kondu. Örneklemelerin bir bölümünü de diğer Türkçe ders kitaplarınızda bulabileceksiniz. Bu kitapta örneği olmayan bölümler için Edebiyat Bilgi ve Kuramları, Halk Edebiyatı ile Yazılı ve Sözlü Anlatım kitaplarınızdaki ünitelerden de yararlanabilirsiniz. Her ünite sonuna özet, sorular, yararlanılan ve başvurulabilecek kaynaklar eklendi. Konu çağdaş edebiyat olunca, kütüphaneler dolusu basılı yayının yanında verilen kaynakçanın yetersiz olduğu kesin, onca kaynak için bize ayrılan sayfalar değil, kitabın tümünün bile yetmeyeceğinizi siz de bilirsiniz. Her dönemde adı geçen sanatçılar zaten eserleriyle birlikte anıldılar. Kaynakça bilgilerinize bunları da ekleyiniz. Kitabınızda çağdaş edebiyat kendini hazırlayan Tanzimat öncesi yenilik hareketlerinden başlayarak hemen her türde 1990'lı yıllara kadar getirildi. Her edebiyat türü, Tanzimat edebiyatı, Servet-i Fünun edebiyatı, Fecr-i Âti edebiyatı, Milli edebiyat ve Cumhuriyet Dönemi edebiyatı başlıkları altında ayrı ayrı incelendi. Her dönem için ayrıca, çok kendine özgün ya da bağımsız yazarak hiçbir sanat akımına katılmayan sanatçılara da yer verildi. Toplam on iki ünite olan ders kitabınızda her üniteyi çalıştıktan sonra ünite içinde belirtilen ödevleri yapınız. Ünite sonundaki soruları yanıtlayınız. Başarılı olamadıklarınzı, üniteden bir kez daha çalışınız. Daha çok bilgi için kaynaklara ulaşmaya çalışınız. Bir üniteyi iyice kavramadan sonrakine geçmeyiniz. Bu kitaptan ve örneklemelerden dersliğinizde de yararlanabilirsiniz. Bir yandan öğretmenlik görevinizi sürdürürken bir yandan da öğreniminizi tamamlama çabanızı yürekten destekliyor, hepinize başarılar diliyorum. Yard. Doç. Dr. Canan İLERİ Editör v
Türkiye'de Batılılaşma Hareketinin Başlaması Yazar Yard. Doç. Dr. Zeliha GÜNEŞ ÜNİTE 1 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Türkiye de batılılaşma hareketinin ne zaman başladığını, Batılılaşmanın hangi koşullarda gündeme geldiğini, Tanzimat öncesinde hangi yeniliklerin yapıldığını, Tanzimat döneminde hangi yeniliklerin görüldüğünü öğreneceksiniz. Bilimde, sanatta ve sosyal yaşamda bugüne nasıl gelindiğini kavrayacaksınız. İçindekiler Giriş Tanzimat Öncesi Batılılaşma Hareketleri Tanzimat Döneminde Batılılaşma Hareketleri Birinci ve İkinci Meşrutiyet Döneminde Batılılaşma Hareketleri Cumhuriyet Döneminde Batılılaşma Hareketleri Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar
Çalışma Önerileri Bu üniteyi çok dikkatli okuyunuz. Ünite sonundaki kaynaklara ulaşarak bilgilerinizi destekleyiniz. Ünite sonundaki soruları yanıtlayınız. Bilemediklerinizi üniteden öğreniniz. Siz de üniteden sorular çıkarınız. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI 3 1. Giriş 13. yüzyılın sonlarında 14. yüzyılın başlarında kurulan Osmanlı Devleti kısa sürede hızla büyüyerek dünyanın en güçlü devletlerinden biri oldu. Ancak bu gücünü uzun süre koruyamadı. Önce duraklama daha sonra gerileme ve nihayet parçalanma sürecine girdi. 17. yüzyılın sonlarında toprak kaybetmeye başlayınca geri kaldığının ayırdına varan kimi devlet yöneticileri yeniden eski güce özlem duymaya başladı. Bunun için de bazı kurumlarda reform yapmak istediler. Böylece ülkede batılılaşma isteği filizlenmeye başladı. Bu ünitede İmparatorluktan Cumhuriyete uzanan çizgideki batılılaşma hareketlerini inceleyeceğiz. 2. Tanzimat Öncesi Batılılaşma Hareketleri Osmanlı İmparatorluğu, 17. yüzyıla dek dünyanın büyük devletlerinden biriydi. Ancak bu yüzyılın sonlarında ülke küçülmeye başladı. Karlofça antlaşmasıyla başlayan toprak kaybı, devlet adamlarını derin derin düşünmeye yöneltti. Toprak kayıplarının, nedeni ordunun savaş alanlarında yenilmesiydi. Bu tespit, olgunun bir yüzünü, askerî yönünü dışa vuruyordu. Oysa sadece askeri örgütler değil devletin çeşitli kurumları çağın ihtiyaçlarını karşılamaktan uzaklaşmıştı. Ancak bunu görmek isteyenlerin sayısı son derece azdı. O nedenle Osmanlı İmparatorluğunda ki çağdaşlaşma hareketi askerî alanda başlatıldı. Amaç imparatorluğu eski gücüne kavuşturmaktı. Tanzimat devrine gelinceye kadar ülkede bazı yenilik hareketlerine girişildi. Ancak bunlar plânlı programlı çalışmalar olmadığı için, sadece yeniliği başlatan devlet adamının yaşamıyla özdeşleşti. Yenilikçi kişinin ölümü ile yenilikler de ortada kaldı. 2.1. Askerî Alanda Yapılan Yenilikler Gerilemeden kurtulmak için yapılan yenilikler önce askerî alanda görülür. Bu yolda ilk çabalar Hendesehane (1731)yi açan I. Mahmut a dek gider. Hendesehane'de orduya fen öğrenimi yapmış elemanlar yetiştirilmeye başlanırsa da Bu kurum, yeniçerilerin muhalefeti yüzünden çok geçmeden kapanır. Daha sonra Padişah III. Mustafa, Osmanlı donanmasının Ruslarca yakılması üzerine denizcilikte yenilik yapmanın gerekliliğini anlar. Bu amaçla 1773 te Fransızların yardımıyla Mühendishane-i Bahr-i Hümayun un kurulmasını sağlar. Çağdaş bilgilerle donatılmış Mühendishane-i Bahr-i Hümayun, kütüphanesiyle, araç gereciyle, eğitim kadrosuyla Türkiye de kurulmuş batı tarzındaki ilk okul özelliğini kazanır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
4 TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI III. Selim padişah olunca, devletin yaşaması için kalıcı yeniliklerin yapılmasını kararlaştırdı. Bu amaçla görevde olanlardan, daha önce devletin çeşitli kademelerinde bulunanlardan birer rapor istedi. Elde edilen raporları oluşturduğu bir danışma meclisinde tartıştı. Sonunda Yeniçeri Ocağının yanında Nizam-ı Cedit adıyla yeni bir askeri gücün oluşturulmasına karar verdi. Böylece modern bir ordunun temelleri atıldı. Ardından bu orduya hizmet verecek elemanları yetiştirmek için Mühendishane-i Berr-i Hümayun açıldı (1795). Daha sonra da hem donanma, hem bütün ülke için hekim yetiştirmek üzere Tıphane kuruldu (1806). III. Selimi'n çalışmaları, yeniliklere açık olmayan bozuk düzenden yarar sağlayan unsurların tepkisine yol açtı.bunlar isyan ederek III. Selimi öldürdüler; yenilikleri durdurmaya çalıştılar. Ancak, Alemdar Mustafa Paşa'nın ordusuyla İstanbul a gelerek olayları yatıştırması II. Mahmut u tahta geçirerek kendisinin de sadrazamlık görevini üslenmesi yeniliklerin devam ettirilmesine olanak sağladı. II. Mahmut, yıllardan beri ülkede yapılacak yeniliklere ayakbağı olan Yeniçeri Ocağını 1826 da, yeniçerilerin ayaklanmasını bahane ederek kaldırdı. Onun yerine çağdaş ölçülere uygun Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kurdu. 2.2. Yönetim Alanında Yapılan Yenilikler İlk kez III. Selim döneminde Paris, Berlin, Viyana gibi Avrupa başkentlerinde elçilikler açıldı (1793). Osmanlı İmparatorluğunun Batı ülkelerinde elçilikleri yoktu. Bu nedenle batılı devletlerdeki gelişmelerden, onların Osmanlı İmparatorluğuna yönelik amaçlarından doğru bilgi almakta zorlanıyordu. Bu nedenle III. Selim belli başlı bazı Batılı devletlerin başkentlerinde elçilikler açmayı kararlaştırdı. II. Mahmut bunu daha da geliştirdi. Böylece Batılı devletlerden aracısız somut bilgiler alınmaya başlandı. Buralara giden elçiler ve onların yanında bulunanlar yabancı dil öğrendiler. Avrupa başkentlerine gönderilen elçiler, elçilik görevlerinin dışında yeniliklere de katkıda bulundular. Devlet bürokrasisini düzene sokmak isteyen II. Mahmut, Fransa'yı örnek alarak hükümet sistemi oluşturdu. Hariciye, Dahiliye başta olmak üzere çeşitli nazırlıklar kurdurdu. Şeyhülislamlık makamını Fetvahane adıyla devlet dairesi konumuna getirdi. Ayrıca Dâr-ı Şûra-yı Askerî, Dâr-ı Şûra-yı Bab-ı Ali ve Meclis-i Vâlâ adlı meclisler oluşturdu. Daha sonra kamu hizmeti görenlerle ilgili yasalar çıkarıldı: Tarik-i İlmiyeye Dair Ceza Kanunname-i Hümayunu, Memurîne Mahsus Ceza Kanunu (1838). Böylece hukuk devletine gidiş için adımlar atılmaya başlandı. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI 5 2.3. Toplumsal Alanda Yapılan Yenilikler Yenilikler toplumsal alanda da kendini gösterdi. Bu dönemdeki yeni işlerden biri, 1831 de Türkiye de ilk kez nüfus sayımının yapılmasıdır. Ancak askerlik yükümlülüğü olmadığı için kadınlar sayılmamıştır. 1834 te posta sistemi kurulmuştur. Toplumsal alandaki yenilikler yaşam tarzında ve kıyafette de kendini gösterdi. Yeni ordunun ceket ve pantalondan oluşan bir üniforma giymesi bu dönemde kararlaştırıldı. Sonra buna fes eklendi. Daha sonra bir yönetmelik çıkarılarak, sivil kesim de yeni kıyafete yöneltildi. Ulema dışındaki memurlar için fes zorunlu tutuldu. Yalnızca ulemanın cübbe ve sarık kullanmasına izin verilirken, bunun dışındakiler için redingot, pelerin, pantalon, siyah derili potin kullanılması uygun görüldü. Önce Sultan II. Mahmut ve saray çevresi bu giysileri giydi. Sonra memurlar da böyle giyinmeye başladılar. Öte yandan divan ve yastıkların yanında Avrupaî tarzda masalar, sandalyeler ve koltuklar kullanılmaya başlandı. Artık sarayda yabancı diplomatlar Avrupa protokolüne göre kabul ediliyordu. Padişah yeniliklere öncülük ediyor opera ve balelere gidiyor, yabancı elçiliklerde verilen resepsiyonlara katılıyor sakalını keserek yurt içinde gezilere çıkıyordu. 2.4. Kültürel Alanda Yapılan Yenilikler Bu dönemde yapılan kültür alanındaki yeniliklerin başında matbaanın kurulmasını saymak gerekir. Çünkü yazılı kültürün gelişmesi, paylaşılması ve üretilmesi buna bağlıdır. İmparatorluk içinde Paris Elçiliğinde görevli Mehmet Sait Efendi ile İbrahim Müteferrika nın ortak çabasıyla 1727 de ilk kez Türkçe basım yapan bir matbaa kurulmuştur. Matbaanın çağdaşlaşmadaki yerini arkadaşlarınızla tartışınız. Bu dönemde pek çok yeni okul açıldığını görüyoruz. Yukarıda andığımız askerî okullardan başka da askerî ve sivil okullar açıldı. II. Mahmut döneminde orduya hekim yetiştirmek üzere Askerî Mekteb-i Tıbbiye açıldı (1827). Sonra, bando için müzik elemanı yetiştirmek üzere Mızıka-i Hümayun (1831), ordunun subay kadrosunu hazırlamak için Mekteb-i Harbiye (1834) gibi yüksek okullar kuruldu. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
6 TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI Bu okullarda yabancı dile büyük önem veriliyordu. Kimilerinde derslerin bir bölümü Türkçe, bir bölümü Fransızca idi. Zaten 1821 de kurulan Tercüme Bürosu da âdeta bir yabancı dil okuluydu. Öte yandan yurt dışına daha çok Fransa ya öğrenci gönderiliyordu. Böylece aydınlar arasında Fransızca hızla yayılıyordu. Elçilik heyetlerinden birçok kişi de dil öğrenerek ülkeye dönüyordu. Böylece gerek yeni okullar, gerekse elçiliklerde çalışanlardan dil öğrenenler sayesinde Batı kültürü de yavaş yavaş Osmanlı İmparatorluğuna girmeye başladı. 1824 te eğitimle ilgili önemli bir yenilik yapıldı: İstanbul içinde ilköğretime zorunluluk getirildi. 1838 de ilk ortaöğretim kurumu olan rüştiyelerin açılması kararlaştırıldı. Ancak uygulama 1847 de gerçekleştirilebildi. Yalnız, Mekteb-i Maarif-i Adliye, Mekteb-i Ulûm-u Edebiye adlarıyla açılan iki orta dereceli okul ile bu eğitim için hazırlığa başlandı (1838-1839). Medrese dışındaki eğitim Nafia Nezaretine bağlandı. Devlet, gereken elemanları medrese dışında kendi kurduğu okullarda yetiştirmeye başladı. Türkiye de gazetecilik 1831 de çıkarılan Takvim-i Vekayi ile başlamıştır. II. Mahmut döneminde kültürel alanda yapılan yeniliklerden biri de Takvim-i Vekayi adıyla resmî nitelikte bir gazetenin çıkarılmasıydı. İzmir de ve İstanbul da Fransızca, hatta Mısır da Arapça gazeteler çıkarılıyordu. Mahmut un bunlardan örnek alarak resmî nitelikte de olsa böyle bir adımı atması isabetli olmuştur. Her ne kadar sözkonusu gazete devletin resmi işlerine ağırlık vermiş ise de zaman zaman Avrupa devletlerindeki gelişmelerden, teknolojik yeniliklerden söz etmiş ve bazı çağdaş kavramları Osmanlı aydınına tanıtmıştır. 3. Tanzimat Döneminde Batılılaşma Hareketleri Paris ve Londra elçiliklerinde bulunmuş olan Hariciye Hazırı Mustafa Reşit Paşa, Osmanlı İmparatorluğunda Tanzimat Dönemi olarak tarihe geçecek bir olayı başlatmıştır. 3 Kasım 1839 da Gülhane Hatt-ı Hümayunu adı verilen bir belgeyi devlet ileri gelenlerinin, yabancı elçilerin, halkın önünde okumuştur. Daha önce başladığını gördüğümüz yenilik hareketlerinin bu fermanla genişletilerek sürdürüleceğini açıklamıştır. Tanzimat, düzenlemeler demektir. Her alanda düzenlemeler yapılacağının duyurulduğu bu fermanı Tanzimat Fermanı; bu fermanın ilânıyla başlayan döneme de Tanzimat Dönemi denir. Fermanın en dikkat çekici yanı, Osmanlı Devleti nin, batılı devletlerin anayasalarında yer alan insanın temel hak ve özgürlüklerinin korunması ilkesini kabul etmesi ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI 7 ve bunu resmî bir törenle duyurmasıdır. Böylece İmparatorlukta Hukuk devletine doğru bir yöneliş de başlamıştır. Tanzimatla gelen yenilik ve düzenlemeler, hemen hemen yaşamın her alanını kapsamıştır. Tanzimat döneminde yapılan yenilikler nelerdir? 3.1. Yönetim Alanında Yapılan Yenilikler Tanzimat Fermanında, batılı anlamda bir düzene duyulan gereksinim açıkça belirtilmişti. Önce yönetim merkezi olarak Babıâli güçlendirildi. II. Mahmut zamanında kurulmuş olan Meclis-i Ahkâm-ı Adliye yeniden düzenlendi. Yeni meclislerin kurulması kararlaştırıldı. Ceza ve ticaretle ilgili yasalar çıktı (1840 ta Ceza Kanunnamesi, 1850 de Ticaret Kanunnamesi). Osmanlı yurttaşı olan herkesin yasa önünde eşit olduğu vurgulanıyordu. Ayrıca üyeleri arasına yabancıların da katıldığı karma ticaret mahkemeleri kuruldu. 1864 te Vilayet Nizamnamesi çıkarıldı. Ülke vilayetlere, vilayetler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar da karyelere (köylere) ayrıldı. Vilayetlerin başına valiler, sancakların başına mutasarrıflar, kazaların başına da kaymakamlar getirildi. Ayrıca kazalarda, sancaklarda ve vilayetlerde birer idare meclisi kuruldu. 3.2. Ekonomik Alanda Yapılan Yenilikler Osmanlı yöneticileri devletin düzlüğe çıkabilmesi için ekonomik kaynakların verimli hâle getirilmesini istiyorlardı. Bu nedenle de vergi düzenini çağdaşlaştırmaya karar verdiler. Çünkü hem yeterince vergi toplanamıyor, hem de vergi toplayıcıların baskısı yüzenden devletle halk karşı karşıya geliyordu. Bunu önleyebilmek için merkezden sancaklara "muhasıl" adıyla birer memur atandı. Bu memurun başkanlığında Muhasıllık Meclisi adı verilen bir meclis kuruldu. Fakat beklenen vergi toplanamadı. Vergi sistemi büyük ölçüde değiştirildi. 1841 de ilk kağıt para çıkarıldı. Hazine bonosu biçimindeki bu paranın adı "kaime" idi. Fakat beklenen sonuç alınamayınca, 1844 te kaldırıldı. Bankalar kurulmaya başlandı. İlk kurulan banka olan İstanbul Bankası çok geçmeden kapandı. Menafi Sandığı adıyla kurulan kurum ise Ziraat Bankasına dönüştürüldü. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
8 TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI Ülke ekonomisinin kötüye gitmesi üzerine İngiliz ve Fransız firmalarından borç para alındı. Böylece ilk borç para Tanzimat döneminde alındı. Fakat faizleriyle birlikte büyük bir sorun olan bu borç, sonunda devleti iflâsa sürükledi ve 1881 de Düyun-ı Umumiye nin kurulmasına yol açtı. 3.3. Askeri Alanda Yapılan Yenilikler Ordu, başlarında müşirlerin bulunduğu beş ordu biçiminde düzenlendi. Adı Asakir-i Nizamiye-i Şahane çevrildi. Askerlik süresi beş yıl olarak belirlendi. Askere alma işi kuraya bağlandı. 3.4. Toplumsal Alanda Yapılan Yenilikler Toplumsal alanda ilk dikkati çeken, yenilikler haberleşme ve ulaşımdaki gelişmelerdir. Bu dönemde yeni posta istasyonları kurulmuş, postanın sağlıklı yürümesi için yeni yollar yapılmış, telgraf idaresi kurulmuş. Deniz ulaşımında gelişmeler olmuştur. Demiryolları da ilk kez bu dönemde yapılmaya başlamıştır. Kentlerde belediyeler kurulmuştur. 3.5. Kültürel Alanda Yapılan Yenilikler Kültürel yenilikler edebiyat, eğitim ve gazetecilik olmak üzere üç alana yayılmıştır. Edebiyattaki yenilikleri sonraki ünitede göreceğimiz için, burada onlara yer vermeyeceğiz. Eğitim ve gazetecilikte görülen başlıca yenilikleri şöyle özetleyebiliriz: 3.5.1. Eğitim 1846 da Meclis-i Maarif-i Umumiye kuruldu. Bu kurum daha sonra nazırlığa dönüştürüldü (1846). Bu, Türkiye de ilk eğitim bakanlığı demektir. Rüştiyelerin sayısı artırıldı. Daha önemlisi ilk kız rüştiyesi İstanbul da kuruldu (1858). Rüştiyenin üzerinde öğretim yapan idadîlerin ilki ise 1873 te kuruldu. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI 9 Öte yandan Robert Koleji, Galatasaray Sultanîsi ve Darüşşafaka adlarında üç özel okul açıldı. Tanzimat döneminde eğitim konusunda görülen önemli atılımlardan biri de öğretmen yetiştirmek için okullar açılmasıdır. Darülmuallimîn-i Sıbyan, sıbyan adı verilen okullara, Darülmuallimîn-i İdadî de idadîlere öğretmen yetiştirmek için kurulan okullardır (1868). Darülmuallimat ise kız çocuklara bayan öğretmen yetiştirmek için açıldı (1870). Mesleğe yönelik eğitimde de ilerleme kaydedildi. 1859 da, sonradan Siyasal Bilgiler Fakültesine dönüşecek olan Mekteb-i Mülkiye kuruldu. 1875 te askerî rüştiyeler öğretime başladı. Daha sonra başka meslek okullarının açılması sürdü. Yükseköğretimin ne durumda olduğunu biliyor musunuz? 1846 daki ilk denemeden sonra 1870 te Darülfünun (üniversite) kurulmuştur. Ancak kimi medresecilerin iftiraları üzerine ertesi yıl kapatılır. 1876 da yeniden aynı adla açılır. 1851 de üniversitede okunacak kitapların hazırlanması için kurulan Encümen-i Daniş ise bilim akademisi niteliğinde önemli bir kurumdur.? Ayrıca bu dönemde azınlık ve yabancı okulları da eğitim dünyasında yerini almıştır. 3.5.2. Gazetecilik Türkiye de yayımlanan ilk Türkçe gazetenin 1831 de çıkan resmî gazete Takvimi Vekayi olduğunu yukarıda görmüştük. Tanzimat döneminde çıkan ilk gazete ise alım-satım, kira ilânları, yangınlar, hırsızlık olayları gibi haberlerin yer aldığı yarı resmî Ceride-i Havadis tir (1840). Bu resmî, yarı resmî gazetelerde zaman zaman yabancı dilde yayımlanan gazetelerden yapılan çeviriler yayımlanır; böylece batıdan haberler, bilgiler verilirdi. Ceride-i Havadis i bir meslek gazetesi olan Vekayi-i Tıbbiye izledi. Türkçe özel gazeteler ne zaman çıkmaya başlamıştır? Türkçe özel gazeteler 1860 tan sonra çıkmaya başlamıştır. İlki, Agâh Efendi ile Şinasi nin çıkardıkları Tercüman-ı Ahvâl dir (1860). İlk edebî tefrika da burada yayımlanır. Bu, Şinasi nin Şair Evlenmesi adlı oyunudur. Gerçekte, o dönemde hemen bütün yazarlar, ilk edebî yazılarını gazetelerde yayımlamışlardır. Bu nedenle Tanzimat döneminde gazetecilik, edebî açıdan çok büyük önem taşır.? AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
10 TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI Tanzimat edebiyatının yazarları, edebî eserlerinin çoğunu gazetelerde yayımlamakla kalmamış; kendileri de gazete çıkarmışlardır. Örneğin ikinci özel gazete olan Tasvir-i Efkârı Şinasi kurar (1862). Sonra Şinasi nin Paris e kaçması üzerine, gazete Namık Kemal e kalır. Abdülaziz in baskıcı yönetiminde birçoğu yurtdışına kaçan yazarlar, gittikleri yerlerde de gazete çıkarırlar. Ziya Paşa ile Namık Kemal 1868 de Londra da Hürriyet adında bir gazete kurarlar. Bu gazeteyi Ziya Paşa Cenevre de de çıkarır. Namık Kemal Avrupa dan dönünce İbret adlı gazeteyi çıkarmaya başlar. En önemli siyasal ve düşünsel yazılarını da burada yayımlar. Kültürel gelişimin önemli ögelerinden biri olan dergicilik de bu dönemde ortaya çıkmıştır. İlk dergi Münif Paşa tarafından çıkarılan Mecmua-i Fünun'dur. Onu resimli olarak çıkarılan Mirat izlemiştir. Bu dönemde vilayetlerde birer matbaanın kurulması ve gazete çıkarılması, vilayet yıllıklarının hazırlanması kültürün gelişimine önemli katkılar sağlamıştır.?? 4. Birinci ve İkinci Meşrutiyet Döneminde Batılılaşma Hareketleri Mutlak monarşi kimlerin çabasıyla yıkıldı? Mutlak monarşik temeller üzerine kurulmuş olan Osmanlı İmparatorluğunda 19. yüz yılın ikinci yarısında bir grup genç yeni bir arayışa girdi. Öncülüğünü Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa, Mithat Paşa gibi aydınlar ülkenin düzlüğe çıkıp eski gücüne ulaşabilmesi için mutlak yönetimden vazgeçip meşruti sisteme geçilmesini düşünüyorlardı. Bunu düşüncede bırakmayıp, Genç Osmanlılar adıyla gizli bir örgüt kurarak gerçekleştirme yollarını arıyorlardı. Ülke meşrutî sisteme geçecek olursa anayasalı ve halkın temsilcilerinden oluşan parlamentolu bir sistem egemen olacaktı. Adı geçen kişilerin özverili çalışmaları ve bazı asker ve sivil bürokratların desteklemesiyle meşrutî sisteme karşı olan Abdülaziz tahtan indirilerek, yerine V. Murat geçirildi. Ancak sağlığının giderek bozulması üzerine II. Abdülhamit tahta çıkarıldı. Başlangıçtaki iyi ilişkiler zamanla bozuldu. Abdulhamit tahta otururken Anayasayı ilân edeceğine dair söz vermesine karşılık, bu sözünü yerine getirmekten kaçınıyordu. Bu da gençlerle ilişkisini bozuyordu. Nitekim asker ve sivil güçlerin baskısıyla 1876 da Anayasayı ilan etti. 1877 Martında da Parlamentoyu açarak meşrutî sistemin çarklarını işletmeye başladı. Ne yazık ki parlamentonun ömrü kısa sürdü. Osmanlı - Rus savaşını bahane eden Abdülhamit Parlamentoyu tatil etti, Anayasayı uygulamaktan vazgeçti. Bu durum ülkede yeni bir özgürlük mücadelesinin doğmasına yol açtı. İkinci kez meşrutiyetin ilanını sağlayan güçler kimlerdi? ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI 11 1889 da İttihat ve Terakki Cemiyeti kurularak, Abdülhamit istibdatını yıkıp, yerine meşrutî sistemi geçirme amaçlandı. Nitekim 23 Temmuz 1908 de Anayasa nın yürürlüğe girmesi sağlanarak ülke yeniden meşrutî sisteme kavuşturulacaktır. 1876 dan başyarak 1908 e kadar ülkede siyasal haklar askıya alınırken, çeşitli alanlarda yeniliklere hız verilmiştir. Özellikle eğitim alanında önemli gelişmeler olmuş ve her düzeyde çok sayıda okul açılmıştır. Ancak bu okullardan yetişenler mevcut siyasal sistemle uyuşamamışlar ve anayasanın yeniden yürürlüğe konması için gizliden gizliye büyük bir mücadele içine girmişlerdir. İttihat ve Terekki Cemiyeti adı altında birleşen yurt içinde ve yurt dışında özgürlük mücadelesi veren muhalif güçler ordudan aldıkları yardımla istibdat yönetimini yıkarak, 23 Temmuz 1908 de anayasanın yeniden yürürlüğe girmesini sağlamışlardır. İstibdat yönetimi yıkılınca onun dayanağı olan hafiye örgütü ve sansür de kaldırılmıştır. Ülkenin kurtuluşu için insanlar görüşlerini daha rahatça ortaya koyma imkânı bulmuşlardır. Böylece Osmanlıcılık, İslâmcılık, Türkçülük ve batıcılık gibi çeşitli fikir akımları doğmuştur. Bu fikir akımları siyasal kültürün gelişimi yanında Türk edebiyatının gelişimine de önemli katkılarda bulunmuşlardır. Örgütlenme hareketi hızlanmış çeşitli dernek ve cemiyetler kurularak, ülke aydınları buralarda bir araya gelerek ülke sorunlarını tartışmışlardır. Sansür kaldırıldığı için siyasî, edebî, sanatsal yayın organların sayısı giderek artmış; ülkede âdeta bir fikir seli boşanmıştır. Kültürel değerlerin ortaya çıkarılması için ciddi girişimler başlatılmış; Milî Kütüphane, Millî hazinei Evrak, Millî Musikî, Millî Filmcilik, Millî Coğrafya cemiyetlerini kurmuştur. İttihatçılar eğitim üzerinde durmuşlar, onu millîleştirmeye ve kısıtlı da olsa laikleştirmeye çabalamışlardır. Kızların eğitimine önem vermişler, darülfünunda kızlar için bölüm açmışlardır. Kızların doktorluk yapmalarına izin verilmiştir. Kadın hakları konusunda gelişmeler olmuştur. Böylece ilerde Atatürk döneminde yapılacak devrimlere bir zemin oluşturulmuştur. İkinci Meşrutiyet boyunca devleti çağdaşlaştırma çalışmalarına devam edilmiştir. Parlamento kavramı yerleştirilmiş, siyasal partiler kurulmaya başlanmış; Anayasada bazı değişiklikler yapılarak siyasal sistem parlamenter sistem, hâline getirilmiştir. İttihatçılar millî iktisat politikası adıyla bir ekonomi politikası belirlemişler; fakat uygulamaya koyamamışlardır. Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savaşları İttihatçıların çeşitli alanlarda yapmayı düşündükleri reformları engellemiştir. İttihatçılar askerî alanda da birçok yenilik yapmayı plânlamışlar ve bu amaçla İngiltere, Fransa ve Almanya dan çeşitli uzmanlar getirmişlerdir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
12 TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI 5. Cumhuriyet Döneminde Batılaşma Hareketi Cumhuriyet e gelinceye dek, batılılaşma, gerilemeye başlamış olan Osmanlı Devletindeki bu geriliğin nedeni olarak görülen kurumların yanına batı tarzı kurumları koymak olarak görülüyordu. Ancak belli alanlarda yeni kurumlar açmak, çağdaşlaşmak için yeterli olmuyordu. Eski ile yeninin bir arada oluşu, yenilik hareketlerini baltalıyordu. Batılılaşma, Kurtuluş Savaşının ardından Osmanlı İmparatorluğunun sona erdirilip, Türkiye Cumhuriyeti nin kurulması ile yeni bir döneme girdi. Büyük Önder Atatürk ün başlattığı devrimlerle batılılaşmanın anlamı "çağdaş uygarlık düzeyine ulaşma" başka bir deyişle çağdaşlaşma olarak belirginleşti. Saltanat kaldırıldı, Dünyanın en ileri yönetim sistemi olan Cumhuriyet benimsendi, çağdışı kalmış olan medreseler, şerî mahkemeler, tekke ve zaviyeler kapatıldı; dinsel hukuk kaldırıldı. Lâik temellere dayalı bir hukuk sistemi getirildi. Öğretim Birliği Yasası (Tevhid-i Tedrisat) çıkarılarak, lâik bir eğitim sistemi kuruldu. Okur yazar sayısının artmasında en önemli unsurların başında alfabe değişikliği gelir. Arap alfabesi bırakılarak, öğrenilmesi daha kolay olan Latin harfleri benimsendi. Millet Mektepleri ve Halk Odaları açılarak okur yazar sayısı arttırıldı. Daha önce her alanda görülen ikilik ortadan kalktı. Böylece bir yandan ulusal kültür geliştirilirken, bir yandan da çağdaş uygarlık düzeyine çıkmak, sonra da bilimin ışığında bu düzeyi aşmak için yoğun çabalara girişildi. Ulusal kültürün araştırılması ve yaygınlaştırılması için özerk birer kurum kimliğinde Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti, Türk Dili Tetkik Cemiyeti kuruldu. Halkevleri açıldı. Üniversite reformuyla bilimsel temellere dayanan araştırmalar yapacak, ülkenin ihtiyaç duyduğu teknokratları yetiştirecek, ülkeyi çağdaş uygarlığa taşıyacak aydınları yetiştirmek üzere darülfünundan üniversiteye geçildi. Çağdaş dünyada Türk kadınının gerçek yerini alması için yasal düzenlemeler yapıldı. Devletçilik adıyla yeni bir iktisat politikası izlenerek, ekonomik kalkınmaya büyük bir önem verildi. Kısacası, Batılıların Türk Mucizesi adını verdikleri bir değişim Atatürk ün sayesinde gerçekleştirildi. Özet Türkiye de batılılaşma hareketinin başlangıcı, Osmanlı Devletinin gerileme dönemi olan 18. yüzyıla uzanır. Çünkü padişahlar ve devlet adamları ülkenin batıdan geride kaldığını; çözümünse, her alanda gerek duyulan yenilikleri yapmak olduğunu görmeye başlamışlardır. Yeniliklerin başlaması I. Mahmut a dek gider. Bu dönemde batı tarzındaki ilk okul sayılabilecek Hendesehane açılır (1731). Bunu III. Mustafa, III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinde yapılan yenilikler izler. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI 13 3 Kasım 1839 da ilân edilen Tanzimat Fermanı ile batılılaşmanın, batı tarzdaki düzenlemelerin devletçe kabulü ve bunun duyurulduğu görülür. Artık batılı devletlerde uyulan temel hak ve özgürlükler de güvence altına alınmıştır. Yaşamın her alanında yenilik ve düzenlemeler yapılmıştır. Yeni Osmanlılar adı verilen, mutlak monarji karşıtı gençlerin mücadelesi sonunda 23 Aralık 1876 da anayasalı bir döneme girildi.ancak kısa sürdü.fakat Anayasa âdeta ülke sorunlarının çözümünde sihirli bir değnek olarak algılandı. Ülkedeki istibdat yönetiminden bunalan gençler, yeni bir özgürlük mücadelesini başlattılar ve 23 Temmuz 1908 de askerlerin de yardımıyla II. Meşrutiyeti bu amacı gerçekleştirdiler. İttihat ve Terakkiciler ülkeyi çağdaşlaştırmak için çeşitli alanlarda reformlar yapmaya devam ettiler. Tüm bu yenilikler çağdaşlaşmak için yeterli olmadı. Devletin ve toplumun çağdaş bir yapıya kavuşturulması ancak Cumhuriyetle birlikte, Atatürk devrimlerinin sonucunda gerçekleştirilebildi. Değerlendirme Soruları Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından bulunuz. 1. İlk batılılaşma hareketleri hangi yüzyılda başlamıştır? A. 11. yüzyıl B. 15. yüzyıl C. 16. yüzyıl D. 18. yüzyıl E. 19. yüzyıl 2. Batı tarzında açılmış ilk okul aşağıdakilerden hangisidir? A. Mühendishane-i Bahr-i Hümayun B. Mühendishane-i Berr-i Hümayun C. Askerî Mekteb-i Tıbbiye D. Mızıka-i Hümayun E. Mekteb-i Maarif-i Adliye 3. Avrupa başkentlerinde ilk kez elçilik açan padişah kimdir? A. III. Mustafa B. III. Selim C. II. Mahmut D. Abdülmecit E. I. Mahmut 4. Tanzimat Fermanı ne zaman ilân edildi? A. 1640 B. 1789 C. 1839 D. 1856 E. 1860 AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
14 TÜRKİ YE'DE BATILILAŞ MA HAREKETİ N İ N BAŞ LAMASI 5. Türkiye de çıkan ilk Türkçe gazete aşağıdakilerden hangisidir? A. Ceride-i Havadis B. Vekayi-i Tıbbiye C. Tercüman-ı Ahvâl D. Tasvir-i Efkâr E. Takvim-i Vekayî Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Berkes, Niyazi. Türkiye de Çağdaşlaşma, Ankara: 1973. Bilim, Cahit. "Osmanlı Devletinin Çağdaşlaşma Hareketleri", Sosyal Bilgiler 1, Eskişehir, 1986. Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi, c. 5-8, Ankara: 1977. Karpat, Kemal. Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul: 1967. Lewis, Bernard. Modern Türkiye'nin Doğuşu (Çeviren: Metin Kıratlı), Ankara: 1970. Tanör, Bülent. Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul: 1992. Tunaya, Tarık Zafer. Hürriyetin İlânı, İstanbul: 1959. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ