A. Spivakovsky ve V. Dyachkov GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYÖRLER) VE İLGİLİ DONATIMI Çeviren Aü Münir CERİT - Mak. Y. Müh. 2. BASKI ANKARA - 1984
BÖLÜM VII V-KEPÇELİ, MAFSALLI-KEPÇELİ VE DÖNER-TABLALI GÖTÜRÜCÜLER A. V-KEPÇELİ GÖTÜRÜCÜLER Bir V-kepçeli götürücünün elemanları (Şekil.87) şunlardır: 1 açık yükleme tekneleri (gövde) ile 2 madeni destek yapıları (yatay bölümlerde), 3 ve 4 muhafaza boruları (casings) (düşey bölümlerde), iki sonsuz zincir ile bunlara sağlam bir biçimde bağlanmış olan V-biçimli 6 kepçelerinden ve köşelere yerleştirilmiş 7 zincir dişlilerinden (bunlardan, genellikle götürücünün yüklü şeridinin üst bölümünde olan birisi döndürme 8, diğeri ise geddirme 9 dişlisi olarak iş görür) oluşan hareketli parçalar. Yatay bölümlerde (Şekil.87, BB kesiti), açık tekne boyunca hareket eden kepçeler, zincirlerin yürüyen makaraları tarafından taşınır. Kepçeler götürücünün destek yapışma bağlanmış köşebent kılavuzlar ya da raylar üzerinde hareket ederler. Dökme malzeme, götürücüye, götürücünün alt yatay bölümündeki herhangi bir noktasına yerleştirilmiş bir besleyici aracıyla yüklenir ve tekne boyunca, kazıma görevi yapan kepçeler tarafından kürünür. Kepçeler götürücünün alt bölümünün sonundaki dönemece vardıkları zaman otomatik, olarak malzemeyle dolarlar ve bu malzemeyi, düşey bölümde taşıyarak üst yatay bölümdeki tekneye boşaltırlar. Burada da malzeme, boş kepçeler tarafından kürünür. Malzeme, üst yatay bölümün herhangi bir noktasındaki delikten, kürekli göturücülerdeki gibi, boşaltılabilir. Bu delikler kapaklarla kapatılır. En çok kullanılan V-kepçeli götürücülerin genel görünüşleri Şekil. 88 de verilmiştir. V-kepçeli götürücüler de, kürekli götürücüler gibi, çeşitli pudra, taneli ve karışık dökme malzemenin iletilmesinde kullanılırlar. Taşıma kapasiteleri 80-100 t/sa ve taşıma uzaklıkları (yatay bölümde) 100 m ye kadar olabilir. V-kepçeli bir götürücünün başlıca üstünlükleri şöyle özetlenebilir: yükleri, yeniden taşımayı gerektirmeden yatay ve düşey yörüngelerde götürebilir, boşaltma alanının tümü boyunca istenen noktalara yükün boşaltılmasını ve dağıtılmasını mümkün kılar. Sakıncaları ise şunlardır: götürülen malzemenin kırılması, kepçelerde ve teknede aşın aşınma, yüksek güç tüketimi, düzenli yükleme için bir besleyiciye gereksinme duyulması. Çekme elemanı. Adımı 200-500 mm arasında iki lâmelli-baklalı, burçlu-makaralı tip zincir, bu götürücülerin çekme elemanı olarak kullanılır. 150
Girdirme stroku Şekil.87- Bir V-kepçeli Götürücinün Düzenlenmesi
I M I -e Çalıştırma Boşaltma birimi Gerdirme j^ Yükleme. t Gerdirme çalıştırma birimi-) Boşaltma Boşaltma.Çalıştırma birimi Boşaltma Boşaltma m "Boşaltma Boşaltma" Çalıştırma birimi - i \ Gerdirme V 1 TS _^ YUkleme ı~ Yükleme f + ŞekU.88- V-kepçeli Götürücülerin Tipik Genel Görünüşleri (O Kepçeler (Şekil.89) 3-8 mm çelik sacdan ve kaynaklı olarak yapılırlar. Her kepçenin kapasitesi 70 litreye kadardır. Kepçelerin boyutlarını istenen götürme kapasitesi ile götürülen malzemenin kütle boyutu belirler. Alışılmış türden bir hız düşürmeu çalıştırma birimi ve bir fren (açılmalı ya da otomatik) kullanılır. Kürekli götürücüde olduğu gibi, ilkel zincir gerginliği yüksek bir vidalı-üp gerdirme düzeneği kullanılır. Bunun nedeni, yatay bölümlerde kepçe tarafından kazınan (kürenen) malzemenin direncini yenmektir. Bir V-kepçeli götürücünün kapasitesi (8) denkleminden hesaplanır. Buna göre, her kepçe başına kapasite «o =~-litredir. (162) Kepçeler arasındaki a uzaklığı zincir adımının iki ya da daha çok katı olmalıdır (Şekil.89 a bakınız). Zincirlerin ve kepçelerin hızı genellikle 0,1-0,5 m/s; kepçenin yükleme verimi 4* 0,7-0,9 arasında alınır. Kepçenin izdüşümü A > (34) a'; genişliği B > 2a' (burada o', karakteristik en büyük kütlenin ölçüsüdür; Bölüm I, B ye bakınız). V-kepçeli götürücülerde zincir çekme kuvveti. Bölüm II, C de gösterilen yönteme göre 152
Şekil.89- Bir V-kepçeli Götürücünün Hareketli Parçaları 153
hesaplanır. Yatay ve doğrusal bölümlerdeki dirençler, kürekli götürucülerdekinin aynı olan bir yoldan (37) ve (38) denklemlerinden ve aynı katsayılarla hesaplanır. Düşey bölümlerde ise direnç, hareketli parçaların ağırlığı ile yaratılır. Götürücünün hareketli parçalarının (zincirler ve kepçeler) götürücünün metre uzunluğu başına ağırlığı yaklaşık olarak q o «180 B + 50 kg/m alınır. (163) BuradaB = kepçe genişliğidir, (metre). Gerekli çekme kuvveti ve motor gücünü (48) ve (49) denklemleri belirler. B. MAFSALLI-KEPÇELİ (Pivoted-bucket) GÖTÜRÜCÜLER Mafsalh-kepçeli götürücüler (Şekil.90), V-kepçeli götürücülere benzer yörüngeleri izlerler (Şekil.88 e bakınız). Bu sonuncudan ayırdedici nitelik şudur: kepçeler, burçlu-makaralı zincirlere mafsallanmışlardır. Böylece, birbirine paralel olan iki yatay ve iki düşey şerit boyunca, mafsal adı verilen sabit nokta çevresinde serbestçe dönerler.- Dökme malzeme kepçelere, götürücünün alt yatay bölümünde yüklenir ve herhangi bir ara iletime (transfer) gerek kalmadan, götürücünün yatay ya da düşey bölümlerinde bu kepçeler tarafından taşınır. Bu nedenle de parçalanmaz. Kepçeler götürücünün üst bölümündeki herhangi bir noktasında hareketli bir alıcı (tripper) ya da bir boşaltma düzeneğine (discharger) yüklerini boşaltırlar, Kepçeler, ya eğrisel kamlarla (a) ya da kılavuz makaralarla (b) donatılmışlardır (Şekil.91). Bunlar, boşaltıcının 3 boşaltma koluna dayanınca kepçeyi devirerek boşaltırlar. Kepçeli götürücüler çeşitli pudra, taneli ve parçalı dökme malzemelerin taşınması için tasarlanırlar ve kimya endüstrisi fabrikalarında, kömür madenlerinde, kuvvet santrallann- 6 4 r 5 LkJ BOH v/ 154 Şekil.90- Bir Kepçeli Götürücünün Düzenlenmesi 1-çekme zinciri; 2-kepçeler; 3- kılavuz yataklar; 4-döndürme zincir dişlisi; 5- gerdirme zincir dişlisi; 6- boşaltma düzeneği
daki kazan stokerlerinde, şehir gazı üretim birimlerinde, çimento fabrikalarında ve diğer birçok kuruluşlarda geniş çapta kullanılırlar. Mafsallı-kepçeli götürücülerin taşıma kapasitesi 5 ile 400 t/sa gibi geniş sınırlar içinde değişir. Mafsallı kepçeli götürücülerin üstünlükleri şunlardır: malzemeyi birbirini izleyen yatay ve düşey (gerekiyorsa eğimli) bölümlerden ve ikinci bir boşaltma-yükleme olmaksızın alırlar; onu yatay bölümün istenen noktasına boşaltırlar; malzeme parçalanması ya da ufalanması olmaz. Sakıncaları ise: karmaşık tasanm ve işletme; büyük ağırlıklı haraketli parçalar; yüksek maliyet; kepçelerin, yüksek götürme hızında aşın dönmesi. Çekme elemanı. Mafsallı-kepçeli götürücülerde genellikle iki tane lâmelli-baklalı ve burçlu-makaralı tip zincir (320-1000 mm adımlı), çekme elemanı olarak kullanılır. İstisna olarak, düzgün olmayan profilli götürücülerde, çelik halatların ve özel çift-baklalı zincirlerin kullanıldığı da görülür. Kepçeler (Şekil.92) genellikle 2-6 mm çelik sacdan kaynaklı olarak yapılır ve kapasite 250400 İt arasındadır. Kepçe genişlikleri B = 900 mm arasında değişir. Kepçenin ağırlık merkezi daima asılma ekseninden aşağıda bulunur. Bundan dolayı kepçe, hareket sırasında, eksen (mafsal) çevresinde serbestçe dönerken kararlı denge konumundadır ve boşaltma (devrilme) durumundan sonra yine bu kararlı konuma gelir. Kepçeler, ya pratik olarak aralıksız (çakışık tür) ya da belli aralıklarla yerleştirilirler. T Şekil.91 - Kepçeli Götürücülerde Devirme Düzenekleri a- yükselir kollu ve kepçeler Üzerinde kamlı devirme mekanizması; b- kepçeler üzerinde kılavuz makaralar; 1- çekme zinciri; 2- kepçe; 3- çalışma ve avara (3<) durumundaki boşaltma kolu; 4- hareketli götürücü arabası; 5- kepçe üzerindeki kam; 6- kılavuz makara 155
Birinci türde (Şekil.92 ye bakınız), kepçeler arasındaki aralık, kepçelerin uzatılmış yan levhalanyla kapatümıştır ve bu durum sürekü bir beslemeye izin verir. İkinci türde ise, kontrollü bir besleyici -saçılmalan önleyerek- her kepçeye gerekli miktarda malzeme verir. Bu tür götürücü, büyük-kütleli malzemenin geniş hacimli kepçeleri kullanmayı zorunlu kıldığı ve istenen kapasitenin, kepçe adımında bir azalmayı gerektirmediği durumlarda kullanılır. Birinci tür, çok elverişli uygulama alanlan bulmuştur. Kepçeler arasındaki a uzaklığı, t zincir adımının tam katları olmalıdır. Kepçenin, hareket doğrultusundaki A izdüşüm uzunluğu, taşman malzemenin en büyük karakteristik boyutundan enaz 2-3 katı fazla uzun olmalıdır (Bölüm 1, B ye bakınız). Mafsalh-kepçeli götürücülerin taşıma kapasitesi, kürekli götürücülerde olduğu gibi, (8) denkleminden belirlenir. Kesit AA.L J. Şekil.92- Mafsalli-kepçeli Götürücünün Hareketli Parçalan Kepçelerin yükleme verimi ı// = 0,75-0,9U arasındadır. Götürme hızı 0,15-0,4 m/s arasında alınır. 500 mm den fazla adımlı zincirlerde, zincir üzerindeki dinamik yükleri azaltmak ve kepçelerin aşırı dönme hareketini önlemek için, hızlar 0,10-0,15 m/s alınır. Çekme kuvveti ve motor gücü, kürekli götürücülerdeki gibi hesaplanır. (Bölüm II, C ye 156
bakınız). Çekme elemanının minimum gerginliği S min = 200-300 kg alınır. Hareketli parçanın ağırlığı şu ifadeden kestirilir: 7 o 40kg/m (164) Burada = kepçe genişliği, m dir. Doğrusal bölümlerdeki direnç katsayısı [ (36) ve (38) denklemlerine bakınız ] bilyalı yataklar üzerinde giden makaralı zincirler için w' =0,03-0,05; kaymalı yataklar üzerinde giden makaralı zincirler için w' - 0,06-0,10 alınır. Bu değer, Bölüm V, B, madde 2 de verilen değerlerdeki katsayılar alınarak, (35) denkleminden de hesaplanabilir. C. DÖNER-TABLALI GÖTÜRÜCÜLER Döner-tablalı götürücülerin tasarımı, kepçelerin yerini zincire mafsallanmış bir dizi düz tabla biçimindeki taşıyıcıların alması istisnası ile mafsallı-kepçeli götürücülerinkine benzer (Şekil.93). Bu tür götürücüler çeşitli parça-malların (dövme parçalar, boru ara parçalan, kitaplar, kutular), bir düşey düzlemde yatay ve düşey bölümler içeren karmaşık yörüngeler boyunca taşınmasına ve süreçler arasındaki hareketine çok elverişlidir. Döner-tablalı götürücüler, düşey bölümlerde, elle ya da çeşitli otomatik düzeneklerle yüklenirler. Döner-tablalı götürücüler yükleri katlar, koridorlar, süreç donatımları arasında yükseltmek ya da indirmekte kullanılırlar. Döşeme seviyesinin altından giderler ve yükü, ikinci taşımaları gerektirmeden, birbirine bağlı yatay ve düşey bölümlerde taşırlar. Yörünge, yükü kurutma ve salamura (deri işletmelerinde) daireleri arasında taşımak üzere tasarlanabilir. Döner-tablalı götürücülerin tipik genel yerleşim şemaları Şekil.94 de gösterilmiştir. Bir döner-tablalı götürücünün toplam uzunluğu genellikle 100-150 m yi geçmez. Düşey bölümlerin yüksekliği 20-30 m arasında olabilir. Çekme elemanı, tki tane lâmelli-baklalı ve burçlu-makaralı tip zincir, çekme elemanı görevini yapar. Zincirler, birlikte giden, flanşlı makaralarla donatılmışlardır. Zincir adımı 100-320 mm arasındadır. Tek çekme zincirli tasarımlar, döner-tablalı yükselticileri (elevatör) belirler ve bunlar, XI. bölümde incelenecektir. Bir döner-tablalı götürücünün yük-taşıyıcı elemanı bir dizi asılı tabladan (suspended trays) oluşur. Bu elemanın yapısı, yükün gereklerine, yükleme ve boşaltma yöntemine uydurulmuştur. Yükleme ve boşaltmanın otomatik olduğu durumlarda, tablalar genellikle ızgarahdır. Şekil.95, yuvarlak eşyaları taşımaya yarayan bir tablayı gösteriyor. Döner-tablalı götürücülerin besleyicilerinin ve boşaltıcılannın tepeleri de genellikle ızgaralıdır. Yük, buralardan bir sıkma çeneli kepçe (grab) ya da başka bir boşaltma düzeneği yardımıyla alınır. Tablaların tasanmı da büyük çeşitlilik gösterir. Bunlardan birçoğu elle yüklemeye ve boşaltmaya elverişlidir. 157
Ol 00 Şekil.93- Bir Tablalı götürücünün Düzenlenmesi 1- besleyici; 2- boşaltıci; 3- çalıştırma-birlmi; 4- ger dirms; S- zincir dişilleri; 6- hareketti parçalar; 7- kılavuz kızaklar
Ol S> Şekil.95- Bir İki-zincirli Tablalı Götürücünün Hareketli Parçaları
Çalıştırma birimi Boşaltma Yüklem» Yükl«me 2 Yükleme Şekil.94- Tablalı Götürücülerin Genel Yerleşim Şemaları Döner-tablalı götürücülerin kapasitesi (9) ve (10) denklemlerinden belirlenir. Bu götürücüler genellikle 0,25 m/s ye kadar hızlarda çalışırlar. Bu kapasite, besleme ve boşaltma debileriyle sınırlıdır. Zincir gerginlikleri, çekme kuvveti ve motor gücü, diğer zincirli götürücülerdekine benzer yoldan hesaplanır (Bölüm II, C ye bakınız). 160