Cengiz Güneş Türkiye'de Kürt Ulusal Hareketi Direnişin Söylemi İngilizceden çeviren Eflâ-Barış Yıldırım dipnot yayınları
KISALTMALAR ADYÖD Ankara Demokratik Yüksek Öğrenim Derneği AİHM Avrupa İnsan Haklan Mahkemesi AKP Adalet ve Kalkınma Partisi ARGK Kürdistan Halk Kurtuluş Ordusu (Arteşa Rizgarîya Gele Kurdistan) BDP Barış ve Demokrasi Partisi CHP Cumhuriyet Halk Partisi DDKD Devrimci Demokratik Kültür Dernekleri DDKO Devrimci Doğu Kültür Ocaklan DEHAP Demokratik Halk Partisi DEP Demokrasi Partisi DP Demokrat Parti DTH Demokratik Toplum Hareketi DTP Demokratik Toplum Partisi EMEP Emek Partisi ERNK Kürdistan Ulusal Kurtuluş Cephesi (Enîya Rizgarîya Netewa Kurdistan) FKF Fikir Kulüpleri Federasyonu HADEP Halkın Demokrasi Partisi HEP Halkın Emek Partisi HÎK İslami Kürdistan Hareketi (Herekata îslamiya Kurdistane) HPG Halk Savunma Güçleri (Hezen Parastina Gel) HRK Kürdistan Kurtuluş Güçleri (Hezen Rizgarîya Kurdistan) İHD İnsan Haklan Derneği KAB Kürdistan Aleviler Birliği
KADEK KCK KDP KİP KKK Kürdistan Özgürlük ve Demokrasi Kongresi (Kongreya Azadî û Demokrasiya Kurdistane) Kürdistan Topluluklar Birliği (Koma Civakan Kurdistan) Kürdistan Demokrat Partisi (Irak) Kürdistan İşçi Partisi Kürdistan Birlikler Konseyi (Koma Komalan Kurdistan) KNK Kürdistan Ulusal Kongresi (Kongreya Netawa Kurdistan) Kongra-Gel Kürdistan Halk Kongresi (Kongra Gele Kurdistan) Kon-Kurd Avrupa Kürt Birlikleri Federasyonu KPSK Kürdistan Kızıl Partizanlar Birliği (Komaleya Partizanen Sor an Kurdistan) KUK Kürdistan Ulusal Kurtuluşçuları KYB Kürdistan Yurtseverler Birliği (Irak) MDD Milli Demokratik Devrim MGK Milli Güvenlik Kurulu MHP Milliyetçi Hareket Partisi MKM OHAL ÖDP PAJK PÇDK PJA PJAK PKK PSK PSSK PWD SD SHP TAK TİHV TİİKP Mezopotamya Kültür Merkezi (Navenda Çanda Mezopatamya) Olağanüstü Hal Bölge Valiliği Özgürlük ve Dayanışma Partisi Kürdistanlı Kadınların Özgürlük Partisi (Partiya Azadiya Jin a Kurdistan) Kürdistan Demokratik Çözüm Partisi (Irak Kürdistanı) (Partiya Çareseriya Demokratik a Kurdistan) Özgür Kadın Partisi (Partiya Jina Azad) Özgür Yaşam Partisi (Partiya Jiyana Azad a Kurdistane) Kürdistan İşçi Partisi (Partiya Karkeren Kurdistan) Kürdistan Sosyalist Partisi (Partiya Sosyalista Kurdistan) Kürdistan Devrimi'nin Kızıl Peşmergeleri (Pesmergeyan Sor en Soresa Kurdistane) Kürdistan Yurtsever ve Demokratik Partisi Sosyalist Devrim Sosyaldemokrat Halk Partisi Kürdistan Özgürlük Şahinleri (Tayrebazen Azadîya Kurdistan) Türkiye insan Haklan Vakfı Türkiye İhtilalci İşçi Köylü Partisi
TİP TKDP TKSP UDG YEK YJWK YKWK YTP YXK Türkiye İşçi Partisi Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi Türkiye Kürdistan'ı Sosyalist Partisi Ulusal Demokratik Güçbirliği Kürdistan Yezidiler Birliği (Yekîtiya Ezîdiyan Kürdistan) Kürdistan Yurtsever Kadınlar Birliği (Yekîtiya Jinen VVelatparezen Kürdistan) Kürdistan Yurtsever İşçiler Birliği (Yekîtiya Karkeren VVelatparezen Kürdistan) Yeni Türkiye Partisi Kürdistan Devrimci Gençlik Birliği (Yekîtiya Xorten Şoreşgeren VVelatparezen Kürdistan) KİP ve PKK, PKK'nin adı Türkçeye çevrildiğinde aynı isme sahip. Ne var ki, ikisi birbirinden bağımsız örgütlenmelerdir. KIP'in tam ismi Türkçeden, PKK'nin tam ismi ise Kürtçeden gelir.
İçindekiler ÖNSÖZ 11 GİRİŞ 19 I. BÖLÜM AKADEMİK SÖYLEMLERDE KÜRT KİMLİĞİ VE MİLLİYETÇİLİĞİNİN ÇÖZÜMLENMESİ 33 Giriş 33 Türkiye'de Kürtler ve Kürt Sorunu: Çatışma Analizi ve Siyasal Tarih Literatürü 37 İdeoloji ve Kimlik 40 Kürt Yanlısı Demokratik Siyaset 48 Kürt Ulusal Hareketi ve Vaka Çalışması Olarak PKK. 51 Harekete Geçirme 52 İdeoloji ve Söylem 57 II. BÖLÜM TÜRKİYE'DEKİ KÜRT KİMLİĞİNİ VE MİLLİYETÇİLİĞİNİ ANLAMAK 65 Söylem Teorisinin Kimlik Oluşumu Açıklaması 69 Siyasal Sınırlar 74 Kürt Milliyetçi Söylemini Anlamak: Hegemonya, Mit ve Radikal Demokrasi 78 Kürt Öznesinin ve Baskı Uygulamalarının Sorunlaştırılması 88
III. BÖLÜM ORGANİK ENTELEKTÜELLER VE KÜRT SİYASAL AKTİVİZMİNİN 1960'LARDA YENİDEN DOĞUŞU 95 Giriş 95 Kürt Organik Entelektüelleri ve "Doğu Sorunu"nun Kamusal Tartışması 98 Doğu Sorunu'nun Kamusal Tartışması 100 Müdafi Gazetecilik: "Doğu"daki Azgelişmişlik ve Eşitsizliği Sorunsallaştırmak 103 Örgütlü Muhalefet ve Kitle Protestosu: TKDP, TİP ve "Doğu Mitingleri" 111 TKDP ve TİP 112 Doğu Mitingleri 118 IV. BÖLÜM KÜRT SOSYALİST HAREKETİNİN DOĞUŞU 125 Giriş 125 Ayrılık İşaretleri: DDKO'nun Kuruluşu 128 DDKO'nun Kuruluşu 130 İnkâr ve Asimilasyonu Sorunsallaştırma: DDKO Aktivistlerinin Savunmaları 133 Kürt "Ulusal Sorunu" 136 Kürt Sosyalist Hareketinin Bölünmesi 142 Siyasal Grup ve Partiler 148 V. BÖLÜM KÜRT ULUSAL KURTULUŞ SÖYLEMİ 153 Giriş 153 Kürdistan'ın Parçalanmasını Açıklamak: "Sömürgecilik" ve "Feodalizm" 156 Kürdistan: Devletler-arası Sömürge 157
Kürt Feodalizmi 162 Kürdistan'ın Ulusal Demokratik Devrimi 165 Hareket İçi Mücadele ve PKK Hegemonyası 170 Devrim Stratejisi 171 Kimlik ve Temsil 179 1980'li Yılların Başında Kürt Siyasal Aktivizmi 183 VI. BÖLÜM "ULUSAL KURTULUŞ" SAVAŞI VE KİTLESEL HAREKETLENME 189 Giriş 189 Kürdistan İçin Savaş: "Kurtuluş Savaşı" ve Kitlesel Hareketlenme 192 Gerilla Savaşı ve Çatışmanın Yükselişi (1984-1992) 194 Ulusal Kurtuluş Cephesi: Siyasal Hareketlenme, Serhildan ve Kitle Protestoları 203 PKK Söyleminin 1980'ler ve 1990'lar Boyunca Tortulaşması 209 Kürt Kültürel Siyaseti 210 Kürdistan'ın "Kahramanları": Örnekselliğin Kuruluşu ve PKK'nin Çağdaş Direniş Miti 215 VII. BÖLÜM YERİNDEN ÇIKMALAR VE PKK'NİN DEMOKRASİYE YÖNELİŞİ (1992'DEN BUGÜNE) 229 Giriş 229 Yerinden Çıkmalar ve Demokratik Söylemin Alternatif Olarak Doğuşu (1992-1999) 232 Ulusal Kurtuluş Söyleminin Parçalanması 233 Karşı-Şiddet, Askeri Kayıplar ve Çıkmaz 240 ı PKK'nin Tek Taraflı Ateşkesleri ve Siyasal Çözüm Arayışı (1993-1998) 248
PKK'nin Demokratik Söylemi (1999'dan Bugüne) 252 Öcalan'ın Yeni Paradigması: "Demokratik Birlik" Tezi 254 Stratejik ve Örgütsel Dönüşüm '. 257 PKK'nin Demokratik Dönüşümünü Değerlendirmek 264 Siyasal Uzlaşma İhtimalleri 271 VIII. BÖLÜM DEMOKRASİ VE ÇOĞULCULUK MÜCADELESİ: TÜRKİYE'DE KÜRT YANLISI SİYASİ PARTİLER 283 Giriş 283 "Dahil Olma" ve "Kabul" Arayışı: HEP ve Kürt Parlamenter Muhalefetinin Doğuşu (1990-1994) 289 HEP'in Kuruluşu 290 Kürt Yanlısı Bir "Türkiye Partisi" Olmanın ve Kürtleri Temsil Etmenin Getirdiği Zorluklar 295 HEP'in Kapatılması ve Kürt Yanlısı Parlamenter Temsilin Bertaraf Edilmesi 300 Kürt Yanlısı Demokratik Hareketi Yeniden İnşa Etmek 305 HADEP ve DEHAP: Demokrasi Yanlısı Blokun İnşası (1994-2005) 306 DTP ve BDP: Kürt Parlamenter Muhalefetin Yeniden Doğuşu (2005-2011) 314 SONUÇ TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ, ÇOĞULCULUK VE KÜRT ÖZNELLİĞİ 327 Özcülüğün Ötesi 329 Türkiye'deki Kürt Ulusal Hareketi İçin Fırsatlar ve Zorluklar 334 KAYNAKÇA 343
ÖNSÖZ Elinizdeki kitabın odak noktası 1960'ların başından Nisan 2011 tarihine kadar olan dönemdeki Türkiye'deki Kürt siyasal aktivizmidir. Bu dönem içerisinde birçok siyasal örgüt aktif durumdaydı ve Kürt ulusal hareketi karmaşık bir yörünge izledi. Geliştirdiğim "problem odaklı" yaklaşım, Kürt kimliği ve milliyetçiliğinin yorumsal bir açıklamasını sunup Kürt aktivist ve siyasal örgütlenmeleri tarafından yayımlanan geniş miktarda birincil kaynağı ele alıyor. Bu da bana 1960'tan bu yana Kürt milliyetçiliğinin doğuşu ve evriminde temel bir rol oynamış olan yapısal ve tarihsel koşullarla süreçleri analiz etme şansı sağlıyor. Kürt ulusal hareketinin 1960'lı yıllardan bu yana yükselişe geçmesiyle Kürt sorunu Türkiye'nin siyasi gündemine oturdu. Bu dönemden itibaren yeni nesil Kürt aydınlarının (Musa Anter, Edip Karahan vd.) çabalarıyla yeniden filizlenmeye başlayan Kürt hareketinin söylemlerinde Kürtlerin talepleri ifadesini daha çok sosyo-ekonomik gelişme ve eşitlik olarak bulmuştu. Daha sonra "Doğu Sorunu ve Çözümü" çerçevesinde sorunsallaştanlan talepler ise Kürt bölgelerinin azgelişmesinin arkasında etnik bir sebebin yattığını ve mevcut ekonomik politikaların esasen Kürt halkının asimilasyonunu sağlamak için tasarlandığı ifade ediyordu. 1960'lı yılların ortalanna doğru Türkiye İşçi Partisi içerisinde örgütlenmeye başlayan Kürt öğrenci ve aydınlar, Kürt ulusal taleplerini sosyalist söylem içerisinde daha sistemli bir şekilde ifade etmeye başladılar. Bu durum 1970'li yıllarda Kürt "Ulusal
12 Türkiye'de Kürt Ulusal Hareketi: Direnişin Söylemi Kurtuluş" söyleminin oluşmasına ve "Doğu Sorunu" yerine "Kürt Sorunu" temasının öne çıkmasına yol açtı. Aynı zamanda 1970'li yıllar, Kürt sosyalistlerin Türk Sol hareketinden aynlmasma ve kendi örgüt ile siyasi partilerini kurmalanna da tanıklık etti. O dönemlerde Kürt ulusal taleplerini daha açık bir şekilde dile getiren birçok Kürt sol örgütlenmelerin kurulmasına rağmen, bunlardan sadece birkaçı 1980 askeri darbesini ve sonrasında yaşanan baskıcı ortamı atlatabildi. 1980 yılından sonra Kürdistan İşçi Partisi (PKK) Kürt ulusal hareketinde öncü bir konuma ulaştı ve Türkiye'de Kürt ulusal direnişinin temel aktörü oldu. Kürdistan toplumunun bölünmüşlüğünü ve yaşadığı sınıfsal ile ulusal baskılara son vermenin işçi sınıfı hegemonyasında geliştirilecek ulusal kurtuluş hareketiyle mümkün olabileceği tezini sistemli olarak formüle etti. Bu çerçevede 1984 yılında Kürdistan'ın özgürleştirilmesi için başlayan gerilla savaşıyla Kürtleri hareketlendirmeyi başararak bölgedeki mevcut devlet sistemine ve statükoya karşı ciddi bir güç olmayı başardı. 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin çökmesiyle birlikte sosyalist söylemin geçerliliğini yitirmesi, PKK'nin yeni ideolojik arayışlara girmesine yol açtı. Aynı zamanda savaş nedeniyle yaşanan tıkanıklık, Kürt sorununun çözümünün müzakere ve barış süreci ile çatışmaların sonlanması ve ulusal hakların kabul edilmesiyle mümkün olabileceği görüşünün benimsenmesine sebep oldu. Ne var ki barış sürecini geliştirmek için PKK'nin ilan ettiği tek taraflı ateşkesler devam eden çabşma ortamının önünü almaya yetmedi. PKK'nin lideri Abdullah Öcalan'm yargılanırken dile getirdiği "Demokratik Çözüm" önerileri bir bakıma 1990'lı yılların başlarında dile getirilmeye başlanan çözüm denemelerinin bir devamı olarak okunabilir. Daha kapsamlı bir formülasyon ile sunulan çözüm önerileri, PKK'nin yeni dönem ideolojik ve söylemsel güzergâhına yön verdi.