GELENEKSEL TARSUS EVLERİ VE YAPIM SİSTEMLERİ Özlem ATALAN Elif SÜYÜK MAKAKLI ÖZET Ülkemizin Akdeniz bölgesi ndeki önemli şehirlerimizden biri olan Mersin ilinin Tarsus ilçesi geçmişte birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Tarsus geleneksel konut mimarisi Çukurova coğrafyasının kültürü ve ikliminden büyük ölçüde etkilenerek meydana gelmiştir. Dar sokakların her iki yanına sıralanmış evlerin mimarisinin oluşumunda taş, kerpiç ve ahşap büyük bir uyum içinde kullanılmıştır. Tarsus ta yer alan ve sayıları 250 civarında olan geleneksel Tarsus evlerinin bir bölümü koruma altında olmasına rağmen, bir bölümü ise yıkılmış ve özgün dokusundan koparılmıştır. Dış cepheleri taş malzeme ile inşa edilen yapılar büyük ölçüde korunurken, iç strüktürü oluşturan ahşap elemanlarda bozulmaların olduğu görülmektedir. Öncelikle tescilli olan yapıların rölöve ve restorasyon projeleri hazırlanarak koruma altına alınması gerekmektedir. Bu konutların acilen özgün malzemeler kullanılarak restore edilmesi, sürekli bakım ve onarıma tabi tutulması önerilmektedir. ABSTRACT Traditional Tarsus Houses And Construction Systems Mersin is one of our important cities in the Mediterranean Region of Turkey, and one of its district, Tarsus, has hosted many civilizations in the past. Tarsus traditional residential architecture is greatly influenced by the culture and climate of the Çukurova geography. Stone, wood, and adobe were used in great harmony in the architectural formation of houses, which are ranged on each side of narrow street. Traditional Tarsus houses, which are around 250, are in part under the protection and in part destroyed and cut off from the original texture. The facades of the buildings constructed by stone are largely protected but deterioration is observed on wood elements of internal structure. Primarily the restoration and surveying projects of registered houses should be prepared and they should be protected. Restoration should be immediately made by unique materials and also continuous maintenance and repairing is highly recommended. GELENEKSEL TARSUS EVLERİ VE YAPIM SİSTEMLERİ 1.Tarsus un konumu ve tarihçesi Çukurova nın önemli kentlerinden olan Tarsus, Çukurova Bölgesi nin batısında yer alan Tarsus Nehri nin meydana getirdiği ova ortasında kurulmuş bir yerleşim merkezidir. Kentte eski çağlardan beri kurulan birçok medeniyet vardır. Tarsus ta hakimiyet süren uygarlıklara ve tarihine baktığımızda oldukça eskiye gidilir. Tarsus un bilinen eski tarihi M.Ö. 1650 li yıllara kadar gitmektedir. Gözlükule bölgesinde yapılan çalışmalara göre Kizvatna Krallığı Tarsus ve civarında yaşamış ve M.Ö. 14. yüzyılda Hitit İmparatorluğu na katılmıştır. Daha sonra Tarsus ve çevresi Asurlular-Mısırlılar ve Yunanlılar arasında birkaç kez el değiştirmiştir. M.Ö. 9. yüzyılda Asurlular, hakimiyet mücadelesini kazanarak bu bölgeyi ele geçirmişlerdir. Asurlular yıkıldıktan sonra (M.Ö. 612) Kilikyalılar, Çukurova da bağımsız bir devlet kurmuşlardır. Bu durum M.Ö. 401 yılına kadar devam etmiş, bu tarihten itibaren Kilikya Krallığı, Pers İmparatorluğu na bağlı bir eyalet haline gelmiş, Tarsus da bu eyaletin merkezi olmuştur. M.Ö. 333 yılında Büyük İskender, Tarsus şehrini ele geçirmiştir Bundan böyle Tarsus, Makedonyalıların, Kilikya daki merkezi haline gelmiştir. İskender in ölümünden sonra komutanları, ülkeyi paylaşmışlar, bu paylaşımda Tarsus, Büyük İskender in başkomutanı Selefkos a düşmüş, böylece bu bölgede Selefkoslar devri başlamıştır. Selefkoslar, ticaret ve bilime fazla önem verdiklerinden dolayı Tarsus, bu dönemde İskenderiye den sonra en önemli ticaret ve ilim merkezi haline gelmiştir. Makedonya Krallığı yıkıldıktan sonra Romalılar, Anadolu ve Akdeniz de hakim duruma gelerek Kilikya Bölgesi ni M.Ö. 66 da bir Roma eyaleti haline getirmişlerdir. Bu tarihten itibaren Tarsus, bu eyaletin merkezi olmuştur. M.S. 395 te Roma nın ikiye ayrılmasıyla Tarsus, Bizans ın sınırları içinde Yrd. Doç. Dr. Maltepe Universitesi Mimarlık Fakültesi, ozlema@maltepe.edu.tr Yrd. Doç. Dr. Maltepe Universitesi Mimarlık Fakültesi, elifsuyuk@maltepe.edu.tr
kalmıştır. Müslümanlarla-Bizans arasındaki mücadele, 948 e kadar devam etmiş, Türklerin gelişine kadar bu bölge Bizans hakimiyetinde kalmıştır. Selçuklular, Malazgirt Zaferi ni elde ederek Anadolu ya yerleşmeye başladıklarında, Bizans giderek zayıflamaya başlamış, bu dönemdeki otorite boşluğunu fırsat bilen Ermeni asıllı Bizans generali Tarsus u ele geçirerek 1077-1083 yılları arasında hüküm süren bir Ermeni prensliği kurmuştur. 12. yüzyılda bölgeye egemen olmaya başlayan Anadolu Selçuklu Devleti, Kösedağ Savaşı ndan sonra etkisiz hale gelmiş, bunun üzerine Anadolu daki Türkmen beyleri hakimiyet mücadelesine girişmiştir. Fatih in 1483 te Karaman Beyliği ni ortadan kaldırarak, Karaman ilini bir eyalet haline getirmesiyle Çukurova Bölgesi nde devam eden Karamanoğulları-Memluk mücadelesi, Osmanlı-Memluk mücadelesine dönüşmüştür. l517 de Ridaniye Savaşı nı Osmanlıların kazanmasıyla Memluk Devleti ne son verilmiştir. 19. yüzyılın başlarına kadar Tarsus ve çevresi Osmanlı hakimiyetinde kalmış, 1832-1840 yılları arasında ise geçici olarak Mısır valisi Mehmed Ali Paşa nın eline geçmiştir. 1840 tan 1918 e kadar yine Osmanlıların hakimiyetinde olan şehir, 1918 ten 27 Aralık 1921 e kadar Fransız işgali altında kalmış, aynı yıl yapılan Ankara Antlaşması yla da bölgedeki Fransız işgali sona ermiştir. Türkiye Cumhuriyeti nin yönetimi altına giren Tarsus, Mersin e bağlı bir ilçe merkezi olarak önemli konumunu sürdürmektedir. 2.Geleneksel Tarsus Evleri ve Yapım Sistemleri Eski Tarsus ta yer alan ve sayıları 250 civarında olan geleneksel Tarsus evlerinin bir çoğu eski şehir surlarının içinde kalan ve bugün isimlerini büyük ölçüde koruyan Cami i nur, Tekke, Sofular, Kızılmurat, Tabakhane, Şehit Kerim ve Ömerli mahallelerinde yoğunlaşmaktadır. Evler kısmen koruma altında olmasına rağmen, yeni açılan yollar ve imar düzenlemeleri ile bir bölümü yıkılmış, bir bölümü de çevresinden koparılmıştır. Günümüze kadar sağlam ulaşabilen evler, son yıllarda değişiklikler geçirmiş, günümüz ihtiyaçlarına uygun mutfak, wc, banyo gibi mekanlar eklenerek restore edilmiştir. Dış cepheleri taş malzeme ile inşa edilen yapılar büyük ölçüde korunurken, iç strüktürü oluşturan ahşap elemanlarda bozulmaların olduğu görülmektedir. Kültür Bakanlığı destekli yürütülen restorasyon çalışmalarıyla, geleneksel konut mimarisi koruma altına alınabilmiştir. Tarsus geleneksel konut mimarisi Çukurova coğrafyasının kültürü ve ikliminden büyük ölçüde etkilenerek meydana gelmiştir. Bununla birlikte, Osmanlı kent dokusunu oluşturan. dar, kıvrımlı yada çıkmaz sokaklar geleneksel Tarsus sokak dokusunda da görülmektedir. Dar sokakların her iki yanına sıralanmış evlerin mimarisinin oluşumunda taş, kerpiç ve ahşap büyük bir uyum içinde kullanılmıştır. Resim 1. Geleneksel Tarsus Evi Resim 2. Geleneksel Tarsus Evi
Genelde iki katlı ve üç katlı olan konutlarda, yasama ve servis birimleri kendi içlerinde bütün olarak düzenlenmiştir. Yasama ve servis birimleri avlunun, kenarlarına yerleştirilerek evin sokakla ve komsu evle sınırını belirlemiştir. Konutlar bitişik düzende inşa edilmiştir. Yapılara yuvarlak kemerli bir kapıdan geçilmekte ve giriş holüne ulaşılmaktadır. Zemin katlarda cepheye bakan bir veya iki odanın açıldığı bir hol, arkasında mutfak ve kilerler bulunmaktadır. Konutlarda yaşama birimleri; oturma, yeme, yatma gibi eylemlerin gerçekleştirildiği odalar, servis birimleri; mutfak, kiler, tuvalet gibi mekânlardan oluşmaktadır. Avlu ise, bunlar arasında hem bağlayıcı rolü oynamakta, hem de her iki grubun işlevlerinin ortak olarak görüldüğü bir açık mekân olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaşamın büyük bölümü bu mekânlarda geçmektedir. Bu mekânların özelliği yüksek duvarlarla çevrilmiş içe dönük bir iç bahçe niteliğinde hizmet eden ferah mekanlar olmalarıdır. Tarsus evlerinde taş mimari egemen olup, zemin katlar, yuvarlak geniş kemerli ve az pencereli kalın duvarlardan meydana gelmiştir. Evler, demir parmaklıklı, ahşap kanatlı ve dekoratif şekilli pencerelerle dışarıya açılmıştır. Yapıların kalın duvarlı oluşu, daha çok iklimden kaynaklanmıştır. Osmanlı döneminde hayvan beslemek ve bölgenin ana ürünü olan pamuğu depolama alanı olarak düzenlen giriş katları, yüksek tavanlı olarak inşa edilmiştir. Mağaza olarak da nitelenen bu geniş depolar, zamanla çoğalan hane halkına yeni mekanlar yaratmak için farklı işlevlerle dönüşüme uğramıştır. İhtiyaçlar doğrultusunda banyo, mutfak gibi eklemeler yapılmıştır. Girişin karşısındaki merdivenle çıkılan ikinci ve üçüncü katlar ise, günlük yaşamın geçtiği mekanlardan oluşmuştur. Odalar bir sofa etrafında sıralanmış, içerisinde yüklüklere, dolaplara yer verilmiştir. Bazı konutların üst bölümünde çatıda bir oda ve geniş bir teras mekanı görülebilmektedir. Bu bölümler sıcak havalarda uyuma, oturma mekânı ile birlikte tahıl kurutma mekânı olarak kullanılmıştır. Üst katlar genellikle, çıkmalarla dışarıya açılmaktadır. Bu katlarda dikdörtgen taş söveli, kepenkli pencereler sıra halinde görülür. Cepheler cumba ve saçaklarla hareketlendirilmiştir. 2.1..Geleneksel Tarsus Evleri Malzeme Kullanımı Tarsus evlerinde ana inşaat malzemesi, yörede bulunan taş, kerpiç ve ahşaptır. Zemin katların dış duvarları genellikle düzgün kesme taşla inşa edilmiştir. Yaygın olarak iki katlı yapıların zemin katında taş, üst katlarında ahşap ve kerpiç malzemesi görülmektedir. İç mekânlarda, bölücü duvarlar ahşap karkas, döşemeler ise ahşap olarak inşa edilmiştir. Genel olarak yapım sistemlerine göre, Tarsus evlerini 3 e ayırmak mümkündür. 1. Yığma Sistemli, Taş Malzemeli Geleneksel Konutlar: Yapıların zemin kat ve üst katlarında taş yığma sistemde inşa edilmiş bir strüktür görülmektedir. Kullanılan taşlar arasında yakın çevrede yer alan arkeolojik bölgeden getirilmiş devşirme malzemeler görülebilmektedir. Taş duvar kalınlığı 0.50-0.60 metre olarak değişmektedir. Yatay düzlemde belli aralıklarla bağlayıcı elemanlar olarak ahşap hatıllar kullanılmıştır. Resim 3. Taş Yığma Sistemde İnşa Edilmiş Geleneksel Tarsus Evi
Resim 4. Taş Yığma Sistemde İnşa Edilmiş Geleneksel Tarsus Evi 2. Karma Sistemde İnşa Edilmiş Geleneksel Konutlar ( zemin kat; taş yığma sistem, üst kat; ahşap karkas sistem) Yapıların zemin katında 0.50-0.60 metre genişliğinde taş yığma sistemde inşa edilmiş bir strüktür görülmektedir. Üst katlar ahşap karkas sistemli ve kerpiç dolgulu olarak inşa edilmiştir. Resim 5. Karma Sistemde İnşa Edilmiş Geleneksel Tarsus Evi Resim 6. Karma Sistemde İnşa Edilmiş Geleneksel Tarsus Evi
Resim 7. Karma Sistemde İnşa Edilmiş Geleneksel Tarsus Evi 3. Ahşap Karkas Sistemli Geleneksel Konutlar Tarsus geleneksel konut dokusunda ahşap çatkı arasına kerpiç doldurularak inşa edilmiş az sayıda yapı mevcuttur. İyi durumda olmadığı tespit edilen bu yapıların bazılarında subasman seviyesine kadar taş duvar görülür. Resim 8. Kerpiç Dolgulu Ahşap Karkas Sistemde İnşa Edilmiş Tarsus evi Resim 9. Kerpiç Dolgulu Ahşap Karkas Sistemde İnşa Edilmiş Tarsus evi
Resim 10 Kerpiç Dolgulu Ahşap Karkas Sistemde İnşa Edilmiş Tarsus evi 2.3. Geleneksel Tarsus Evlerinde Yapı Elemanları Geleneksel Tarsus evlerinin yapı elemanlarını oluşturan pencereler, kapılar, merdivenler 19. yy sonu 20. yy başı yapım tekniği ve işçiliğinin üst düzey örneklerinin görüldüğü özgün örneklerdir. İklim koşulları ve kullanıcı yaşam kültürü yapı elemanlarının detaylarını şekillendirmiştir. Konutlarda giriş kapıları çeşitli şekillerde düzenlenmiştir. Dikdörtgen ve kemerli formlarda kapı çözümleri görülmektedir. Kapıların üst kısmında yarı daire pencereler demir parmaklıklarla öne çıkmaktadır. İç bölümlerde yer alan kapılardaki sadeliğe karşın, giriş kapılarının gösterişli geometrik motifleri dikkat çekmektedir. Yapıların bazılarında giriş kapıların üstünde kitabeler de bulunmaktadır. Bu kitabelerde yapıların yapım tarihi, yaptıranın ya da inşa eden kişilerin isimleri yazmaktadır. Resim 11. Tarsus Evi Kemerli Giriş Kapısı Resim 12 Tarsus Evi Kemerli Giriş Kapısı
Resim 13 Tarsus Evi Cumbaları Resim 14 Tarsus Evi Cumbaları Resim 15 Tarsus Evi Cumba detayı Pencerelerin biçimleri, sövelerin bezemeleri Tarsus evlerinin yalın cephelerinde ve özellikle ön cephelerde dikkati çeken mimari elemanlardır. Zemin kat ve üst kat penceresi her zaman dikey eksenlerde yer almaktadır. Zemin katlarda yer alan pencereler üst kata göre daha küçük tutulmuştur. Pencereler genellikle 1/2 oranında dikdörtgen formlu, ahşap doğramalı olarak yapılmıştır. Pencere kepenklerinde yörenin iklimsel koşullarına uygun detay çözümleri göze çarpmaktadır. Büyük kepenk kanadının içinde yer alan küçük bir kanat ile mekanın havalandırması ya da gün ışığı kontrolü
sağlanmıştır. Günümüzden yüzyıllar önce üretilmiş bu küçük ama önemli detaylarla, doğaya uyumlu ve konfor koşullarını arttıran çözümler sunulmuştur. Resim 16. Tarsus Evi Kepenk Detayı Resim 17. Tarsus Evi Kepenk Detayı Saçaklar; Tarsus geleneksel konut mimarisinde vurgulayıcı birer mimari eleman olarak göze çarpmaktadır. Saçakların geniş ve vurgulayıcı tutulmasındaki amaç sadece estetik kaygı değil, sağanak yağmurlarda ve güneş ışınlarında yapıyı ve kullanıcıları korumak olmuştur. Cumbalar genellikle Eliböğründelerle (Destek Payandaları) desteklenmiştir. Bu strüktürel elemanlar, ahşap ya da taş malzemelerle inşa edilmiş, konutlara cephede farklı bir estetik anlayış ve hareket kazandırmıştır. 3.Sonuç Tarsus geleneksel konut dokusundaki yapılar zarar görmüş olmakla birlikte, korunmaya değer çok önemli niteliklere sahiptir. Tarsus bölgesinin farklı mimari karakteristik özellikleri sergileyen ve belli bir stil birliği içinde olan günümüze ulaşabilmiş bu yapıların, özgün haliyle korunarak gelecek nesillere aktarılması gerekmektedir. Kentsel Sit koruma alanında yer alan geleneksel konutların ilerleyen zamana bağlı olarak, malzeme bozulmaları, terk edilme, yanlış işlevlendirme ve kusurlu müdahalelerle kayıplara uğradığı saptanmıştır. Öncelikle tescilli olan yapıların rölöve ve restorasyon projeleri hazırlanarak koruma altına alınması gerekmektedir. Bu konutların acilen özgün malzemeler kullanılarak restore edilmesi, sürekli bakım ve onarıma tabi tutulması önerilmektedir. Bununla birlikte geleneksel konutların yaşayabilmesi ve korunabilmesi için yapıya ve bölgeye uygun işlevlendirilme ile korunması gerçekleştirilmelidir. Yürütülecek bu çalışmalarla, Tarsus geleneksel konut dokusunun korunması ve sürekliliği sağlanabilecektir.
Resim 18 Yıkılmış bir Tarsus evi Resim 19 Yıkılmakta olan Tarsus evi KAYNAKÇA Aktüre, S. (1989), The Islamic Anatolian City, Environmental Design, Roma, Carucci Editore, No.8, p. 68-71. Atalan, O. (2003), Seferihisar Sığacık Tarihi Araştırması,Dokuz Eylül Üniversitesi FBE, İzmir. Bilgiç, U.( 2004), New Building In Historical Settlement As An Urban Conservation Problem: A Case Study In Tarsus, Odtü İslam Ansiklopedisi, (1974), Tarsus Maddesi, İstanbul, V.12/1, p.18-23. Tarsus Koruma İmar Planı Raporu, (1989), İstanbul. Yurt Ansiklopedisi, (1982), İçel Maddesi, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, v.5 p. 3685. www.wowturkey.com