MANİSA İLİ SOMA İLÇESİNDE YAĞLIK ZEYTİN ÜRETİMİNİN EKONOMİK ANALİZİ

MANİSA İLİ SOMA İLÇESİNDE YAĞLIK ZEYTİN ÜRETİMİNİN EKONOMİK ANALİZİ Asaf Özalp Semih KAHRAMAN İbrahim YILMAZ aozalp@akdeniz.edu.tr iyilmaz@akdeniz.edu.tr Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 07070, Antalya ÖZET Ankete dayalı olarak yürütülen bu araştırma, Türkiye nin dördüncü önemli zeytin üreticisi olan Manisa ilinin Soma ilçesinde, zeytincilik faaliyetiyle uğraşan tarım işletmelerinin yıllık yağlık zeytin üretimi, maliyet ve karlılık analizini gerçekleştirmek amacıyla yapılmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre; zeytin üretiminde değişken masraflar 752,01 TL/da, sabit masraflar 394,26 TL/da, toplam üretim masrafları ise 1146,27 TL/da olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerde birim alana 909,43 TL brüt kar. 515,16 TL net kar elde edilmektedir. Zeytin üretim maliyeti 1,44 TL/kg, ortalama zeytin fiyatı 2,09 TL/kg olarak bulunmuştur. Bulgular, araştırma alanında yağlık zeytin üretiminin karlılığının yüksek olduğunu göstermektedir. Yağlık Yağlık zeytin hasadında, emek ikamesine dayalı alternatif yöntemler geliştirilmesi sayesinde, masraflarda önemli bir tasarruf sağlanarak, karlılığın artırılabilmesi mümkün görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Yağlık zeytin, Ekonomik analiz, Manisa, Soma, ECONOMIC ANALYSIS OF OLIVE OIL PRODUCTION IN SOMA DISTRICT OF MANISA ABSTRACT This research was carried out on the basis of surveys in Manisa Soma district, which is the fourth leading producer of olives in Turkey. The annual production of the agricultural holdings involved in olives for oil activity, cost and profitability analysis was executed to perform. According to this study results, olive s variable cost production is TL 394.26 / ha, the fixed costs is 394.26 TL/ ha, while the total production costs of TL1146.27 /ha. The gross profit per area unit is TL 909.43 and net profit of 515.16 TL are obtained in the enterprises surveyed. In addition the olive production cost and the average price of olive are respectively TL1.44 / kg and TL2.09 / kg. The research results show that there is a high profitability of olives for oil production. Thus, the development of alternative methods based on labor substitution in the olive oil provides a significant saving in costs in olive oil with possible profitability increase. Keyword: Olive production, Economic analysis, Soma district 175

1.GİRİŞ Zeytin, Akdeniz Bölgesinde yer alan ülkelerin önemli meyvelerinden biri olup, üretimi çok uzun bir geçmişe sahiptir. Türkiye de 2014 yılı itibariyle 8,26 milyon dekarlık zeytin üretim alanının % 73,4 ü yağlık, % 26,6 sı ise sofralık zeytindir. Yağlık ve sofralık zeytin üretimi, yaklaşık 1,77 milyon ton olan toplam zeytin üretiminin sırasıyla % 75,2 ve % 24,8 ini oluşturmaktadır. 2000 li yılların başından itibaren zeytin üretim alanları düzenli olarak artmaktadır. Son on yılda (2004-2014), zeytin üretim alanlarındaki yıllık ortalama artış hızı, yağlık zeytinde %2,32, sofralık zeytinde %3,11 ve toplam zeytin alanında %2,52 olarak gerçekleşmiştir. En yüksek zeytin üretimi, sırasıyla, İzmir, Aydın, Muğla ve Manisa illerinde gerçekleştirilmektedir. Araştırma alanı olarak seçilen Soma ilçesinde ise 50 bin dekarlık zeytin üretim alanının % 78 i yağlık zeytin üretimine ayrılmıştır (TÜİK, 2016). Soma ayrıca Türkiye nin önemli linyit yataklarına sahip bir bölgesidir. Araştırma bölgesinde tarımsal üretimde zeytincilik önemli bir paya sahip olmasına karşılık, işletmeler küçük ve çok parçalı yapıdadır. Zeytin, insan beslenmesi, ekonomiye ve ihracata katkı açısından önemli bir ürün olmasına karşın, bu alanda yapılmış üretim ekonomisine yönelik çalışmaların sınırlı olduğu görülmektedir. Bu açıdan çelışmanın yararlı olacağı düşünülmektedir. Bu çerçevede bu araştırma, Türkiye nin önemli zeytin üreticisi olan Manisa ilinin Soma ilçesinde, zeytincilik faaliyetiyle uğraşan işletmelerin, yıllık yağlık zeytin üretimi maliyet ve karlılık analizini gerçekleştirmek amacıyla yapılmıştır. 2. MATERYAL ve METOD Araştırma da birincil ve ikincil veriler kullanılmıştır. Araştırmanın ana materyalini zeytin üretimi yapan işletmelerde yüz yüze anket yoluyla elde edilen veriler oluşturmaktadır. Üreticilerin örneklemesinde ortalamaya dayalı tabakalı örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Çerçeve listesinin oluşturulmasında üreticilerin zeytin üretim alanları esas alınmıştır. Çerçeve listesine, Soma ilçeşindeki Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı olan, bütün zeytin üreticileri (N=1273) dahil edilmiştir. Ortalama zeytin üretim lanından 2 da sapma ve % 90 güven aralıklarında çalışılmıştır. Anketler 3 köyde (Karacakaş, Güney, Avdan) tesadüfi olarak seçilen 40 üretici ile yapılmıştır. Elde edilen veriler 2014-2015 üretim dönemine ait olup, sadece üretim miktarı ve verim değerleri zeytindeki peryodisite nedeniyle 2013-2015 üretim dönemleri ortalamasıdır. Üreticilerden elde edilen veriler, ortalama ve yüzde oranları şeklinde hesaplanarak, araştırma sonuçlarında verilen başlıklar altında analiz edilmiş ve değerlendirilmiştir. İncelenen işletmeler sahip oldukları zeytin bahçesi büyüklüklerine göre üç gruba ayrılmış ve çizelgelerde kısaca büyüklük grupları olarak ifade edilmiştir. Birinci grup işletmeler 0,1-50,0 dekar, ikinci grup işletmeler 50,1-100,0 dekara, üçüncü grup işletmeler ise 100,1 dekardan fazla zeytin bahçesine sahip işletmelerden oluşmaktadır. Araştırmada kullanılan anket formları üretici ve ürün odaklı hazırlanmıştır. Üretim maliyetini oluşturan masraflar değişen ve sabit masraflar olarak sınıflandırılmış ve tüm maliyet unsurları dikkate alınmıştır. Bu çalışmada değişen masraflar; gübre masrafları, tarımsal mücadele masrafları, alet ve makinelerin değişen masrafları, işçilik masrafları, pazarlama ve taşıma masraflarının yanında değişen masraflar faizinden oluşmaktadır. Bu bölümde traktör kullanımı ile ilgili masrafların hesaplanmasında, tesis masrafları hariç, fırsat maliyeti prensibinin kullanılmadığını belirtmekte yarar görülmektedir. Değişen masraflar faizinin hesaplanmasında Ziraat Bankasının bitkisel 176

üretim kredilerine uyguladığı faiz oranının (% 13) yarısı (% 6.5) esas alınmıştır (Güneş ve ark. 1988; Erkuş ve ark. 1995; Kıral ve ark. 1999). Bu araştırmada sabit üretim masrafları olarak, alet makine sermayesi amortismanı, ve faiz karşılığı, arazi sermayesi faiz karşılığı, tesis masrafları amortismanı ve faizi ile idari ücret giderleri alınmıştır (Kıral ve ark. 1999). Üretimde sabit masraflardan biri olan arazi sermayesi faiz karşılığı ortalama çıplak arazi bedelinin %5 i olarak hesaba katılmıştır. İdari ücret olarak değişen masrafların % 3 ü alınmıştır. Çalışmada işletmede bulunan sermaye unsurunun (zeytin ağaçlarının değeri dahil) yıllık amortismanının hesaplanmasında doğru hat yöntemi kullanılmıştır (Yılmaz ve ark. 1998; Özkan ve Yılmaz 1999). Faiz masrafı, sabit sermayeye yatırılan paranın kullanım bedeli karşılığı olarak hesaplanmıştır. Faiz masrafını hesaplamak için reel faiz oranı ortalama yatırım tutarı ile çarpılmıştır (Boehlje ve Eidman 1983; Osburn ve Schneeberger 1983; Yılmaz 1997). Alet makine ortak masraflarının zeytin üretimine düşen kısmının hesaplanmasında, traktörün zeytin üretiminde kullanım oranı esas alınmıştır. Zeytin üretim faaliyeti sonucunda elde edilen ürün miktarı ile satış fiyatının çarpımı sonucu gayrisafi üretim değeri (GSÜD) hesaplanmıştır. Gayrisafi üretim değerinden değişen masrafların çıkarılmasıyla brüt kar, üretim masraflarının çıkarılmasıyla net kar hesaplanmıştır (Açıl ve Demirci 1984; Kral ve ark. 1999). 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. İncelenen İşletmeler İle Üreticilerin Genel Bazı Özellikleri Çalışmada incelenen işletmelerde ortalama zeytin üretim alanı 74,12 dekar ve işletme başına zeytin ağacı sayısı. adet olarak bulunmuştur. Bu araziler ortalama 3,39 parselden oluşmaktadır. İşletmelerde ortalama zeytin ağacı yaşları 30,9 yıl olarak hesaplanmıştır (Çizelge 1). İşletmelerde yaygın olarak üretilen yağlık zeytin çeşitleri Ayvalık, Edremit ve Gemlik çeşitleridir. Çizelge 1. İncelenen işletmelerde ortalama zeytin üretim alanı ve parsel bilgileri Büyüklük Grupları (da) İşletme sayısı Zeytin Alanı Ağaç sayısı Ağaç yaşı Parsel sayısı Parsel Genişliği 1 (0,1-50) 15 30,83 746,73 29,7 2,50 12,3 2 (50,1-100) 17 70,33 1828,59 32,6 4,00 17,6 3 (100,1+) 8 163,33 4377,25 30,4 3,67 44,5 Ortalama 74,12 1902,66 30,9 3,39 26,0 Araştırma kapsamındaki işletmelerde, çiftçilerin yaş gruplarına göre dağılımı incelenmiştir. İncelenen işletmelerde üreticilerin %27 sinin 30-44, %53 ünün 45-59, %20 sinin 60 yaşından büyük yaş gruplarında olduğu belirlenmiştir. 100 dekardan fazla zeytin arazisine sahip üreticilerin tamamı 60 yaşından küçüktür. İncelenen işletmelerde üreticilerin eğitim durumu değerlendirildiğinde üreticilerin %55,10 unun ilk öğretim mezunu olduğu görülmüştür. Lise düzeyinde öğrenim görmüş toplam 12 üretici (%24,49), üniversite düzeyinde öğrenim görmüş 10 üretici (%20,41) olduğu belirlenmiştir. 3.2. İncelenen işletmelerde Zeytin Üretiminde İşgücü Kullanımı Zeytin üretiminde işçilik işlemler itibariyle ele alındığında toprak işleme, gübreleme, ilaçlama, zeytin bakımı ve hasat işlemlerinde işgücü kullanıldığı görülmektedir. Zeytin 177

üretiminde ilkbaharda kazayağı, diskaro, kombine tırmık gibi aletlerle yüzeysel sürüm yapılmaktadır (Akas, 1988). Zeytinliklerde Şubat-Mart aylarında ilkbahar yağmurlarından önce gübreleme yapılmaktadır. İncelenen işletmelerde gübreleme sayısı ortalama olarak 2 defa olarak hesaplanmıştır. Bir diğer işgücü gereksinimi olan işlem ilaçlama işlemidir. Zeytin üretiminde ağaçların bakımı özellikle budama işlemi önemlidir. Zeytin ağacının gençlik, olgunluk ve yaşlılık dönemlerine ait çeşitli safhalarında farklı budama sistemleri uygulanır. Zeytin üretiminde işgücü ihtiyacının en yoğun olduğu işlem ise hasat işlemidir. Hasat yöntemleri; ağaçtan düşürme-yerden toplama ve doğrudan ağaç üzerinden elle veya bazı yardımcı aletlerle toplama seklindedir. Soma ilçesindeki işletmeler ocak sonu şubat başı ile nisan aylarında olmak üzere üretim döneminde iki kere gübreleme yapmaktadır. Gübreleme elle yapılmakta olup, ağaç başına ortalama 2 kg gübre kullanmaktadırlar. Sıklıkla kullanılan gübreler 15-15-15, 20-20-20, Amonyum sülfat ve hayvan gübreleridir. Gübrelemenin elle yapılması kullanılan işgücü miktarını arttırmaktadır. Aynı işletmelerde ilaçlama da nisan ve kasım-aralık aylarında olmak üzere yılda iki defa zeytin sineğine karşı yapılmaktadır. Yağlık zeytin üretiminde belirtilen işlemler itibariyle işçilik süreleri Çizelge 2 de belirtilmiştir. Dekara toplam işçilik kullanımı küçük işletmelerde 93,59 saat/da, orta büyüklükteki işletmelerde 92,58 saat/da büyük işletmelerde ise 93,46 saat/da dır. İşletmeler ortalaması 93,21 saat/da olarak hesaplanmıştır. Yapılan işlemler itibariyle işçilik kullanımı incelendiğinde, işçiliğin büyük bir bölümünün (% 83,55) hasatta kullanıldığı görülmektedir. Hasat işlemini, bakım (% 9,98) ve gübreleme ( % 3,49) takip etmektedir. Hatay ilinde yapılan bir çalışmada zeytin üretiminde işçilik kullanımı yıllık 35,4 gün olarak hesaplanmıştır (Özgürsoy, 2006). Çizelge 2. İncelenen işletmelerde yağlık zeytin üretiminde işçilik kullanımı (saat/da) Büyüklük Toprak Grupları (da) işleme Gübreleme İlaçlama Bakım Hasat Toplam 1 (0,1-50) 4,09 3,89 0,83 9,70 75,08 93,59 2 (50,1-100) 1,54 3,08 0,43 9,20 78,33 92,58 3 (100,1+) 1,12 2,79 0,33 9,00 80,22 93,46 Ortalama 2,25 3,25 0,53 9,30 77,88 93,21 Oransal dağılımı (%) 1 (0,1-50) 4,37 4,16 0,89 10,36 80,22 100,00 2 (50,1-100) 1,66 3,33 0,46 9,94 84,61 100,00 3 (100,1+) 1,20 2,99 0,35 9,63 85,83 100,00 Ortalama 2,41 3,49 0,57 9,98 83,55 100,00 3.3. İncelenen işletmelerde Zeytin Üretiminde Traktör Kullanımı Zeytin üretiminde toprak işleme, gübreleme, ilaçlama, bakım ve hasat işlemlerinde traktör kullanılmaktadır. Traktör, gübreleme, bakım ve hasat işlemlerinde tamamen nakliye amaçlı kullanılmakta olup, toprak işlemede pulluk vb makineler ile ilaçlamada ise ilaçlama makinesi (Pülverizatör) ile birlikte kullanılmaktadır. Dekara toplam traktör kullanımı küçük işletmelerde 5,91 saat/da, orta büyüklükteki işletmelerde 3,06 saat/da, büyük işletmelerde 2,69 saat/da ve tüm işletmeler ortalamasında 3,89 saat/da olarak hesaplanmıştır. Dekara traktör kullanımında en büyük pay toprak işlemeye aittir (% 57,89). Traktör, toprak işlemeden sonra % 12,78 ile ilaçlama, % 12,09 ile hasat ve bakım işlemlerinde en fazla kullanılmaktadır (Çizelge 3). 178

Çizelge 3. Yağlık zeytin üretiminde traktör kullanım süreleri (saat/da) Büyüklük Toprak Gübreleme İlaçlama Bakım Hasat Toplam Grupları (da) işleme 1 (0,1-50) 4,09 0,17 0,83 0,41 0,41 5,91 2 (50,1-100) 1,54 0,17 0,43 0,50 0,42 3,06 3 (100,1+) 1,12 0,26 0,23 0,50 0,58 2,69 Ortalama 2,25 0,20 0,49 0,47 0,47 3,89 Oransal dağılımı (%) 1 (0,1-50) 69,20 2,88 14,04 6,94 6,94 100,00 2 (50,1-100) 50,33 5,56 14,05 16,34 13,73 100,00 3 (100,1+) 41,64 9,67 8,55 18,59 21,56 100,00 Ortalama 57,89 5,15 12,78 12,09 12,09 100,00 3.4. Zeytin Bahçesi Tesis Masrafları Zeytin üretiminin yıllık üretim masraflarının hesaplanabilmesi için zeytin bahçesinin tesis dönemi masraflarının da belirlenmesi gerekmektedir. Bu nedenle tesis dönemi masrafları her yıl için anket dönemi fiyatlarıyla tespit edilerek hesaplanmıştır. Zeytin bahçesi kurulumundan önce çiftçiler arazi tesviyesi yaptırmadıklarını söylemişlerdir. Bu yüzden arazi tesviyesi ilgili çizelgede yer almamaktadır. İncelenen işletmelerin toprak işleme için 236,11 TL/da, fidan masrafı olarak 78,47 TL/da, fidan dikim işçiliği için 33,42 TL/da, meyveye yatana kadar budama işçiliği için 80,09 TL/da, sulama bedeli olarak 81,29 TL/da, tarımsal ilaç masrafı için 72,85 TL/da, hayvan gübresi masrafı 156,23 TL/da, tesis masrafı yaptıkları ve değişen masraflar toplamı 839,55 TL/da bedel üstlendikleri hesaplanmıştır. Sabit masraflar toplamı ise 856,35 TL/da olarak hesaplanmıştır. Toplam zeytin bahçesi tesis masrafları ise 1695,9 TL/da olarak hesaplanmıştır (Çizelge 4). Çizelge 4. Yağlık zeytin üretiminde zeytin bahçesi tesis masrafları (TL/da) Gider Türleri (TL) Yıllar 1 2 3 Toplam Yüzde Toprak işleme 116,92 60,43 58,76 236,11 13,92 Fidan masrafı 78,47 - - 78,47 4,63 Fidan dikim işçiliği 33,42 - - 33,42 1,97 Budama İşçiliği - 34,39 45,70 80,09 4,72 Sulama bedeli 21,50 23,33 36,46 81,29 4,79 Tarımsal ilaç masrafı 8,15 23,45 41,25 72,85 4,30 Hayvan gübresi masrafı 129,33 16,47 10,43 156,23 9,21 Diğer 31,62 32,60 36,87 101,09 5,96 Değişen Masraflar Toplamı 419,41 190,67 229,47 839,55 49,50 Genel İdare Giderleri 12,58 5,72 6,88 25,18 1,48 Arazi sermayesi faiz karşılığı 250,00 250,00 250,00 750,00 44,22 Yatırımının cari yıl faizi 20,97 9,53 11,47 41,97 2,47 Yatırımın Bileşik Faizi 25,15 14,05 39,20 2,31 Sabit Masraflar Toplamı 283,55 290,4 282,4 856,35 50,50 Tesis Masrafları Genel Toplamı 702,96 481,07 511,87 1695,9 100,00 179

3.5. İncelenen işletmelerde Yağlık Zeytin Üretimi Yıllık Faaliyet Sonuçları 3.5.1. Yağlık Zeytin Üretim Masrafları İncelenen zeytin üreten isletmeler için birim alan başına ortalama zeytin üretim masrafları Çizelge 8 de gösterilmiştir. Gübreye küçük işletmeler 76,72 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 77,47 TL/da, büyük işletmeler ise 75,68 TL/da olmak üzere ortalama 76,62 TL/da ödemektedirler. İlaç masrafı küçük işletmelerde 95,79 TL/da, orta büyüklükteki işletmelerde 93,22 TL/da, büyük işletmelerde ise 93,56 TL/da olmak üzere ortalama 94,19 TL/da olarak belirlenmiştir. Alet makinede kullanılan mazot, yağ ve tamir bakım masrafları ayrı ayrı incelenmiştir ve hesaplamalar sonucunda mazot için, küçük işletmeler 47,54 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 57,71 TL/da, büyük işletmeler 35,47 TL/da ödemektedirler. Yağ masrafı için küçük işletmeler 2,55 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 0,96 TL/da, büyük işletmeler 0,59 TL/da bedel ödemektedirler. Tamir bakım masrafı olarak ise küçük işletmeler 58,06 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 20,18 TL/da, büyük işletmeler ise 19,94 TL/da masraf gerçekleştirmektedirler. İşçilik masrafları ilaçlama, bakım, hasat, gübreleme, toprak işleme olarak ayrı analiz edilmiştir. Analiz sonucunda ortaya çıkan değerler; ilaçlama işçiliği için küçük işletmeler 20,85 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 20,39 TL/da, büyük işletmeler 18,41 TL/da; bakım için küçük işletmeler 120 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 110 TL/da, büyük işletmeler ise 110 TL/da; hasat işçiliği için küçük işletmeler ortalama 285,99 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 281,83 TL/da, büyük işletmeler ise 300,83 TL/da ücret ödemektedir. Zeytincilik faaliyetinde en önemli masraf kalemini hasat masrafı oluşturmaktadır. İşletme büyüklüğü artıkça hasat masrafının artmasının sebebi olarak, büyük işletmelerin zeytinin kalitesinin düşmemesi için hasadı hızlı ve zamanı geçmeden yapmak istemelerinden dolayı, biraz daha çok işçilik kullanmaları belirtilebilir. Gübreleme işçiliği için küçük işletmeler 20,47 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 7,68 TL/da, büyük işletmeler 5,61 TL/da; toprak işleme işçiliği için küçük işletmeler 20,47 TL/da, orta büyüklükteki işletmeler 7,68 TL/da, büyük işletmeler ise 5,61 TL/da harcamaktadırlar. Değişen masraflar faiz karşılığı, küçük işletmelerde 48,67 TL/da, orta büyüklükteki işletmelerde 44,8 TL/da, büyük işletmelerde 44,15 TL/da hesaplanmıştır. Değişen masraflar toplamı olarak, küçük işletmelerde 797,45 TL/da, orta büyüklükteki işletmelerde 735,28 TL/da, büyük işletmelerde ise 723,31 TL/da ve işletmeler ortalamasında 752,01 TL/da hesaplanmıştır. 180

Çizelge 5. Yağlık zeytin üretiminde birim alana zeytin üretim maliyeti (TL/da) Masrafların cinsi Büyüklük Grupları (da) 1(0,1-50 ) 2(50,1-100) 3(100,1 +) Ortalama Yüzde I. Değişen Masraflar 1. Gübre 76,72 77,47 75,68 76,62 6,68 2. İlaç 95,79 93,22 93,56 94,19 8,22 3. Alet Makine 108,15 78,85 56 81,01 7,07 3.1. Mazot 47,54 57,71 35,47 46,91 4,09 3.2.Yağ 2,55 0,96 0,59 1,37 0,12 3.3. Tamir Bakım 58,06 20,18 19,94 32,73 2,86 4. İşçilik Masrafları 468,12 440,86 453,92 454,29 39,63 4.1. Toprak İşleme 20,47 7,68 5,61 11,25 0,98 4.2. Gübreleme 20,81 20,96 19,07 20,28 1,77 4.3. İlaçlama 20,85 20,39 18,41 19,88 1,73 4.4. Bakım 120,00 110,00 110,00 113,33 9,89 4.5. Hasat 285,99 281,83 300,83 289,55 25,26 5. Değişen Masraflar Faiz Karşılığı 48,67 44,88 44,15 45,90 4,00 Değişen Masraflar Toplamı 797,45 735,28 723,31 752,01 65,60 II. Sabit Masraflar 1. Alet Makine Amortismanı 53,4 61,83 41,8 52,34 4,57 2. Alet Makine Faizi 22,64 21,59 25,09 23,11 2,02 3. Tesis Masrafları Amortismanı 11,45 11,45 11,45 11,45 1,00 4. Tesis Masrafları Faizi 45,69 31,27 33,27 36,74 3,21 5. Arazi Sermayesi Faiz Karşılığı 250,00 250,00 250,00 250,00 21,81 6. İdari Ücret Karşılığı 22,46 20,71 20,37 20,62 1,80 Sabit Masraflar toplamı 405,64 396,85 381,98 394,26 34,40 Toplam masraflar 1203,09 1132,13 1105,29 1146,27 100,00 Sabit masraflarda, alet makine amortismanı, alet makine faizi, tesis masrafı amortismanı, tesis masrafı faizi, arazi sermayesi faiz karşılığı, idari ücret karşılığı kalemleri tek tek analiz edilmiştir. Elde edilen değerler şöyledir; alet makine amortismanı küçük işletmelerde 53,40 TL/da orta büyüklükteki işletmelerde 61,83 TL/da, büyük işletmelerde 41,80 TL/da; alet makine faizi küçük işletmelerde 22,64 TL/da, orta büyüklükteki işletmelerde 21,59 TL/da, büyük işletmelerde 25,09 TL/da bulunmuştur. İncelenen işletmelerde ortalama olarak, tesis masrafları amortismanı 11,45 TL/da, tesis masrafı faizi 36,74 TL/da, arazi sermayesi faiz karşılığı 250 TL/da olarak hesaplanmıştır. İdari ücret karşılığı ise değişen masrafların %3 ü alınarak, küçük işletmelerde 22,46 TL/da, orta büyüklükteki işletmelerde 20,71 TL/da, büyük işletmelerde 20,37 TL/da olarak hesaplanmıştır. Sonuç olarak, sabit masraflar toplamı küçük işletmelerde 405,64 TL/da, orta büyüklükteki işletmelerde 396,85 TL/da, büyük işletmlerde ise 381,98 TL/da hesaplanmıştır. Toplam üretim masrafı küçük işletmelerde 1203,09 TL/da orta büyüklükteki işletmelerde 1132,13 TL/da, büyük işletmelerde 1105,29 TL/da ve işletmeler ortalamasında 1146,27 TL/da hesaplanmıştır. İzmir ilinde yapılan çalışmada dekara üretim masrafı organik zeytin üretiminde 990,48 Avro/da, geleneksel zeytin üretiminde 711,20 Avro/da bulunmuştur. Dekara değişen masrafların tutarı 272,21 Avro/da belirlenmiştir. Organik ve geleneksel zeytin üretiminde değişen masrafların payı ise sırasıyla %51,72 ve % 38,27 olarak hesaplanmıştır (Artukoğlu et al, 2012). Verilen bu sonuçlar, her iki çalışma sonucunda hesaplanan dekara üretim masrafları arasındaki farklılığın sabit masraflardan ve büyük olasılıkla hesaplama yaklaşımlarındaki farklardan kaynaklandığını göstermektedir. Değişen masraflar ve üretim masrafları içerisinde, daha önce de belirtildiği gibi en önemli masraf unsuru işçiliktir. Bu durum, özellikle hasat ta kullanılan işçilikten kaynaklanmaktadır. 181

Özellikle yağlık üretimde zeytin hasadında geliştirilebilek alternatif yöntemler sayesinde, masraflarda önemli bir tasarrufun sağlanabileceğini söylemek mümkün görülmektedir. 3.5.2. Yağlık Zeytin Üretimi ve Üretim Değeri Daha önce belirtildiği gibi küçük işletmelerde ortalama bahçe alanı 30,83 da orta büyüklükteki işletmelerde 70,33 da, büyük işletmelerde 163,33 da dır. Dekara ortalama ağaç sayısı küçük işletmelerde 24,22 adet orta büyüklükteki işletmelerde 26,00 adet, büyük işletmelerde 26,80 adet olarak hesaplanmıştır. Ağaç başına verim ise küçük işletmelerde 30,27 kg, orta büyüklükteki işletmelerde 31,90 kg, büyük işletmelerde 30,71 kg ve işletmeler ortalamasında 30,96 kg olarak bulunmuştur (Çizelge 6). Hatay ilinde yapılan bir çalışmada ağaç başına zeytin verimi 39,7 kg olarak hesaplanmıştır (Özgürsoy, 2006). İşletme başına dekara ortalama üretim miktarı, küçük işletmelerde 735,56 kg/da, orta büyüklükteki işletmelerde 831,22 kg/da, büyük işletmelerde 822,76 kg/da ve işletmeler ortalamasında 796,22 kg/da olarak hesaplanmıştır. Dekara zeytin verimi Hatay ilinde 411 kg/da (Özgürsoy, 2006), İzmir ilinde (2005-2006 yılları ortalaması) organik zeytin üretiminde 477,39 Kg/da, geleneksel zeytin üretiminde 355,25 kg/da (Artukoğlu et al, 2012), Balıkesir Burhaniye de 312,32 kg/da (Yapıcı, 2006) olarak hesaplanmıştır. Soma ilçesindeki dekara zeytin üretimin diğerlerinden daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu farklılığın anlamlı bir açıklaması güç görünmekle birlikte, diğer yörelerdeki araştırmalar ile bu araştırma verileri arasındaki yaklaşık on yıllık bir farklılık, ağaç sayısı ve yöre farklılıklarının etkili olabileceği söylenebilir. Diğer taraftan Hırvatistan da yapılan bir araştırmada 8-10 yaşındaki zeytinler için verim 912 kg/da olarak belirlenmiştir (Radinovic et al, 2004). Çizelge 6. Yağlık zeytin üretiminde ortalama zeytin verim ve Gayrisafi Üretim Değerleri Büyüklük Grupları (da) Ağaç başına verim (Kg) Dekara verim (Kg/da) Ortalama satış fiyat (TL/Kg) GSÜD (TL/Ağaç) GSÜD (TL/da) 1 (0,1-50) 30,27 735,56 2,00 60,74 1471,12 2 (50,1-100) 31,90 831,22 2,16 69,06 1795,44 3 (100,1+) 30,71 822,76 2,10 64,47 1727,80 Ortalama 30,96 796,22 2,09 64,71 1661,44 İncelenen işletmelerde ortalama zeytin satış fiyatı 2,09 TL/kg olarak belirlenmiştir. Üreticiler, hasat sonrası topladıkları zeytini, genelde toptancılar aracılığıyla pazarlamakta, bir kısmı zeytinyağı fabrikalarına satmakta, bir kısmı ise bu zeytini, zeytinyağı fabrikalarında zeytinyağına çevirerek doğrudan zeytinyağı olarak pazarlamaktadır. Satışların geneli hemen hasat sonrasında yapılmakta ve ürün arazide veya işletmede teslim edilmektedir. Bu nedenle üreticinin üstlendiği bir ilave pazarlama masrafı söz konusu olmamaktadır. Bu çalışmada ayrıca, sadece zeytin üretim faaliyeti ele alındığından, gelirin hesaplanmasında, zeytinin işlenmesi ve yağ olarak satışı kapsama alınmamıştır. Dolayısıyla, zeytinyağına işlenen zeytinlerin de, işletmede zeytin olarak satıldığı varsayılarak analiz edilmiştir. İncelenen işletmelerde gayri safi üretim değeri küçük işletmelerde 1471,12 TL/da, orta büyüklükteki işletmelerde 1795,44 TL/da, büyük işletmelerde 1727,80 TL/da olarak hesaplanmıştır. İşletmeler ortalaması ise 1661,44 TL/da olarak hesaplanmıştır (Çizelge 6). 182

3.9. Yağlık Zeytin Karlılık Göstergeleri Brüt kar (BK); işletmenin yağlık zeytin gayrisafi üretim değerinden toplam değişen masrafların çıkarılmasıyla elde edilmiştir. Üretim dalının başarı derecesini gösteren önemli bir kriterdir. BK, işletmede mevcut kıt üretim araçlarının kullanımı bakımından, üretim faaliyetlerinin rekabet güçlerinin belirlenmesinde önemli bir başarı ölçütüdür. Net kar GSÜD den üretim masrafları çıkarılarak bulunmuştur. Net kar çiftçinin üretimden aldığı payı ifade etmektedir. Çizelge 7. Yağlık zeytin üretiminde dekara brüt ve net kar değerleri (TL/da) Büyüklük Değişen Sabit GSÜD Grupları (da) Masraflar Masraflar Brüt Kâr Net kar 1 (0,1-50) 1471,12 797,45 405,64 673,67 268,03 2 (50,1-100) 1795,44 735,28 396,85 1060,16 663,31 3 (100,1+) 1727,80 723,31 381,98 1004,49 622,51 Ortalama 1661,44 752,01 394,26 909,43 515,16 Küçük işletmelerde brüt kar 673,67 TL/da net kar 268,03 TL/da, orta büyüklükteki işletmelerde brüt kar 1060,16 TL/da, net kar 663,31 TL/da, büyük işletmelerde brüt kar 1004,49 TL/da, net kar 622,51 TL/da olarak hesaplanmıştır. İşletmeler ortalaması olarak brüt ve net karlar sırasıyla 909,43 TL/da ve 515,16 TL/da olarak hesaplanmıştır. Birim ürün maliyeti incelendiğinde, küçük, orta ve büyük zeytin arazisine sahip işletmelerde bir kg zeytinin maliyeti sırasıyla, 1,64 TL, 1, 36 TL, 1,34 TL ve tüm işletmeler ortalamasında 1,44 TL olarak tahmin edilmiştir. Ortalama satış fiyatları dikkate alındığında, küçük, orta ve büyük zeytin arazisine sahip işletmelerde bir kg zeytinden elde edilen net kar değerleri ise sırasıyla, 0,36 TL, 0,78 TL, 0,76 TL ve tüm işletmeler ortalamasında 0,65 TL olarak bulunmuştur. İzmir ilinde yapılan ve 2005-2006 yılları verilerinin kullanıldığı çalışmada, organik ve geleneksel zeytin üretiminde kilogram başına net kar sırasıyla -1,05 /kg ve -1.24 /kg olarak bulunmuştur (Artukoğlu et al, 2012). Bu farklılık, sabit masraflardaki ve büyük ölçüde verim değerlerindeki farklılıktan kaynaklanmaktadır. Bu çalışmada hesaplanan brüt ve net kar miktarlarının tarımdaki diğer faaliyet dallarıyla karşılaştırıldığında da oldukça tatminkâr olduğunu söylemek mümkün görülmektedir. 4. SONUÇLAR Türkiye de son yıllarda zeytin üretimi hızla artmakta ve zeytin üretimi meyvecilikte önemli bir yer almaktadır. Zeytin, ağaçlarının ekonomik ömrünün çok uzun olması, dekara ürün veriminin nispeten tatminkâr olması, dayanıklılığı, sanayisinin gelişmiş olması, beslenmedeki olumlu katkıları ve ihracat potansiyeli sebepleriyle önemli bir meyvedir. İlave olarak, dağlık alanların üretime kazandırılması ve bu alanlar kullanılarak gelir yaratılmasına katkı açısından da zeytin üretimi önem taşımaktadır. Zeytin üretim alanlarının hızla artması, üreticilerin giderek bu ürüne daha fazla yönelmesi ve ticaretinde çok önemli sorunların bulunmaması sebebiyle zeytin üretimi, ileriki yıllarda da önemini koruyacak, hatta daha da önemi bir ürün haline gelebilecektir. Araştırma sonuçlarına göre, zeytin üretiminin diğer üretilen meyvelere göre daha az entansif bir üretim dalı olduğunu söylemek mümkün görülmektedir. Dolayısıyla zeytin üretiminin, birim alana göreli olarak, daha az girdi kullanımı ve masrafını gerektirdiğini 183

söylemek olanaklıdır. Bu durum, üreticiler açısından, daha az finansman ihtiyacının ortaya çıkması ve çalışma sonucunda da tespit edildiği gibi, tatminkar bir gelirin elde edilmesi anlamını taşımaktadır. Nitekim yapılan çalışmanın sonuçları, bugünkü koşullarda ve araştırma bölgesinde, zeytin üretiminin karlı bir faaliyet olduğunu göstermektedir. Yapılan analizler sonucunda, ortalama brüt kar 909,43 TL/da, net kar ise ortalama 515,16 TL/da olarak bulunmuştur. Her ne kadar diğer üretim bölgelerinde karlılık düzeyinin farklılaşması doğal ise de, bu yüksek karlılık nedeniyle, Türkiye de zeytin üretimindeki yüksek artışın devam edeceği söylenebilir. Zeytin üretiminde en fazla masraf, hasat ta kullanılan işçilikten kaynaklanmaktadır. Özellikle yağlık üretimde hasatta geliştirilebilecek alternatif yöntemler sayesinde masraflarda önemli bir tasarrufun sağlanabileceğini ve böylece karlılığın artırılabileceğini söylemek mümkün görülmektedir. KAYNAKLAR Açıl AF, Demirci R, 1984. Tarım Ekonomisi Dersleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları 880, Ankara. Akas, B., 1988. Zeytin Yetiştiriciliği Kursu. Zeytincilik Araştırma Enstitüsü, Yayın No:61., İzmir Anonim. 2004. http://www.agri.ankara.edu.tr/bahce/pratikbilgiler/meyve/zeytin.htm Anonim 2014. Soma Tarım İlçe Müdürlüğü Brifing Raporu, Yayınlanmamış, Soma Manisa İl Tarım Müdürlüğü, 2014 Artukoğlu, M.M., Olgun F. A. and Adanacıoğlu, H., 2012. An Economic Analysis of Organic and Conventional Olive Production: Case of Turkey. Ege Üniv. Ziraat Fak. Derg., 2012, 49 (3): 243-247. Boehlje MD, Eidman VR., 1983. Farm Management. John Wiley and Sons, New Jersey. Güneş T, Arıkan R, 1998. Tarım Ekonomisi İstatistiği, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları No:1049, Ankara. Kıral T, Kasnakoğlu H, Tatlıdil F, Fidan H, Gündoğmuş E., 1999. Tarımsal Ürünler İçin Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi. Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. Osburn DD, Schneeberger KC., 1983. Modern Agricultural Management, a Systems Approach to Farming. Second Edition, Reston Publishing Company, Virginia. Özgürsoy, S., Hatay İlinde Zeytin Ve Zeytinyağı Sektörünün Ekonomik Analizi, Çukurova Üniversitesi Fen bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006. Özkan B, Yılmaz İ., 1999. Tek yıllık bitkiler için maliyet hesaplamaları: mevcut durum, sorunlar ve öneriler. Tarım Ekonomisi Dergisi 4: 64-80. Radinovic, S., Gugi J., Grgi, Z., 2004. Economic Efficiency of Olive Growing. Agriculturae Conspectus Scientificus, Vol. 69 (2004) No. 4 (115-120) TÜİK, 2016, www.tuik.gov. tr [ Erişim: 03.03.2016] Yapıcı, Ç. 2006. Balıkesir İli Burhaniye İlçesi nde Yağlık Zeytin Üreten İsletmelerin Ekonomik Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı Yılmaz İ, Aydoğmuş F., 2010. Antalya ilinde bodur, yarı bodur ve çöğür anaç kullanılarak yapılan elma üretiminin ekonomik analizi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 23: 127-135. 184