kpss 2015 konu anlatımlı ayrıntılı çözümlü örnekler uyarılar pratik bilgiler çıkmış sorular ve açıklamaları ÖSYM tarzına en yakın özgün sorular ve açıklamaları öğrenme psikolojisi 2014 kpss de 68 soru yakaladık
Komisyon KPSS ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ ISBN 978-605-364-840-6 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 5. Baskı: Eylül 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Demet Tamer Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Demirhan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tuna Matbaacılık Sanayi ve Ticaret A.Ş. Bahçekapı Mahallesi 2460. Sokak No: 7 Şaşmaz/ANKARA (0312-278 34 84) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 16102 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
SUNU Değerli Öğretmen Adayları; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Öğrenme kapsamındaki yaklaşık 16 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitap, sorulmuş ve sorulması olası soruların titizlikle incelenmesiyle meydana getirilmiş olup; Öğrenme Psikolojisine Giriş, Klasik Koşullanma, Bağlaşımcılık Kuramı, Bitişiklik Kuramı, Edimsel Koşullanma Kuramı, Gestalt Kuramı, Bilgi İşleme Kuramı, İşaret - Gestalt Kuramı ve Sosyal Öğrenme Kuramı bölümlerinden oluşmaktadır. Kitapta; bölümlerin sınav formatına uygun ve soru çözümünü kolaylaştıracak bir şekilde ele alınmasına ve bilgilerin açık ve anlaşılır bir dille ifade edilmesine, bilginin resim ve şekillerle somutlaştırılmasına ve tablolarda akılda kalıcı biçimde sunulmasına özen gösterilmiştir. Her ünitenin sonunda, özet, bulmaca, doğru - yanlış testi, boşluk doldurma, çözümlü test, cevaplı test ve çıkmış sorulara; yer verilmiştir. Bu kitabın hazırlanmasında yardım, destek ve katkılarını esirgemeyen meslektaşlarımıza, PEGEM AKADEMİ yayınevi ve dershanesi çalışanları ile öğrencilerine teşekkürü bir borç biliriz. Bu kitap, uzun bir birikimin ve yoğun bir emeğin ürünüdür. Kitapla ilgili görüş ve önerileriniz bu ürünün niteliğini daha da arttıracaktır. Değerli görüş ve önerilerinizi lütfen bizimle pegem@pegem.net aracılığıyla paylaşınız. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Öğrenme Psikolojisine Giriş 2. BÖLÜM Klasik (Tepkisel) Koşullanmaa ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ...4 Öğrenme Nedir?... 4 Öğrenmenin Özellikleri... 4 DAVRANIŞ TÜRLERİ... 6 Doğuştan Getirilen Davranışlar... 6 Geçici Davranışlar... 6 Öğrenme Ürünü Olan Davranışlar... 7 ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER...11 Öğrenenle İlgili Faktörler...11 Öğrenme Yöntemi İle İlgili Faktörler... 18 Öğrenme Malzemesi İle İlgili Faktörler... 21 ÖĞRENME KURAMLARI... 24 Davranışçı Yaklaşımla Bilişsel Yaklaşım Arasındaki Temel Farklar... 24 ÖZET... 25 BULMACA... 27 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ... 28 BOŞLUK DOLDURMA... 29 ÇÖZÜMLÜ TEST... 30 ÇÖZÜMLER... 35 CEVAPLI TEST - 1... 38 CEVAPLI TEST - 2... 40 ÇIKMIŞ SORULAR... 43 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 50 KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA... 56 KLASİK KOŞULLANMANIN BEŞ TEMEL ÖGESİ... 56 TEMEL KAVRAMLAR... 61 Bitişiklik... 61 Garcia Etkisi... 61 Habercilik... 63 Olumlu ve Olumsuz Habercilik... 65 Birleşik Koşullanma... 66 Üst Düzey (Dereceli) Koşullanma... 67 Duyusal Ön Koşullanma... 68 Sönme... 70 Pekiştirme... 71 Kendiliğinden Geri Gelme... 72 Genelleme... 72 Ayırt Etme... 73 Gölgeleme... 74 Engelleme... 75 KOŞULLU TEPKİLERİ ORTADAN KALDIRMA YÖNTEMLERİ... 77 Sönmesini Bekleme... 77 Karşıt Koşullama... 77 İtici Uyarıcılara Koşullama... 78 Sistematik Duyarsızlaştırma... 78 Karşı Karşıya Getirme (Maruz Bırakma-Taşırma)... 80 ÖZET... 81 BULMACA... 82 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ... 83 BOŞLUK DOLDURMA... 84 ÇÖZÜMLÜ TEST... 85 ÇÖZÜMLER... 88 CEVAPLI TEST - 1... 90 CEVAPLI TEST - 2... 93 CEVAPLI TEST - 3... 95 ÇIKMIŞ SORULAR... 98 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 103
vi 3. BÖLÜM Bağlaşımcılık Kuramı (Deneme-Yanılma Yoluyla Öğrenme) BAĞLAŞIMCILIK (BAĞ KURAMI / ARAÇSAL KOŞULLANMA)...110 Deneme Yanılma Yoluyla Öğrenme...110 Küçük Adımlar İlkesi...111 THORNDİKE IN ÖĞRENME İLE İLGİLİ ÜÇ TEMEL YASASI...112 Etki Yasası...112 Hazırbulunuşluk Yasası (Kanunu)...113 Tekrar (Alıştırma) Yasası (Kanunu)...114 MERAKLISINA...114 ÖZET...117 BULMACA...118 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ...119 BOŞLUK DOLDURMA... 120 ÇÖZÜMLÜ TEST... 121 ÇÖZÜMLER... 123 CEVAPLI TEST... 124 ÇIKMIŞ SORULAR... 126 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 127 ÖZET... 140 BULMACA... 141 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ... 142 BOŞLUK DOLDURMA... 143 ÇÖZÜMLÜ TEST... 144 ÇÖZÜMLER... 146 CEVAPLI TEST... 148 ÇIKMIŞ SORULAR... 150 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 150 5. BÖLÜM Edimsel (Operant) Koşullanma EDİMSEL KOŞULLANMA... 154 Tepkisel Davranış... 154 Edimsel Davranış... 155 Etki Yasası ve Edimsel Koşullanma... 155 EDİMSEL VE TEPKİSEL KOŞULLANMANIN KARŞILAŞTIRILMASI... 156 PEKİŞTİRME... 157 OLUMLU VE OLUMSUZ PEKİŞTİRME... 158 Olumlu Pekiştirme... 158 4. BÖLÜM Bitişiklik Kuramı (Uyarıcı - Tepki Bitişikliği) BİTİŞİKLİK KURAMLARI... 132 WATSON... 132 Korku Koşullanması (Küçük Albert Deneyi).. 132 En Son ve En Sık İlkesi... 133 Bulmaca Kutusu Deneyi... 134 GUTHRIE... 134 Bitişiklik İlkesi... 134 Tek Denemede Öğrenme... 135 Sonunculuk İlkesi... 135 GUTHRIE NİN ALIŞKANLIKLARI YOK ETME YÖNTEMLERİ... 136 Eşik Yöntemi... 136 Bıktırma Yöntemi... 137 Zıt Tepki Yöntemi... 138 MERAKLISINA... 139 Olumsuz Pekiştirme... 159 Ceza... 161 I. ve II. Tip Ceza... 161 Birincil ve İkincil Pekiştireçler... 164 PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ... 165 Sosyal Pekiştireç... 165 Nesne Pekiştireci... 165 Etkinlik Pekiştireci... 165 Sembolik Pekiştireç... 165 Sönme... 165 Kendiliğinden Geri Gelme... 168 GENELLEME... 168 Uyarıcı Genellemesi... 168 Tepki Genellemesi... 169 Ayırt Etme... 171 Davranışta Kontrast... 172
vii PEKİŞTİRME TARİFELERİ... 175 Sürekli... 175 Sabit Oranlı... 175 Değişken Oranlı... 175 Sabit Aralıklı... 175 Değişken Aralıklı... 175 Diğer Pekiştirme Tarifeleri... 179 Artan Oranlı Pekiştirme... 179 Artan Aralıklı Pekiştirme... 179 Katışık Tarifeler... 179 Kademeli Yaklaşma... 181 Davranış Biçimlendirme... 181 Ayrımlı Pekişirme... 181 Zincirleme... 183 Koşullu Anlaşma... 184 Premack İlkesi... 184 Simgesel Ödülle Pekiştirme... 186 Batıl Davranış... 187 KAÇMA VE KAÇINMA KOŞULLANMASI... 188 Öğrenilmiş Çaresizlik... 190 Kendini Gerçekleştiren Kehanet... 192 EĞİTİMDE CEZANIN KULLANILMASI... 192 Cezanın Olumsuz Yönleri... 192 Ceza Uygularken Dikkat Edilecek Noktalar... 193 6. BÖLÜM Gestalt Kuramı (İçgörüsel / Kavrayarak / Sezgisel Öğrenme / Kavrama / Kavrayış / Seziş Yoluyla Öğrenme) GESTALT KURAMI... 254 İçgörüsel Öğrenme... 254 GESTALT YAKLAŞIMIN TEMEL İLKELERİ... 259 ÜRETİCİ DÜŞÜNME... 259 YARATICI DÜŞÜNME... 260 ALGI YASALARI... 262 ALGISAL DEĞİŞMEZLİK... 265 BELLEK VE UNUTMA... 266 ALAN KURAMI... 266 ÖZET... 268 BULMACA... 269 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ... 270 BOŞLUK DOLDURMA... 271 ÇÖZÜMLÜ TEST... 272 ÇÖZÜMLER... 275 CEVAPLI TEST... 277 ÇIKMIŞ SORULAR... 279 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 280 Ara Verme... 194 Cezaya Alternatif Davranış Kontrol Teknikleri... 194 MERAKLISINA... 196 ÖZET... 200 BULMACA... 202 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ... 203 BOŞLUK DOLDURMA... 204 ÇÖZÜMLÜ TEST... 205 ÇÖZÜMLER... 211 CEVAPLI TEST - 1... 214 CEVAPLI TEST - 2... 218 CEVAPLI TEST - 3... 222 ÇIKMIŞ SORULAR... 226 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 241 7. BÖLÜM Bilgi İşleme Kuramı BİLGİ İŞLEME KURAMI... 284 BİLGİ DEPOLARI... 287 Duyusal Bellek (Duyusal Kayıt)... 287 Kısa Süreli Bellek (İşleyen/Çalışan Bellek)... 287 Uzun Süreli Bellek... 287 BİLİŞSEL SÜREÇLER... 289 Bilginin Duyusal Bellekten Kısa Süreli Belleğe Aktarılması... 289 Bilginin Kısa Süreli Bellekte Saklanması... 290 Bilginin Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Aktarılması... 291
viii Bilginin USB den KSB ye Aktarılması... 296 YÜRÜTÜCÜ SÜREÇLER... 301 Yürütücü Kontrol Sistemi... 301 Yürütücü Biliş Bilgisi... 301 MERAKLISINA... 302 ÖZET... 303 BULMACA... 304 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ... 305 BOŞLUK DOLDURMA... 306 ÇÖZÜMLÜ TEST... 307 ÇÖZÜMLER... 310 CEVAPLI TEST - 1... 312 CEVAPLI TEST - 2... 315 ÇIKMIŞ SORULAR... 318 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 320 8. BÖLÜM İşaret Gestalt Kuramı (Amaçlı Davranışçılık - Beklenti Kuramı) İŞARET GESTALT KURAMI... 324 Amaçlı Davranışçılık... 324 Beklenti... 326 Denence... 326 Ödül Beklentisi... 327 Örtük Sönme... 327 Gizil Öğrenme... 328 Yer Öğrenme... 331 Bilişsel Harita... 333 MERAKLISINA... 334 ÖZET... 337 BULMACA... 338 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ... 339 BOŞLUK DOLDURMA... 340 ÇÖZÜMLÜ TEST... 341 ÇÖZÜMLER... 344 CEVAPLI TEST... 346 ÇIKMIŞ SORULAR... 349 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 350 9. BÖLÜM Sosyal Öğrenme Kuramı SOSYAL ÖĞRENME NEDİR?... 354 DOLAYLI ÖĞRENMEYİ SAĞLAYAN DOLAYLI YAŞANTILAR... 357 Dolaylı Pekiştirme... 357 Dolaylı Ceza... 357 Dolaylı Güdülenme... 358 Dolaylı Duygu... 359 MODEL ALMA YOLUYLA NELER ÖĞRENİLEBİLİR?... 359 GÖZLEM YOLUYLA ÖĞRENME SÜREÇLERİ... 364 Dikkat... 364 Hatırda Tutma... 364 Davranışı Meydana Getirme... 364 Güdülenme... 364 SOSYAL BİLİŞSEL KURAMIN TEMEL İLKELERİ.. 367 Karşılıklı Belirleyicilik... 367 Sembolleştirme Kapasitesi... 367 Öngörü Kapasitesi... 367 Dolaylı Öğrenme Kapasitesi... 367 Öz-Yargılama (öz-yansıtma) Kapasitesi... 368 Öz-Yeterlik Algısı (yetkinlik beklentisi)... 368 Öz-Düzenleme Kapasitesi... 369 ÖZET... 370 BULMACA... 371 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ... 372 BOŞLUK DOLDURMA... 373 ÇÖZÜMLÜ TEST... 374 ÇÖZÜMLER... 377 CEVAPLI TEST - 1... 379 CEVAPLI TEST - 2... 382 ÇIKMIŞ SORULAR... 385 ÇIKMIŞ SORULARIN ÇÖZÜMLERİ... 388 BULMACA ÇÖZÜMLERİ... 391 DOĞRU - YANLIŞ TESTİ CEVAPLARI... 394 BOŞLUK DOLDURMA CEVAPLARI... 395 KAYNAKÇA... 398
ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ ÖĞRENMENİN TANIMI DAVRANIŞ TÜRLERİ ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ÖĞRENME KURAMLARI 2005 3 2006 3 2007 4 2008 5 2009 5 2010 8 2010-2 2 2011 2 2012 2 2014 3 2013 2 Toplumun düşmanı cehalet, cehaletin düşmanı öğretmendir. ATATÜRK
KAVRAM HARİTASI Öğrenme Psikolojisine Giriş Öğrenme nedir? Doğuştan Getirilen Davranışlar Geçici Davranışlar Öğrenilmiş Davranışlar Alışma Duyarlılaşma Duyusal Adaptasyon Alışkanlık Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler Öğrenme Kuramları Davranışçı ve Bilişsel Yaklaşım Öğrenenle İlgili Faktörler Öğrenme Yöntemi ile İlgili Faktörler Öğrenme Malzemesi ile İlgili Faktörler Türe özgü hazıroluş Olgunlaşma (yaş ve zekâ) Güdülenme Genel Uyarılmışlık Hali ve Kaygı Dikkat Fizyolojik Durum Geçmiş Yaşantılar Toplu ya da aralıklı çalışma Bütün halinde ya da parçalara bölerek çalışma Aktif katılım Geribildirim Telaffuz edilebilirlik Algısal ayırt edilebilirlik Anlamsal çağrışım Kavramsal gruplandırma
1. BÖLÜM ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ Bölüm Öncesi Bu bölümde öğrenme olgusunun tanımına, öğrenmeyi etkileyen faktörlere ve öğrenmeyi açıklayan farklı yaklaşımların genel özelliklerine yer verilmiştir. Bu bölümde yer alan konulardan KPSS de her yıl ortalama 4-5 soru çıkmaktadır. Bu bölüm öğrenme psikolojisi konularına ilk adım niteliği taşıdığı için oldukça önemlidir. İlerleyen bölümlerde ele alınacak olan öğrenme kuramlarının daha iyi anlaşılabilmesi için öğrenme psikolojisi ile ilgili temel kavramların ele alındığı bu konunun iyi öğrenilmiş olması gerekmektedir. Yetenek Sizsiniz in final bölümünde sahibiyle yarışan Max, izleyenleri ekrana kilitledi. Halay çeken, horon tepen sevimli köpek birinciliği elde ederek sahibine 250 bin TL lik büyük ödülü kazandırdı. Yetenek Sizsiniz in final bölümünde kazanan Ali Yeşilırmak ve Max oldu. Gecede jüri ve salondakiler ikiliye hayran kaldı. Sahne şovu ile geceye damga vuran Ali Yeşilırmak, Max ile horon tepti ve halay çekti. İkili daha önce Ankara misket havası, İspanyol ve İtalyan dansları ile Michael Jackson figürleri de sergilemişti. Max in annesi Angel ve babası Oscar ı Macaristan dan getirdik. Anne de baba da daha önce bu tür yarışmalarda başarılı olmuş. Max onların birinci kuşak çocukları. Burada doğdu. Bu tür cins köpeklerin fiyatı ise 10 bin Euro dan başlıyor. Oscar ve Angel in daha sonra iki kuşak çocukları daha oldu. İki yaşındaki Max i 11 yıldan bu yana bizimle çalışan Petworld Kennel Club ın eğitim birimi sorumlusu Ali Yeşilırmak eğitti. Max gerçekten sıkı eğitimlerden geçti. Temel itaat, ileri itaat ve şov eğitimleri aldı ve bugünlere kadar geldi. Başarının Sırrı: Köpeklerin eğitiminde ilk iki unsur, temel ve ileri itaat eğitimi. Temel itaatte köpekler tasma ile kontrol altında tutulup uygun bir altyapıya getiriliyor. Bu eğitiminden sonra da, eğitimde köpeğin davranışlarını kayış olmaksızın kontrol altında tutmayı öğreten ileri itaat eğitimine geçiliyor. Bu eğitimlerin hemen ardından da şov eğitimleri başlıyor. (13 Mart 2012 tarihli Vatan Gazetesi nden alınmıştır.) YAŞAMDAN
4 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ Öğrenme Nedir? Öğrenme; organizmanın davranışlarında yaşantı yoluyla meydana gelen, nispeten (göreli olarak) kalıcı değişikliklerdir. Bu tanıma göre; Öğrenme bir davranış değişikliğidir. Ancak her davranış değişikliği öğrenme değildir. Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilmesi için bu değişikliğin şu ya da bu nedenle değil yaşantı yoluyla gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilebilmesi için gerekli olan son koşul bu değişikliğin nispeten kalıcı olması yani süreklilik göstermesidir. Not Öğrenmenin üç temel özelliği: Davranışta değişiklik Yaşantı yoluyla meydana gelme Nispeten kalıcı olma Peki, bir davranış değişikliğinin yaşantı yoluyla meydana gelmesi ne demektir ve yaşantı kazanma dışında organizmada davranış değişikliğine yol açabilecek faktörler nelerdir? Yaşantı, organizmanın çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izdir. Öğrenme tanımında yaşantı sözcüğünün yerine, yaşantı kavramının tanımını koyarsak şu şekilde bir tanım elde etmiş oluruz: Not Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilebilmesi için bedensel bir değişik nedeniyle ortaya çıkmış olmaması gerekir. Öğrenme; organizmanın davranışlarında çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izlere bağlı olarak meydana gelen, nispeten kalıcı değişikliklerdir. Yaşantı kazanma dışında organizmada davranış değişikliğine yol açabilecek bazı faktörler vardır. Olgunlaşma, büyüme, sakatlanma, hastalık, yorgunluk, ilaç ya da alkol alma gibi nedenlerle ortaya çıkan davranış değişiklikleri öğrenme olarak kabul edilmez. Çünkü bu davranış değişiklikleri organizmanın çevreyle girdiği etkileşim sonucunda kendisinde kalan ize bağlı olarak değil bedensel bir değişikliğe bağlı olarak meydana gelmektedir. Hastalık, yüksek ateş ya da sakatlanma gibi durumlarda organizmada davranış değişikliği gözlenebilir. Ateşi yükselen bir kişi sayıklayabilir, ayağını inciten birinin yürüyüşü değişebilir vb. Ancak bu davranış değişiklikleri yaşantı kazanma sonucunda oluşmadığı için öğrenme olarak kabul edilemez. Benzer şekilde ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi maddeler de organizmada davranış değişikliği oluşturabilir. Kişi kanına karışan bu maddenin etkisiyle sendeleyerek yürüyebilir, sayıklayabilir vb. Ancak bu davranış değişiklikleri de yaşantı kazanma ürünü olmadıkları için öğrenme olarak kabul edilemezler. Organizmada davranış değişikliğine yol açacak etkenlerden biri de olgunlaşmadır. Olgunlaşma, organizmanın kendisinden beklenen fonksiyonları yerine getirecek düzeye erişmesidir. Yaşın ilerlemesiyle birlikte organizma içinde var olan yeteneklerin öğrenme olmaksızın kendiliğinden ortaya çıkmasına olgunlaşma denir. Dolayısıyla olgunlaşma sonucunda organizmada bir fonksiyon değişikliği yani bir davranış değişikliği medyana gelmektedir. Ancak bu değişikliğin nedeni çevreyle girilen etkileşimler sonucunda organizmada kalan iz (yaşantı) değildir. Örneğin bir bebeğin doğumdan hemen sonra başını dik tutması beklenmez ancak 3 aylık olduğunda bu yeterliğe ulaşması beklenir. Bu davranış değişikliği öğrenme olarak kabul edilemez. Çünkü bebekte gözlenen davranış değişikliğinin nedeni yalnızca olgunlaşmadır ve yaşantı kazanma neticesinde oluşmamıştır. Öğrenmenin Özellikleri Davranışta gözlenebilir bir değişiklik olmalı. Davranıştaki bu değişiklik yaşantı kazanma sonucunda gerçekleşmiş olmalı. Davranıştaki bu değişiklik nispeten kalıcı ve sürekli olmalı. Davranıştaki bu değişiklik sakatlanma, hastalık, yorgunluk, uykusuzluk, ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi bir nedenle geçici bir biçimde meydana gelmiş olmamalı. Davranıştaki bu değişiklik yalnızca olgunlaşma neticesinde meydana gelmiş olmamalı.
5 Not Olgunlaşma öğrenme için ön koşuldur. Organizmanın herhangi bir davranışı öğrenmesi için gerekli olgunluk düzeyine ulaşmış olması gerekir. Fakat organizmada gözlenen davranış değişikliği çevreyle girdiği etkileşim sonucunda kendisinde kalan ize bağlı olarak değil yalnızca olgunlaşma sonucunda ortaya çıkıyorsa bu değişiklik öğrenme olarak kabul edilmez. Bir çocuğun okuma ve yazmaya başlaması öğrenme olgusuna iyi bir örnektir. Davranışta bir değişiklik olacak, Daha önce okuyup yazamayan çocuk artık bu becerileri sergileyebilmektedir. Bu değişiklik kalıcı ve sürekli olacak, Okuma ve yazma davranışı büyük ihtimalle yaşam boyunca sürecektir. Bu değişiklik organizmanın yaşantı kazanması sonucunda çıkacak. Çocukta görülen bu davranış değişikliği okulda gerçekleştirdiği faaliyetler (çizgi çalışması, fişleri görme ve öğretmenin bu fişleri okuması vb.) sırasında çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda yani yaşantı kazanma sonucunda gerçekleşmiştir. Aşağıdakilerden hangisi öğrenmenin en uygun tanımıdır? A) Bireyin içerisinde yaşadığı kültürün değerlerini kazanma süreci B) Bireyin çevresiyle etkileşiminde meydana gelen değişme C) Yeni ve kalıcı bilgilerin edinilmesi için yararlanılan yöntem D) Yaşantılar yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği E) İstenilen davranış değişikliğini oluşturmak amacıyla bireyin gösterdiği bilinçli çaba Çözüm: Öğrenme; organizmanın davranışlarında yaşantı yoluyla meydana gelen, nispeten (göreli olarak) kalıcı değişiklik olarak tanımlanmaktadır. Öğrenme tanımının üç temel bileşeni (1) organizmanın davranışlarında değişiklik olması (2) yaşantı yoluyla meydana gelme ve (3) nispeten kalıcı olmadır. Seçeneklerde öğrenme tanımının bu üç temel bileşenini içeren tek tanım, Yaşantılar yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği ifadesidir. Cevap D Aşağıdakilerden hangisi, öğrenilmiş davranışların bir özelliği değildir? A) Yaşantı sonucunda oluşma B) Kalıcı izli olma C) Önceki davranışlardan farklı olma D) Süreklilik göstermek E) Olgunlaşma ile ortaya çıkmak Çözüm: Öğrenme yaşantı yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği olarak tanımlanır ve yaşantı kazanma dışında davranış değişikliğine neden olan başka etkenlerle (olgunlaşma, büyüme, hastalık, sakatlanma, yorgunluk, uykusuzluk, alkol, uyuşturucu ya ilaç) ortaya çıkan davranış değişiklikleri öğrenme olarak kabul edilmez. Bu durumda A seçeneği öğrenmenin bir özelliği iken olgunlaşma ile ortaya çıkmak, öğrenmenin özelliği değildir. Öğrenme davranış değişikliği olarak tanımlandığı için öğrenilmiş davranış organizmanın önceki davranışlarından farklı olmalı yani C seçeneğinde belirtildiği gibi davranışta bir değişiklik olmalıdır. Bu davranış değişikliğinin nispeten kalıcı olması ve süreklilik göstermesi gerekir ki bu durum da B ve D seçeneklerinde belirtilmiştir. Cevap E Bir davranışın öğrenilmiş davranış olarak nitelenebilmesi için I. Alkol ve ilaç gibi bir etkene bağlı olarak ortaya çıkma II. Bireyde, belirli bir yaşantıdan sonra görülme III. Nispeten kalıcı olma IV. Bedensel bir değişikliğe bağlı olmadan ortaya çıkma özelliklerinden hangilerine sahip olması gerekir? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV Çözüm: Bir davranış değişikliğinin öğrenilmiş bir davranış olarak kabul edilmesi için yaşantı yoluyla meydana gelmesi ve nispeten kalıcı olması gerekir. Bu durumda II ve III numaralı ifadeler öğrenilmiş davranışın özellikleridir. Öğrenmenin sakatlanma, hastalanma ya da olgunlaşma gibi bedensel bir değişikliğe bağlı olmadan ortaya çıkması organizmadaki davranış değişikliğinin nedeninin yaşantı kazanma olması gerekir. Bu durumda IV numaralı ifade de öğrenmenin özelliğidir. Alkol, ilaç gibi bir etkene bağlı olarak oluşan davranış değişiklikleri de yaşantı kazanma dışındaki etkenlere bağlı olarak ortaya çıktığı için öğrenme olarak kabul edilmezler. Bu nedenle I numaralı ifade öğrenmenin özelliği değildir. Cevap E
6 DAVRANIŞ TÜRLERİ Öğrenme hem insanlarda hem de hayvanlarda gözlenen bir olgudur. Meyve sineğinden tutun da kargalara, maymunlara kadar tüm hayvanlarda öğrenilmiş davranışlara rastlamak mümkündür. Diğer taraftan insanlarda ve hayvanlarda öğrenme ürünü olmayan, doğuştan getirilen kimi davranışlar da mevcuttur. İnsan ya da hayvan davranışlarını üç başlık altında incelemek mümkündür: Doğuştan getirilen davranışlar Geçici davranışlar Öğrenilmiş davranışlar Doğuştan Getirilen Davranışlar İnsanlarda ya da hayvanlarda öğrenilmemiş doğuştan getirilen bazı davranışlar bulunmaktadır. Bunları refleksif davranışlar ve içgüdüler (türe özgü davranışlar) olmak üzere iki başlık altında incelemek mümkündür. Refleksler Doğuştan getirilen ve dolayısıyla öğrenme gerektirmeyen, belli uyarıcılar karşısında istemsiz (otomatik) ve basit bir tepki şeklinde ortaya çıkan oldukça hızlı ve tutarlı davranışlardır. Organizmanın denge (homeostaz) durumunu korumaya yönelik istem dışı davranışları da refleksif davranışlar kapsamında ele alınabilir. Organizmanın normal bedensel durumunu (vücut ısısı, kan basıncı, kan şekeri vb) istikrarlı bir denge düzeyinde tutmaya yönelik davranışları da doğuştan getirilir ve öğrenilmeleri gerekmez. Vücut ısısı düştüğünde titreme, yükseldiğinde terleme, kan şekeri düştüğünde kana şeker salgılanması vb. İçgüdüler (Türe özgü davranışlar) Doğuştan getirilen ve bir hayvan türüne özgü tipik davranış örüntülerine denir. Not Hayvanların çevreye uyumlarında içgüdülerin önemi büyüktür ancak insanlarda içgüdü niteliğinde davranışlar bulunmamaktadır. İnsan davranışlarının çok büyük bir kısmı öğrenilmiş davranışlardır. İnsanda içgüdü niteliğinde davranışlar bulunmadığı için doğuştan getirdiğimiz, hayatta kalmaya ve türü devam ettirmeye yönelik davranış eğilimlerimize içgüdüsel davranış adı verilmektedir. Öksürmek, hapşırmak, kusmak, iğne batan ya da ateşe değen elimizi aniden çekmemiz, ani bir ses karşısında irkilmemiz ya da gözümüze rüzgâr geldiğinde gözümüzü kırpmamız reflekslere örnektir. Doğuştan getirilirler: Öğrenilmiş değildir. Fakat reflekslerin hepsi doğumla birlikte görülmeyebilir. Bebeklerde gözlenen reflekslerin bazıları olgunlaşma ile zamanı geldiğinde ortaya çıkar. Bazı refleksler de daha sonra ortadan kalkabilir. Ancak bu değişiklikler olgunlaşma sonucunda oluştuğu için öğrenme olarak kabul edilmez İstemsiz tepkilerdir: Bilinçli olmayıp istemli kontrole tabi değildirler. Basit davranışlardır: Refleks mekanizması omurilik tarafından yönetilir ve bazı kas gruplarını içeren basit davranış örüntüleridir. Farklı türlerin üreme davranışı, kuşların yuva yapmaları, memelilerin yavrularını büyütme davranışı içgüdülere örnektir. Doğuştan getirilir: Öğrenilmiş değildir. Güçlü bir genetik temeli vardır ve organizma yeterli olgunluğa eriştiğinde ortaya çıkar. Türün tüm üyelerinde gözlenir: Uygun koşullarda, türün tüm normal üyeleri bu davranışı aynı şekilde sergiler. Karmaşık davranış örüntüleridir: Göç etmek, yuva yapmak gibi davranışlar reflekslerle kıyaslanamayacak ölçüde karmaşık davranışlardır. Geçici Davranışlar Doğuştan getirilmeyen ancak yaşantı kazanma nedeniyle değil de başka etkenler nedeniyle oluşan ve bu nedenle de öğrenme ürünü olarak kabul edilemeyecek davranışlardır. Hastalık, yorgunluk, uykusuzluk, sakatlanma, ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi nedenlerle meydana gelen ve ortaya çıkmasına yol açan etken ortadan kalktığında kaybolan davranış değişiklikleridir.
7 Bu tür davranış değişiklikleri nispeten kalıcı ya da sürekli olsalar dahi öğrenme olarak kabul edilemez çünkü davranıştaki değişikliğin nedeni yaşantı kazanma değildir. Davranış Türü Alkol aldığında sendeleyerek yürümek Hastalanıp ateşi çıktığında sayıklamak Bileğini incittiği için topallayarak yürümek Diş tedavisi nedeniyle diş ağız bölgesi uyuşturulduğu için konuşamamak vb. Öğrenme Ürünü Olan Davranışlar Organizmanın çevreyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izlere bağlı olarak edindiği göreli olarak kalıcı olan davranışlardır. Öğrenilmiş davranışlar istendik olabileceği gibi istenmeyen davranışlar da olabilir. İnsanlar okuma-yazmayı, aritmetiği, öz-bakım becerilerini öğrendikleri gibi küfür etmeyi, başkalarına eziyet etmeyi ya da sahtekârlık yapmayı da öğrenirler. Hem istendik davranışlar hem de istenmeyen davranışlar aynı iki yolla edinilir. Planlı Eğitim ve Kültürlenme (Toplumsallaşma). Gözümüze rüzgâr geldiğinde gözümüzün yaşarması Köpek gördüğümüzde korkmamız Yetişkinlik çağına erişen kırlangıcın çiftleşip yuva yapması Bisikletten düşen bir çocuğun ayağını incitip pedal çevirememesi Ağzımıza bir parça yiyecek aldığımızda ağzımızın sulanması Yeşil (ekşi) elma gördüğümüzde ağzımızın sulanması Doğuştan Getirilen (Refleksif) Öğrenilmiş Doğuştan Getirilen (İçgüdü) Geçici Doğuştan Getirilen (Refleksif) Öğrenilmiş Not Hem istendik davranışlar hem de istenmeyen davranışlar öğrenilebilir. Öğrenme ille de istendik yönde bir davranış değişikliği olmak zorunda değildir. Planlı Eğitim yoluyla insanlara okuma-yazma, bilgisayar kullanma, yabancı dil gibi şeyler öğretilebilmektedir. Kopya çekmek ya da okulda gerçekleşen hatalı öğrenmeler ise planlı eğitimin hatalı yan ürünü olan istenmeyen davranışlardır. İnsanlar gelişigüzel kültürlenme yoluyla anadillerini etkili şekilde kullanmayı, sosyal becerileri, yemek yapmayı ya da yaşamlarını sürdürmelerine yardımcı olacak birçok bilgi ve beceriyi kazanabilmektedirler. Küfür etmek, sahtekârlık, başkalarına eziyet etme, hırsızlık, sigara ya da uyuşturucu kullanmak gibi istenmeyen davranışlar da olumsuz kültürel koşullar altında kazanılan öğrenme ürünü olan davranışlardır. Kolumuza enjekte edilen uyuşturucu iğne nedeniyle kolumuzu ve parmaklarımızı oynatamamamız. Bizi utandıracak bir söz duyduğumuzda yanaklarımızın kızarması Bir bebeğin kendisini ısırarak seven bir yetişkini görünce ağlamaya başlaması Aslında sakin ve uslu olan bir bebeğin hastalanıp, ateşi çıktığında ağlamaya başlaması Geçici Öğrenilmiş Öğrenilmiş Geçici
8 Duyarlılaşma ve Alışma Öğrenme, en geniş anlamıyla, yaşantı ve pratik sonucunda davranışlarda meydana gelen, göreli olarak kalıcı bir değişmedir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinde verilen davranış değişikliği öğrenme olarak nitelendirilemez? A) Sürekli olarak kardeşine vurarak onun oyuncaklarını elinden alan bir çocuğun, babası kendisini azarlayınca bu davranışından vazgeçmesi B) Biberonla beslenen bir bebeğin önceleri biberonu görünce bir tepki vermezken bir süre sonra biberonu görünce sevinmesi C) Terliyken soğuk su içtiği için hastalanan bir bireyin artık terliyken soğuk su içmemeye özen göstermesi D) Aslında sakin ve uyumlu olan bir çocuğun hastalanıp ateşi çıktığında ağlayıp huysuzlanması E) Bir kedi tarafından tırmalanan bir çocuğun bu olaydan sonra her kedi gördüğünde korkudan ağlaması Çözüm: Sorunun açıklama kısmında da verilmiş olan öğrenme tanımı dikkate alındığında Aslında sakin ve uyumlu olan bir çocuğun hastalanıp ateşi çıktığında ağlayıp huysuzlanması ifadesinin öğrenme ürünü olmayan, hastalık ve yüksek ateşe (bedensel bir değişikliğe) bağlı geçici bir davranış olduğu görülmektedir. Diğer seçeneklerde meydana gelen davranış değişiklikleri organizmanın çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda ortaya çıkan nispeten kalıcı değişikliklerdir ve öğrenme ürünü olan davranışlardır. Cevap D Aşağıdakilerden hangisi öğrenme sonucu oluşan bir davranış değildir? A) Sürücünün kırmızı ışığı görünce frene basması B) Öğrencinin 2x5 in 10 ettiğini söylemesi C) Postacının girdiği sokağın ismini levhaya bakmadan söylemesi D) Çocuğun yemekten sonra dişlerini fırçalaması E) Şiddetli bir gürültü olduğunda bebeğin gözlerini kırpması Çözüm: Şiddetli bir gürültü karşısında bebeğin gözlerini kırpması doğuştan getirilen, öğrenme ürünü olmayan refleksif bir davranıştır. Kırmızı ışıkta durmak, 2 kere 5 in 10 ettiğini söylemek, sokakları gördüğünde ismini söyleyebilmek ya da yemeklerden sonra diş fırçalamak yaşantı yoluyla meydana gelen öğrenme ürünü davranışlardır. Cevap E Duyarlılaşma ve alışma sonucunda ortaya çıkan davranış değişiklikleri de öğrenme olarak kabul edilir. Çünkü bu iki durumda meydana gelen davranış değişiklikleri organizmanın çevresiyle girdiği etkileşim sonucunda kendisinde kalan iz nedeniyle oluşur ve nispeten kalıcıdır. Duyarlılaşma Organizmanın, belli bir uyarıcıya maruz kalmasının sonucu olarak bu uyarıcıya ya da başka uyarıcılara daha fazla tepki vermeye başlamasıdır. Alışma Şiddetli bir patlama sesinden sonra patlama sesine ya da diğer seslere daha duyarlı hale geliriz. Duyarlılaşma (duyarlılık kazanma) uyarıcılardan kolaylıkla etkilenmeye başlamak anlamına gelmektedir ve duyarlılaşma sonucunda oluşan davranış değişikliği öğrenme olarak kabul edilir. Farelere çok şiddetli bir ses ya da elektrik şoku verildiğinde, hayvanlar daha sonra gelen seslere daha fazla irkilme tepkisi vermeye başlamaktadır. Bir uyarıcının tekrar tekrar sunulması sonucunda bu uyarıcıya verilen tepkinin zayıflaması eğilimine alışma adı verilir. Alışma olgusu duyarsızlaşmaya yol açar. Duyarsızlaşmayla kastedilen şey, daha önce tepki verdiğimiz bir uyarıcıya artık tepki vermemeye başlamamızdır. Acil serviste çalışmaya başlayan bir hemşire ilk günlerde serviste yaşanan olaylardan çok etkilenecek ancak serviste çalışma süresi uzadıkça ve bu tür olaylarla defalarca karşılaştıkça bu olaylar onu ilk günlerdeki kadar etkilemeyecektir. Bu durumda söz konusu hemşire acil serviste karşılaştığı durumlara alışmış olacaktır. Alışma ve sonucunda ortaya çıkan duyarsızlaşma, yaşantı kazanma sonucunda davranışta kalıcı bir değişiklik olduğu için öğrenme olarak kabul edilir. Bir öğretmeninin öğrencisini hep aynı şekilde ödüllendirmesi durumunda bir süre sonra ödülün öğrenciyi etkileme gücünü yitirmesi de alışma kavramına örnektir. Çünkü bu durumda öğrenci sürekli olarak aynı ödül kullanıldığı için ödüle alışacak yani ödüle verdiği tepkide bir azalma olacaktır.
9 Duyusal Uyum (Duyusal Adaptasyon) Bir ilköğretim okulu öğretmeni bir öğrencisine düzenli olarak ödev yapma alışkanlığı kazandırmak amacıyla her ödev yapışında onu arkadaşlarının önünde överek ödüllendirir. Bunun sonucunda öğrenci ödevlerini düzenli olarak yapmaya başlar. Ancak bir süre sonra, öğretmenin onu aynı şekilde ödüllendirmeye devam etmesine karşın öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başladığı görülür. Öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başlaması aşağıdaki süreçlerden hangisiyle açıklanabilir? A) Alışma B) Sönme C) Kendiliğinden geri gelme D) Koşullanma E) İleri doğru ket vurma Çözüm: Pekiştireç olarak kullanılan bir uyarıcı çok sık verildiğinde pekiştirici değerini yitirir. Bunun nedeni alışma olgusudur. Alışma, bir uyarıcının tekrar tekrar verilmesi sonucunda bu uyarıcının organizmayı etkileme gücünün ve organizmanın da uyarıcıya verdiği tepkinin azalmasıdır. Eğer organizmayı etkileme gücü olan bir uyarıcı çok sık pekiştireç olarak kullanılır, yani organizmaya sık sık sunulursa zamanla organizmayı etkileme gücünü kaybeder. Diğer bir ifadeyle organizma pekiştirece alışır. Örnekteki öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başlamasının nedeni onun öğretmenin övgüsünden eskisi kadar etkilenmemeye başlaması yani övgüye alışmış olmasıdır. B seçeneğinde verilen sönme kavramı doğru yanıt olamaz. Çünkü, sönme, bir davranışın pekiştirilmemesi nedeniyle azalarak ortadan kalkmasıdır. Örnekte öğretmenin öğrencisini pekiştirmeye devam ettiği özellikle vurgulanmaktadır. Cevap A Koşullu bir tepkiyi ortaya çıkaran bir uyarıcının tekrar tekrar verilmesi sonucunda bu uyarıcının söz konusu tepkiyi ortaya çıkarma gücünün azalması aşağıdaki süreçlerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Kendiliğinden geri gelme B) Sönme C) Alışma D) Karşıt koşullama E) Tepkisel koşullama Çözüm: Verilen tanım koşullu bir uyarıcıya verilen tepkinin bu tepkiyi ortaya çıkaran uyarıcının tekrar tekrar sunulması sonucunda organizmanın bu uyarıcıya verdiği tepkideki azalma eğilimini içerdiği için yanıt alışma olacaktır. ÖSYM nin 2006 yılında gerçekleştirdiği KPSS de sorduğu bu soru alışma kavramının duyumlarla ilgili değil koşullu tepkilerle ilgili bir davranış değişikliğine karşılık geldiğinin bir göstergesidir. Bir uyarıcının sürekli olarak organizmaya sunulması durumunda organizmanın söz konusu uyarıcıyı hissetmemeye başlaması duyusal adaptasyon olarak adlandırılır. Aşağıda bu kavrama yer verilmiştir. Cevap C Alışmayı, duyusal uyum (duyusal adaptasyon) kavramı ile karıştırmamak gerekir. Duyusal uyum, duyu organlarımızdaki alıcıların ve nöronların duyarlılığında meydana gelen farklılaşmaya bağlı olarak oluşan bir duyarsızlaşma biçimidir ve öğrenme ürünü olarak kabul edilmez. Karanlık bir ortamdan aydınlık bir ortama çıkıldığında (ya da tam tersi) kişi adeta körleşir ancak bir süre sonra bu yeni duruma uyum sağlayarak tekrar etkili şekilde görmeye başlar. Güneş altında uzunca bir süre kaldıktan sonra havuza girdiğimizde havuzun suyunun soğukluğuna dayanmak zor gelebilir ama bu durum kısa sürer ve bir süre sonra suyun ısısına uyum sağlarız. Yeni boyanmış bir odaya girdiğimiz ilk anda boya kokusunu yoğun bir şekilde hisseder ve rahatsız oluruz. Ancak içerde bir süre kaldığımızda burnumuzdaki alıcıların ve koku alma işini yürüten nöronların duyarlığında meydana gelen değişiklik nedeniyle kokuyu hissetmemeye başlarız. Aydınlığa ya da karanlığa, sıcaklığa ya da soğuğa ilk andakinden farklı tepkiler vermeye başlamamızın nedeni duyusal uyumdur. Diğer bir ifadeyle duyusal uyum aynı uyarıcıya maruz bırakılma durumunda duyu alıcılarının giderek daha az tepki vermesi şeklinde meydana gelen bir duyarsızlaşmadır. Not Duyusal uyum geçici bir davranış değişikliğidir. Alışma olgusunda ise nispeten kalıcı bir davranış değişikliği söz konusudur ve bu değişiklik yaşantı kazanmaya bağlıdır. Alışmayla meydana gelen duyarsızlaşmada organizma uyarıcı hissetmeye devam etmektedir ancak hissetse bile daha önce verdiği tepkiyi artık vermemeye başlamıştır. Duyusal adaptasyonla meydana gelen duyarsızlaşmada ise organizma uyarıcıya maruz kalmasının sonucu olarak duyarlığını yitirmekte ve uyarıcıyı hissetmemeye başlamaktadır. Duyusal adaptasyon, bedensel bir değişikliğe (duyu organlarındaki alıcıların duyarlılığındaki geçici değişime) bağlı olarak oluşmaktadır. Alışmada meydana gelen sinirsel süreçler ise alıcılar seviyesinde olmayıp merkezi sinir sisteminde (beyin kabuğunda - kortekste) gerçekleşir ve yaşantı kazanmayla meydana gelir.
10 Alışkanlık ve Alışkanlık Kazanma Aynı eylemin sık sık yapılması sonucu neredeyse otomatikleşen ve kolayca, çabasızca gerçekleştirilebilen kalıcı bir öğrenilmiş davranış yapılarına da alışkanlık denir. Alışkanlık niteliğindeki davranışların düzenli ve sürekli olarak yinelenmesi sonucunda yerleşmesine de alışkanlık kazanma denir. Oturduğumuz apartmana girip asansöre yönelmemiz ve asansöre bindiğimizde evimizin bulunduğu katın düğmesine basmamız ya da işe giderken hep aynı yolu kullanmamız genellikle düşünmeden yaptığımız alışkanlık niteliğindeki davranışlardır. Karşılaştırmalı Örnekler Ayşegül Hanım akşam evdeyken elektrikler kesilmiştir. O akşam dışarı çıkmayı planlayan Ayşegül Hanım hangi odaların ışıklarının açık olduğunu bilmediğini fark etmiştir. Odaların düğmelerini tek tek kontrol etmiş ancak hangi yöne doğru açıldıklarını hatırlayamadığını görmüştür. Emin olmak için odalara ilk kez giriyormuş gibi yapıp düğmelere basmış, böylelikle düğmeler hangi yöne doğru basılı olduklarında ışığın açık olduğundan aşağı yukarı emin olmuştur. Ayşegül Hanım hangi odaların ışıklarının açık olduğunu anlamak için bilmeden, öğrenmeyle ilgili aşağıdaki süreçlerin hangisinden yararlanmıştır? A) Algısal kurulum B) Duyarlılaşma C) Alışma D) Öğrenmenin olumlu aktarımı E) Alışkanlık Çözüm: Sık sık tekrarlandığı için büyük ölçüde otomatikleşen ve düşünmeden, kolayca gerçekleştirilen öğrenilmiş davranış yapılarına alışkanlık denir. Evimizdeki lambaları yakmaya yarayan düğmelerin ne yöne basılı olduklarında açık ne yöne basılı olduklarında kapalı olduğunu pek düşünmeyiz. Ancak bu lambaları defalarca yaktığımız için elimiz otomatik olarak basılması gereken yöne doğru çöker. Bu durum alışkanlık kavramına bir örnektir. Cevap E Davranış Yüksekten tedirgin olan bir kişinin bir gökdelenin 18. katında çalışmaya başladıktan sonra bu korkusunun giderek azalması Balık pazarına girdiğinde yoğun balık kokusu alan bir kimsenin birkaç dakika sonra kokuyu hissetmemeye başlaması Öğretmeninden ilk kez aferin alan bir çocuğun bu duruma çok sevinmesi ancak ilerleyen günlerde öğretmeni kendisini hep aynı şekilde ödüllendirmeye devam ettiği için, artık aferin aldığında sevinmemesi Kişinin, evinin kapısını açarken anahtarı ne yöne çevirdiğini düşünmeye gerek duymadan bu davranışı yapabilmesi Bulunduğu odada çalışmaya başlayan klimanın sesini fark eden bir kimsenin bir süre sonra bu sesi fark etmemeye başlaması Arabasıyla evine giderken kişinin evine giden yolu düşünmeye ihtiyaç duymadan kolaylıkla seçerek bu yoldan gitmesi Türü Öğrenilmiş (alışma) Geçici (duyusal adaptasyon) Öğrenilmiş (alışma) Öğrenilmiş (alışkanlık) Geçici (duyusal adaptasyon) Öğrenilmiş (alışkanlık) İşine giderken kullandığı yolda tamirat başlaması nedeniyle bir hafta boyunca daha uzun olan bir başka yolu kullanmak zorunda olan bir sürücü, tamirat bittiği hâlde uzun yolu kullanmaya devam ettiğini fark etmiştir. Sürücünün uzun yolu kullanmaya devam etmesi aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Duyarlılık kazanma B) Alışkanlık kazanma (oluşması) C) İkinci derece koşullanma D) Gizil öğrenme E) Olumsuz öğrenme Çözüm: Kişi işine giderken kullandığı yolu defalarca kullanmış olduğu için bu yolu kullanırken hangi dönüşleri kullanacağını hangi yollara gireceğini pek düşünmeden bu yolu takip eder. Bu bir alışkanlıktır. Bu yolda tamirat başlayınca bir süre başka bir yolu kullanmaya başlaması ise yeni bir alışkanlığın kazanılmasına yol açar. Bir süre sonra evine gide kısa yol açıldığı halde kişinin yeni oluşan alışkanlığı nedeniyle uzun yolu kullanmaya devam etmesi alışkanlık kazanma kavramına örnektir. Cevap B Bay Kurgu Yaklaşık beş yıldır aynı işyerinde çalışan İlker Bey her öğle tatilinde yemeğini işyerinin bulunduğu pasajda, zemin katta yer alan bir kafede yemektedir. Bu kafenin kapanması üzerine İlker Bey öğle yemeklerini iş merkezinin teras katında yer alan bir başka kafede yemeye karar vermiş ancak İlker Bey kafenin teras katında olduğunu bilmesine rağmen birkaç kere öğle tatilinde asansöre bindiğinde zemin katın düğmesine basmış ve zemin kata inmiştir. İlker Bey in durumu alışkanlık kavramıyla açıklanabilir.
11 ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Öğrenmeyi etkileyen (destekleyen ya da engelleyen) etkenleri üç ana grupta toplayabiliriz. Öğrenenle ilgili etkenler: Öğrenen kişi ya da organizmanın sahip olduğu kimi özellikler onun öğrenmesini kolaylaştırabilir ya da zorlaştırabilir. Öğrenme yöntemi ile ilgili etkenler: Öğrenen kişinin nasıl bir yol izlediği, yani kullandığı strateji, onun öğrenmesine olumlu ya da olumsuz şekilde etki edebilir. Öğrenme malzemesi ile ilgili etkenler: Öğrenilmek üzere ele alınan malzemenin kendine özgü kimi özellikleri o malzemenin öğrenilmesini kolaylaştırabilmekte ya da zorlaştırabilmektedir. Öğrenenle İlgili Faktörler Türe Özgü Hazıroluş Organizmanın herhangi bir davranışı öğrenebilmesi için gerekli olan biyolojik donanıma sahip oluşuna türe özgü hazır oluş denir. Diğer bir ifadeyle organizmanın öğrenme kapasitesi tür olarak sahip olduğu ve genetik olarak aktarılan kimi özelliklerle sınırlıdır. Bir organizma ancak sahip olduğu genetik donanımın izin verdiği davranışları öğrenebilir. Köpeklere havaya fırlatılan bir frizbiyi havada yakalamaları öğretilebilirken bir koyuna bunu öğretmek mümkün değildir. Çünkü söz konusu davranışı öğrenebilmek için gerekli biyolojik donanıma bir tür sahipken diğer tür bu niteliklere sahip değildir. Şempanzelere öğretilebilen birçok davranışı diğer hayvanlara öğretmek mümkün değildir. Bir papağana bazı kelimeleri söylemeyi öğretebilirsiniz; ancak ne kadar çabalarsanız çabalayın bir serçeye bir kelime bile öğretmeniz mümkün değildir. Öğrenme açısından papağanla serçe arasında görülen bu fark aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Türe özgü hazır oluş B) Aşırı uyarılma C) Güdülenme D) Dikkat bozukluğu E) Büyüme Çözüm: Papağanın bazı sözcükleri tekrar edebilmesi için yanında bu sözcüklerin tekrar tekrar söylenmesi gerekir. Böyle bir yaşantı geçiren papağan duyduğu bu sözcükleri tekrar edebilir. Bu bir öğrenmedir. Çünkü papağanın çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izler onda bir davranış değişikliği oluşturmuştur. Ancak aynı etkileşimler her hayvanda aynı davranış değişikliğine yol açamaz. Örneğin bir serçeye de bazı sözcükleri tekrar tekrar söylesek bile serçede böyle bir davranış değişikliği oluşturamayız. Bunun nedeni türe özgü hazır oluştur. Bir hayvan ancak kendi genetik donanımının izin verdiği davranışları öğrenebilir. Cevap A Olgunlaşma Organizmanın doğuştan sahip olduğu yeterliklerin kendiliğinden ortaya çıkarak ulaşabileceği düzeye ulaşmasına olgunlaşma denir. Organizmanın bir davranışı öğrenebilmesi için belli bir olgunlaşma seviyesine ulaşmış olması gerekir. Öğrenme yeteneği Yeterli olgunlaşma düzeyine ulaşmamış normal bir çocuğa ne kadar uğraşırsak uğraşalım okuma-yazmayı öğretemeyiz. Çocuğun bu davranışı öğrenebilmesi için hem zihinsel olarak hem de fiziksel olarak yeterli olgunlaşma düzeyine ulaşmış olması gerekir. İnsanlar içinde bulundukları çevrede konuşulan dili öğrenmeye yönelik bir türe özgü hazıroluşa sahiptir ancak bir bebek yeterli olgunluğa erişmeden (yaklaşık 12 ay civarı) çevresinde kullanılan bir sözcüğü anlamlı bir şekilde kullanmayı öğrenemez. Olgunlaşma yaş ve zeka açısından ele alınabilir: Yaş: Sözel öğrenme yeteneği doğuşta sıfır düzeyindedir ancak bu yetenek 17-20 yaşa kadar durmadan gelişir. Bundan sonra yaklaşık 50 yaşa kadar sabit kalır. Bu yaştan sonra ise öğrenme hızında ve gücünde az da olsa bir azalma gerçekleşir. Bu nedenle genellikle en iyi öğrenme yaşı genç yetişkinliktir. Ne çok küçükler ne de çok yaşlılar genç yetişkinler kadar kolay öğrenemezler. Yaş ve öğrenme arasındaki ilişki aşağıdaki grafikte görülmektedir. 15 30 45 60 75 Yaş
12 Zekâ: Zihinsel olgunlaşma ile birlikte bilişsel yeteneklerde (yani zekâda) bir artış olmaktadır. Bu da kişinin öğrenme yeteneğinde artışa yol açmaktadır. Diğer yandan zekâ testleri ile ölçülen zekâ düzeyi de öğrenme yeteneği açısından bireysel farklılıklar doğurmaktadır. Zekâ düzeyi yükseldikçe kişinin öğrenme yeteneği de yükselmektedir. Zekâ ve öğrenme arasındaki ilişki aşağıdaki grafikte görülmektedir. Okula yeni başlayan öğrencilerine okuma yazmayı öğretmek isteyen bir anaokulu öğretmeni bunda başarılı olamaz. Ancak bu öğretmen, aynı grupla bir yıl sonra yapılan çalışmalarda öğrencilerinin büyük bir bölümünün okuma-yazmayı öğrenebildiklerine tanık olur. Yukarıda verilen örnekten hareketle varılabilecek en uygun sonuç aşağıdakilerden hangisidir? Öğrenme yeteneği Zekâ A) Öğretmen öğrencilerin dikkatini çekmede başarılı olamamıştır. B) Davranışın ortaya çıkması için belli bir olgunluk düzeyine ulaşmak gerekir. C) Bireyin kapasitesinin üstünde davranışlara zorlanması, başarısını düşürür. D) Yeterince büyümeden yapılan çalışmalar çocuğu yorar. E) Büyüme, olgunlaşma sonucunu doğurur. Gesell ve Thompson tarafından yapılan bir deneyde; ikiz bebeklerden birine sekiz hafta boyunca merdiven çıkma egzersizleri yaptırılmış, diğerine ise hiçbir egzersiz yaptırılmamıştır. Çalışma sonucunda, egzersiz yapmayan bebeğin sadece bir haftalık gecikme ile ikiziyle eşit düzeyde merdiven çıkabilir hâle geldiği gözlenmiştir. Aşağıdakilerden hangisi, bu çalışmanın sonucunu en iyi açıklar? A) Olgunlaşma ve öğrenme, birbirinden bağımsız değildir. B) Öğrenme, performansı artırır. C) Olgunlaşma, bütün bireylerde aynı düzeyde değildir. D) Birey, er ya da geç öğrenir. E) Gelişim, aşamalar hâlinde gerçekleşir. Çözüm: Olgunlaşma; organizmanın kendisinden beklenen fonksiyonları yerine getirecek düzeye erişmesidir. Olgunlaşma öğrenmeyi etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Organizmanın belli bir davranışı sergilemeyi öğrenebilmesi için o davranışın gerektirdiği olgunlaşma seviyesine erişmiş olması gerekir. Soruda ikiz kardeşlerden sekiz hafta boyunca egzersiz (öğrenmeyi sağlayacak yaşantı) yaptırılanın, kardeşine oranla bir hafta önce merdiven çıkmayı başardığı belirtilmektedir. Bu durum çocuğun merdivenleri çıkacak olgunluğa erişmesinde öğrenmenin (çevreyle girilen etkileşimin) katkısını göstermektedir. Diğer taraftan ne kadar egzersiz yapılırsa yapılsın iki kardeşin merdiven çıkma davranışını öğrenip sergilemeleri arasında yalnızca bir haftalık bir fark ortaya çıkmaktadır. Bu durum da yeterince olgunlaşma olmadan öğrenmenin gerçekleşmeyeceğini göstermektedir. Deneydeki bulgular bir bütün olarak değerlendirildiğinde olgunlaşma ve öğrenmenin birbirinden bağımsız olmadığını, birbirini etkilediği sonucuna varılabilir. Cevap A Çözüm: Anaokulu öğrencileri henüz okuma-yazmayı öğrenecek fiziksel ve bilişsel olgunlaşma seviyesine ulaşmamış oldukları için bu dönemde gerçekleştirilen çalışmalar sonuç vermemiştir. Aynı çocuklar bir yıl sonra (yeterli olgunluğa eriştikten sonra) okuma-yazmayı kolaylıkla öğrenmişlerdir. Bu durumda söz konusu örnekten hareketle varılabilecek en uygun sonuç bir davranışın öğrenilebilmesi için belli bir olgunluk düzeyine ulaşmak gerekliliğidir. Cevap B Güdülenme Güdülenme, bir amaca ulaşmak, bir varlığı bir hazzı elde etmek için eylemde bulunmaya istekli hale gelmiş olmaktır. Güdülenme içsel ve dışsal olmak üzere ikiye ayrılır. İçsel güdülenmede birey kendi ihtiyaçlarını karşılamak, merakını gidermek ya da yaptığı işten zevk aldığı için belli bir eylemde bulunur. Bir öğretmenin mesleki bilgi ve yeteneklerini geliştirmek için alanıyla ilgili yayınları takip etmesi ve kurslara katılması ya da bir kimsenin merak ettiği için eski uygarlıklarla ilgili bir belgeseli izlemesi vb. Dışsal güdülenmede ise birey dışarıdan bir ödül almak, ceza almamak, başkalarının beğenisini kazanmak ya da onları memnun etmek için eylemde bulunur.
13 Not Bir öğrencinin babasının kendisine vaat ettiği ödülü elde etmek için derslerine çalışması ya da bir gencin entelektüel arkadaşları arasında kabul görebilmek için felsefeyle ilgilenmesi vb. Not Organizmanın gereksinimlerinden doğan ve bu gereksinimlerin giderilmesi için organizmayı harekete geçiren güce güdü denir. Fizyolojik gereksinimlerin giderilmesine kaynaklık eden ve doğuştan getirilen, öğrenilmemiş güdülere birincil güdüler (Açlık, susuzluk, cinsellik vb.) denir. İkincil güdüler ise sonradan kazanılan yani öğrenilmiş ihtiyaçlarımıza (Sevgi, saygı, başarı, onaylanma vb.) kaynaklık ederler. Uyarılmışlık kavramı ile güdülenme kavramlarını karıştırmayınız. Uyarılmışlık organizmanın dış dünyadan gelen uyarıcılara ne ölçüde açık olduğu anlamına gelir. Bir anlamda organizmanın uyanıklık derecesidir. Güdülenme ise davranışı yapmaya istekli olmak demektir. Kişi yeterince güdülenmiş olduğu halde uyarılmışlık seviyesi yeterli olmazsa öğrenme yine gerçekleşmez. Örneğin ders çalışmaya güdülenmiş (bunu istiyor) olabilirsiniz ama önceki gece uyuyamamışsanız bu nedenle de uykunuz geliyorsa okuduklarınızı anlamanız ve öğrenmeniz mümkün olmayacaktır. Yetersiz Uyarılmışlık Aşağıdaki durumların hangisinde bireyi harekete geçiren gücün dışsal güdülenmeden (extrinsic motivation) kaynaklandığı kesindir? A) Bir öğrencinin kütüphanede dersin ek okuma listesindeki kitabı araması B) Bir çocuğun okuduğu kitapları toplayıp arkadaşına vermesi C) Bir çocuğun annesi ödül vaat ettiği için her akşam bulaşıkları yıkaması D) Bir öğrencinin bütün sınavlarda en yüksek puanı almak için çalışması E) Bir çocuğun her sabah eken kalkıp okula gitmeden önce egzersiz yapması Çözüm: Dışsal güdülenme bireyin bir ödül almak, cezadan kaçınmak, başkalarının onayını ya da beğenisini kazanmak için bir davrnaışı yapmaya istekli hale gelmesidir. Bir çocuk annesi kendisine ödül vaat edince bulaşıkları yıkamaya istekli hale gelebilir. Ancak bu istekliliğin altında alacağı ödül yatmaktadır. Yani çocuk aslında bulaşıkları yıkamaya değil, ödülü almaya isteklidir. Ödülü almanın yolu bulaşık yıkamak olduğu için bu davranışı yapmaya da istekli hale gelmiştir. Bu durum dışsal güdülenmeye örnektir. Cevap C Genel Uyarılmışlık Durumu ve Kaygı Uyarılmışlık düzeyi, bireyin çevreden gelen uyarıcıları alma derecesidir. Herhangi bir öğrenmenin gerçekleşebilmesi için bireyin belli bir uyarılmışlık düzeyine gelmiş olması yani çevreden gelen uyarıcılara belirli bir ölçüde açık olması gerekir. Kişi tamamen uyanık değilse, enerjisini ve ilgisini yaptığı iş üzerinde yoğunlaştırmamışsa, iyi bir öğrenme gerçekleştirmesi beklenemez. Çünkü bu durumda öğreneceği şeyi yeterli ve doğru bir şekilde algılayamayacağı için onda yeterli ya da doğru bir iz kalmayacaktır. Uykusunu yeterince alamamış bir öğrenci yarı uyuklar bir durumdayken derste anlatılanları öğrenemez. Yatağına uzanarak ders çalışmak isteyen bir öğrenci bir süre sonra okuduklarından pek bir şey anlamamaya başlar. Çünkü uzanmayla birlikte bedenin gevşemesi ve genel uyarılmışlık düzeyinin düşmesi söz konusudur. Bay Kurgu Ahmet sınıf öğretmenidir ve gece geç vakitlere kadar ders çalışarak KPSS ye hazırlanmaktadır. Ancak Ahmet saat ilerledikçe okuduklarını anlamakta güçlük çektiğini ve ertesi gün de bir önceki gece okumuş olduğu konulardan neredeyse hiçbir şey hatırlamadığı fark etmiştir. Bu nedenle gece saat 1 gibi yatıp sabah 5 te kalkıp çalışmaya başlamıştır. Ancak Ahmet bu kez de sabah kalktığında çalıştığı konuları anlamakta güçlük çekmeye başlamıştır. Sonunda Ahmet konuları öğrenmesini olumsuz şekilde etkileyen faktörün gece ya da sabah çalışmak değil, uykusuz bir şekilde çalışmak olduğunu anlamış ve ilerleyen günlerde genel uyarılmışlık düzeyini ideal düzeyde tutacak bir çalışma planına uymaya başlamıştır.