SES BİLGİSİ VE TELAFFUZ (SÖYLEYİŞ) TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ SES BİLGİSİ Dilin temelini sesler oluşturur. Seslerin yazıya çevrilmesinde kullanılan işaretlere harf denir. Harflerin belli bir sıraya göre bir arada gösterilmesi ile de alfabe oluşur. Türkçede 29 harf vardır. Bunlar sesli, sessiz olmak üzere ikiye ayrılır. Sesli harf: Ağzımızdan hiçbir zorlama olmadan çıkan sesleri karşılayan harflerdir. 4 ü kalın 4 ü ince olmak üzere 8 adettir. Bir tabloyla bunları gösterelim. Ünlülerin Sınıflandırılması: Dilimizdeki ünlüler söyleniş sırasında dilin, çenenin ve dudakların aldığı biçime göre sınıflandırılır. a : Kalın, geniş, düz e : İnce, geniş, düz ı : Kalın, dar, düz i : İnce, dar, düz o : Kalın, geniş, yuvarlak ö : İnce, geniş, yuvarlak u : Kalın, dar, yuvarlak ü : İnce, dar, yuvarlak Sessiz harf : Tek başına söylenemeyen, ancak bir ünlü yardımıyla söylenebilen sesleri karşılayan harflerdir. 21 tanedir. Alfabedeki sessizler yanına e ünlüsü getirilerek okunur; be, ce, de gibi. Şimdi bunları bir tablo hâlinde gösterelim. Ünsüzlerin Sınıflandırılması Ünsüzler ağız boşluğundaki boğumlandığı yere (çıkak), sürekli söylenip söylenemediğine ve yumuşak (ötümlü) ve sert (ötümsüz) oluşlarına göre sınıflandırılır. Süreksiz Sert Sessizler : p, ç, t, k Sürekli Sert Sessizler : f, s, ş, h Süreksiz Yumuşak Sessizler: b, c, d, g Sürekli Yumuşak Sessizler : ğ, j, l, m, n, r, v, y, z Dudak ünsüzleri: b, m, p Diş-dudak ünsüzleri: f, v Diş ünsüzleri: c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z Damak ünsüzleri: g, ğ, k, y Gırtlak ünsüzleri: Türkçede gırtlak ünsüzü olarak sadece h sesi vardır. Ünsüz harflerin bazı özellikleri vardır. Türkçe sözcüklerin başında iki ünsüz bulunmaz. Bulunanlar başka dillerden geçmiştir. Plân spor... Türkçe sözcüklerin kökünde aynı türden iki ünsüz yan yana bulunmaz: millet, dükkân Türkçe sözcüklerden genel olarak f, h, j ünsüzleri bulunmaz : fare, havlu, jeton Türkçe kökenli sözcükler yansımalar ve bazı istisnalar dışında c, l, m, n, r, v, z ünsüzleriyle başlamaz. Şimdi sesli ve sessiz harflerle ilgili ses olaylarını görelim. ÜNLÜ VE ÜNSÜZ UYUMLARI Ünlü Uyumu: Türkçede iki tür ünlü uyumu vardır.

1. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalın ise (a, ı, o, u), diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalı; ince ise (e, i, ö, ü), diğer ünlüler de ince olmalıdır. Buna büyük ünlü uyumu denir. Gözleriniz sözcüğü, büyük ünlü uyumuna uyar. Çünkü bu sözcükteki bütün ünlüler incedir. Sözcük ince ünlülerle başlayıp ince ünlülerle devam etmiştir. Kadınlar sözcüğü, büyük ünlü uyumuna uyar. Çünkü bu sözcükteki ünlüler kalındır. Kalın ünlülerden sonra kalın ünlüler gelmiştir. Örnek: Adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb. NOT: *Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb. Bu sözcüklerin asılları ünlü uyumuna uyarlar. *Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb. *Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb. *-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor, -ki, -daş (-taş) ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-giller, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor, akşam-ki, gönül-daş vb. *Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb. *Tek heceli ve birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. 2. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU: Küçük ünlü uyumu sözcüklerdeki ünlülerin düzlük yuvarlaklık, darlık-genişlik bakımından uyumudur. Dudakların durumuna göre: Düz Ünlüler : a, e, ı, i (sesli harflerin sırasıyla ilk dörtlüsü olarak düşünebiliriz) Yuvarlak Ünlüler : o, ö, u, ü (sesli harflerin sırasıyla son dörtlüsü olarak düşünebiliriz) Ağzın açıklığına göre: Dar Sesli Ünlüler : ı, i, u, ü Geniş Sesli Ünlüler : a, e, o, ö 1. Türkçe sözcüklerde düz ünlüler (a, e, ı, i) den sonra düz ünlüler gelir. 2. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) den sonra; a. Düz- geniş (a, e) ya da b. Dar-yuvarlak (u, ü) gelir. Örnek: yazıcı, kömürlük, gövdesi, çukurluk, tarafsızlık, koyuluk NOT: *Türkçede asıl uyum, büyük ünlü uyumudur. Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için önce, o sözcüğün büyük ünlü uyumu kuralına uyup uymadığına bakılır. Bu kurala uymayan bir sözcük, ilk aşamayı geçemediğinden o sözcükte artık küçük ünlü uyumu aranmaz. Dolayısıyla büyük ünlü uyumuna uymayan sözcük, küçük ünlü uyumuna da uymaz. *Bazı sözcükler Türkçe oldukları hâlde küçük ünlü uyumuna uymazlar: Armut, çamur, kabuk kavun, avuç, kavuşmak, yağmur vb. UYARI: * Küçük ünlü uyumunda her ünlü bir sonraki ünlüyle karşılaştırılır. Büyük ünlü uyumundaki gibi ilk hecedeki sesli harfe bakılarak diğer sesli harfler bu ilk heceye göre değerlendirilmez.

SES OLAYLARI 1. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ-ÜNSÜZ UYUMU) Sonunda f, s, t, k, ç, ş, h, p ünsüzleri bulunan kelimeler c ünsüzü ç ünsüzüne, d ünsüzü t ünsüzüne, g ünsüzü k ünsüzüne dönüşerek sertleşir. Tarafda değil tarafta Dost-ca değil dostça at-gı değil atkı bek-ci değil bekçi 2015 de değil 2055 te, Not: * Birleşik kelimelerde, terimlerde, başka dillerden dilimize geçmiş sözcüklerin gövdelerinde ünsüz benzeşmesi aranmaz. İstikbâl, mahdut, makbul, işgal, meşgul, ilkbahar, akbaba, kurtdereli, üçgen, Akdeniz, kırkbayır vb. 2. SERT ÜNSÜZLERİN YUMUŞAMASI (ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ) Türkçede sert ünsüzlerden p ç t k biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, bu sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşayarak b c d g ye dönüşür. Bu kurala ünsüz değişimi ya da ünsüz yumuşaması denir. Ünsüz yumuşamasında; p ünsüzü b ünsüzüne, ç ünsüzü c ünsüzüne, t ünsüzü d ünsüzüne, k ünsüzü g veya ğ ünsüzüne dönüşerek yumuşar. ağaç ağacı ekmek ekmeği söğüt söğüde kitap kitaba vb. Not: *Tek heceli sözcükler ile yabancı dillerden dilimize giren bazı sözcükler bu kurala uymaz: iç- içi; ok- oku; kırk- kırkı; kata - kata; yat - yatı vb. gayret - gayreti; ehemmiyet- ehemmiyeti vb. hukuk - hukuku; milletmilleti vb. * Özel isimlerin sonunda bulunan sert ünsüzler yazarken yumuşamaz, okunurken yumuşar. Mehmet e, Zonguldak a, Sinop a, Karabük e vb. 3. ÜNLÜ DÜŞMESİ İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıkla-rında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler. omuz - um omzum oğul - u oğlu Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünlü düşmesi olur: Kahır olmak = Kahrolmak, Sabır etmek = Sabretmek Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü düşmesi olur: ileri le mek =ilerlemek koku la mak=koklamak 4.ÜNLÜ TÜREMESİ

Sözcüğün aslında olmadığı halde, sözcüğe -cık ek getirildiğinde ortaya yeni ünlünün çıkmasına ünlü türemesi denir. dar cık daracık az cık azıcık genç cik gencecik Bir-cik biricik, az-cık azıcık *Pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir: Yalnız yapayalnız, çevre çepeçevre, gündüz güpe-gündüz, düz düpedüz, çıplak çırılçıplak 5. ÜNLÜ DARALMASI Türkçede a e geniş ünlüleri ile biten fillere -yor eki getirildiğinde, fiilin sonundaki geniş ünlüler daralarak ı i u ü dar ünlülerine dönüşür. Bu kurala ünlü daralması denir. Ünlü daralmasında; a ünlüsü ı veya u ünlüsüne, e ünlüsü i veya ü ünlüsüne dönüşerek daralır. bekl-e-yor > bekl-i-yor kalm-a-yor > kalm-ı-yor özl-e-yor > özl-ü-yor soll-a-yor > soll-u-yor Tek heceli olan de-, ye- fiillerinde de darlaşma görülmekte-dir: De-y-en=diyen ye-yor=yiyor Kaynaştırma harfi, de- ve ye- fiillerinde ünlü daralmasına sebep olur, fakat bu sözcükler dışındaki diğre sözcüklerde daralmaya sebep olmaz.» de y ecek diyecek» ye y ecek yiyecek Bu örneklerde y kaynaştırma ünsüzü, ünlü daralmasına sebep olmuştur.» De-y-erek diyerek ye-y-en=yiyen anla y acak anlayacak Bu örnekte ise y kaynaştırma ünsüzü, ünlü daralmasına neden olmamıştır. 6. ÜNSÜZ TÜREMESİ Sözcüğün aslında olmadığı halde sözcüğe ek getirildiğinde ya da sözcüğün başka bir sözcükle birleşmesi sonucunda bir sesin ortaya çıkmasına ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesi çoğu zaman Arapça sözcüklerde görülür. Kimi Arapça sözcüklerin aslında bulunan, ancak sözcük Türkçeye geçerken düşen kimi sesler, daha sonra ortaya çıkabilir. *Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünsüz türemesi görülür: Af etmek affetmek Haps etmek- hapsetmek his etmek hissetmek *Bazı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme ortaya çıkar. had-i = haddi hak-ı=hakkı red-i-= reddi *Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına y, ş, s, n ünsüzlerinden uygun olan biri gelir. Bu ünsüz türemesine kaynaştırma da denir. araba-y-ı = arabayı baba-s-ı =babası altı-ş-ar =altışar bina-n-ın= binanın

7. ÜNSÜZ DÜŞMESİ Türkçede -k ünsüzüyle biten bazı kelimeler -cık / -cik eklerini aldıklarında sözcüğün sonundaki -k düşer. Bu ses olayına sessiz (ünsüz) düşmesi denir.» ufak-cık ufacık minik-cik minicik» sıcak cık sıcacık küçük-cük küçücük *Bazı sözcükler yapım eki alırken ünsüz düşmesi olur: Ufak-l-mak = ufakmak Yüksek-l-mek=yükselmek Alçak-l-mak=alçalmak ULAMA Söyleyiş ile ilgili olan bir ses olayıdır. Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiğinde iki kelime birbirine bağlanarak okunur. Bu kurala ulama denir. Ulama sadece söyleyişte olur. Söyleme ve okuma sırasında sözcükler birbirine birleştirilir; ancak bu olay yazıda gösterilmez.» Tüm anlattıklarımı yanlış anlamışsın.» Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç. Bu cümleyi okurken işaretli harfleri birbirine bağlayarak okuruz. *Unutulmamalıdır ki ulama sadece söyleyişte olur. Örnekte olduğu gibi söyleme ve okuma sırasında sözcükler birbirine birleştirilir; ancak bu yazıda gösterilmez. *Sözcüklerin arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama yapılamaz.» Armut, ağaçta yetişen bir meyvedir. Yukarıdaki örnekte, armut ve ağaçta sözcükleri arasında virgül bulunduğu için ulama yapılmaz. KAYNAŞTIRMA Türkçede iki ünlü harf yan yana gelmez. Bu nedenle ünlü ile biten bir kelimenin sonuna ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde iki ünlünün arasına n, s, ş, y harflerinden biri getirilir. Bu harflere kaynaştırma harfi veya yardımcı ses; bu olaya ise kaynaşma veya kaynaştırma denir. Kaynaştırma harflerini (yardımcı sesler) YaŞaSıN olarak kodlayabiliriz.» yapı + a yapıya» yedi + er yedişer» araba + ı arabası» pencere + in pencerenin» anne + i + i annesini» gösteri +i gösteriyi Türkçenin başlıca ses özellikleri şunlardır: 1. Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler vardır. 2. Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü hecelerde) o, ö ünlüsü bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo vb. 3. Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi sözcükler Türkçe değildir. 4. 4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa araya bir kaynaştırma sesi (harfi) girer. Oku-yan, bağ-la-n-acak, masa-s-ı vb. 5. İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene, reis, maalesef vb. Türkçe değildir. 6. Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek, jilet, jandarma, ajanda, vb. 7. Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kuralın dışındadır. Fısıldamak, of, vb. 8. Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz. Yani bu seslerle başlayan sözcükler Türkçe değildir. Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb.

9. Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd, ilac, vb. Bu seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç biçiminde söylenir. 10. Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Plan, kredi, tren. 11. Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Sfenks, kontr 12. Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. Millet, hürriyet, tasavvur, hassas vb. Türkçe değildir. SÖYLEYİŞ (TELAFFUZ) En geniş anlamıyla konuşmayı sağlayan hareketlerin tümüne söyleyiş (telaffuz) denir. Konuşmada ses tonu ve söyleyişin (telaffuzun) önemi büyüktür. Boğumlama: Seslerden oluşan heceleri gerekli ses değerlerini vererek bazı sesler ve heceleri atlamadan, değiştirmeden doğru, güzel ve iyi anlaşılabilecek biçimde söylemektir. Tonlama: Anlatıma duygu, düşünce, heyecan, yumuşaklık, sertlik katmak amacıyla seste yapılan farklılığa tonlama denir. İnsan sesi ton bakımından kalın, ince ve tiz olmak üzere üçe ayrılır. SÖZCÜK VURGUSU Konuşma sırasında bazı sözcük veya hecelerin diğerlerine göre daha kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine vurgu denir. Vurgu sözcük vurgusu, cümle vurgusu olmak üzere ikiye ayrılır: 1.Sözcük Vurgusu: Sözcüğü oluşturan hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı söylenmesine sözcük vurgusu denir. *Türkçe sözcüklerde vurgu genelde son hecededir. kelebek, çocuk, büyük, yakın * Pekiştirilmiş sözcüklerde ve ünlemlerde vurgu ilk hecededir. kıpkırmızı, yemyeşil, simsiyah, aferin, maşallah, eyvah * Olumsuzluk eki (-ma / -me) vurguyu kendinden önceki heceye kaydırır. gittim gitmedim. geleyim gelmeyeyim * Yer isimlerinde vurgu ilk veya orta hecededir: Ankara - İstanbul - Sakarya gibi * Türkçede vurgu, sözcük ek aldıkça, alınan eke kayar. oda odalar odalarımız * ki, de bağlaçları ve mi soru eki vurguyu kendinden önceki sözcüklere kaydırır. Geldi mi?, Okudun mu? Evimiz de tertemiz oldu. Nihayet kardeşim de geldi. Çalışmadım ki, görmedi ki. *Tek heceli kelimelerde vurgu yapılmaz. 2. Cümle Vurgusu: Konuşma sırasında bazı sözcüklerin diğerlerine göre daha kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine denir. Türkçede vurgulu sözcük (öğe)yükleme en yakın sözcüktür. Vurgulu öğe aynı zamanda cümlenin de en önemli öğesidir. Memleketten sabah arabayla geldim. Dün pazardan elma, armut aldım.